Энергия үнемдеу жəне энергия тиімділігі

150
мұндағы В – қосу уақыты (жұмыс уақыты), с., мин., сағ.; 
t
Ц
= t
В
+ t
П
 толық цикл уақыты, с., мин., сағ.; 
t
П 
кідіріс уақыты, с., мин., сағ. 
Мысал: крандардың электр қозғалтқыштары, дəнекерлеуаппараттары жəне т.с.с. 
Энергия үнемдеу жəне энергия тиімділігі

151
12-ТАРАУ. ЭЛЕКТРЛІК ЖАРЫҚТАНДЫРУ ЖҮЙЕСІН ЕСЕПТЕУ 
Жасанды жарықтандырудың келесі түрлерін атап көрсетеді: жұмыс жəне апаттық. 
Жұмыс  жарықтандыруы  жұмыс  орындарында  қалыпты  жарықтандыруды 
қамтамасыз етуге арналған.
Апаттық  жарықтандыру  жұмысты  жалғастыру  үшін,  жұмыс  жағдайындағы 
жарықтандырудың кенеттен өшуі адамдар мен технологиялық жабдықты ауыр жағдайға 
алып  келуі  мүмкін  жайларда  орналастырылуы  тиіс.  Жарықтандырудың  осы  түрі 
қауіпсіздік жарықтандыру жəне көшіруге арналған болып бөлінеді [40].
12.1 Электрлік жарықтандыру жүйелері 
Электрлік жарықтандырудың келесідей жүйелері болады:
Жалпы жарықтандыру əрі 
бірдей жарықтандыруы  (біркелкі жарықтандыру), əрі 
оның  түрі  бөлігіндегі  түрліше  жарықтандыруы  (жергілікті  жарықтандыру)  бар  тұтас 
жайды жарықтандыруға арналған.
Біркелкі  жарықтандыру  кезінде  шырағдандар  типі,  оларды  ілу  биіктігі,  қуаты, 
шырағдандар арасындағы арақашықтығы тұтас жай үшін бірдей болып келеді.
Жергілікті жарықтандыру кезінде шырағдандар типі, олардың орналасымы жəне 
қуаты жайдағы жұмыс орындарының жайғасымына жəне сипатына қарай жеке таңдалып 
алынады.
Жергілікті  жарықтандыру
  (стационарлық  немесе  алып  жүретін)  тек  жұмыс 
беткейлерін  жарықтандыруға  арналған.  Өндірістік  жайларда  тек  қана  жергілікті 
жарықтандыруды қолдануға тыйым салынған.
Аралас  жарықтандыру 
жалпы  жəне  жергілікті  жарықтандырудың  жиынтығын 
білдіреді.  Жалпы  жарықтандыру  жұмыс  жүргізілмейтін  өткелдерді  жəне  учаскелерді 
жарықтандыруға, сонымен қатар жұмыс жасаушылар көре алатын аймақта жарықтықты 
түзетуге  арналған.  Жергілікті  жарықтандыру  тікелей  жұмыс  орындарында 
орналастырылатын  шырағдандармен  камтамасыз  етіледі.  Егер  жайдың  бірнеше  жұмыс 
аймағында көзбен көрудің түрлі міндеттері шешілуі керек болғанда, сəйкесінше олар үшін 
жарықтандырудың түрлі деңгейлері қажет болғанда жарықтандырудың осы түрін таңдаған 
абзал.  Жəне  де  жарықтандырудың  бұл  түрін  жұмыс  орындары  бірінен-бірі  аумағы 
бойынша  қашық  орналасқан  жағдайда  қажет  етіледі.  Бұл  ретте  тек  қана  жергілікті 
жарықтандыру  құрылғысын  орнатуға  жол  берілмейді,  себебі  ол  жұмыс  беткейлері  мен 
айналадағы кеңістік арасында едəуір əркелкілік туғызатындықтан көздің көру қабілетіне 
əсер етеді.
Жарықтандыру жүйесін таңдаған кезде жайда жасалатын жұмысты көзбен көру 
сипатынан шыға отырып таңдау қажет.
Өнеркəсіптік жайларды табиғи жəне жасанды жарықтандырумен пайдаланғанда, 
ашық  ауада  жұмыстар  жүргізу  кезіндегі,  елді  мекендердегі  қоғамдық  жəне  тұрғын 
ғимараттарды,  көшелерді,  аулалар  мен  алаңдарды  жарықтандыру  кезіндегі  нормалар 
кесімделген.  Олар  бірқатар  сандық  сипаттары  бойынша  жіктеу  негізінде  белгіленген. 
Жұмыстар  разрядын  анықтайтын  негізгі  сипаты  танылатын  детальдердің  өлшемдері 
болып табылады.
Нормаланатын  параметрлер  мəндерін  таңдау  ҚНжЕ  23  –  05  –  95  «Табиғи  жəне 
жасанды жарықтандыру» сəйкес жүргізіледі.
Өнеркəсіптік  жайлар  жарықтандыруды  нормалау  кезінде  көзбен  көру  арқылы 
Энергия үнемдеу жəне энергия тиімділігі

152
жасалатын жұмыстардың сипаттамасына қарай оның рұқсат етілетін минималды деңгейі 
кесімделеді.
Жарықтехникалық есептеулердің мақсаттары мен міндеттері 
Жарықтехникалық жобалаудың ақырғы мақсаты жарық аспаптарының (СП) түрін, 
қуатын, санын, орналасқан жерін жəне бағдарын анықтау болып табылады, ол жағдайда 
аталмыш  жарықтандыру  қондырғысына  қойылатын  нормативті  жарықтехникалық 
талаптар қамтамасыз етіледі. [37].
Жарықтехникалық есептеулерді келесі əдістермен орындауға болады:
1) нүктелік əдіс,
2) жарық ағынын пайдалану коэффициенті əдісімен,
3) үлестік қуат əдісімен.
Жарықтандырудың  нүктелік  есептеу  əдісі
  жалпы  біркелкі  жəне  жергілікті 
жарықтандыруға, жарықтандыратын беттің орналасқан жеріне қарамастан тікелей жарық 
шамдарында жергілікті жарықтандыруға қолданылады. Аталмыш əдіск й байланысты. е 
сəйкес  жарықтандыру  есептелетін  беттің  əрбір  нүктесінде  анықталады,  əрбір 
жарықтандыру көзіне қатысты. Бұл əдістің еңбек сыйымдылығы орасан зор екендігін білу 
қиын емес! Дəлдік есеп жүргізетін инженердің адалдығына тікеле 
Жарықтандыру  қондырғысының  қажетті  жарық  ағыны,  жарықтандырылып 
отырған беттің кез келген нүктесінде, тіпті жарық көзінің қызмет ету мерізімінің соңында 
болмасын,  жарықтандыру  нормаланғаннан  төмен  болмауы  тиіс  деген  шартпен 
анықталады.
Жарық ағынын пайдалану коэффициенті əдісі 
Бұл  əдіс  көлденең  беттің  жалпы  біркелкі  жарықтандырылуын  есептеу  кезінде 
қолданылады, іргеден жəне төбеден шағылысқан жарық ағынын ескере отырып. 
Əдістің  мəні  əрбір  жай  үшін  коэффициентті  есептеу  болып  табылады,  жайдың 
негізгі параметрлерінен жəне əрлеу материалдарының жарық шағылыстыру қасиеттеріне 
қарай. Мұндай есептеу əдісінің кемшілігі есептеудің жоғары еңбек сыйымдылығы жəне 
төмен дəлдік. Мұндай əдіспен ішкі жарықтандыруды есептеу жүргізіледі. 
Үлесті  қуат  əдісі 
  орнатылған  жарықтандыру  құралының  қуатын  алдын  ала 
анықтау үшін немесе есептеудің дұрыстылығын бағдарлы бағалау үшін қолданылады. Ол 
жарықтандыру  қондырғысын  пайдалану  коэффициентінің  орташа  мəндерінде  талап 
етілген жарықтандыруды жасау үшін қажетті қуаттың орташа мəндеріне негізделеді. 
Үлесті қуат əдісімен жарықтандыруды есептеудің маңызы, шамның түрі мен оны 
орналастыру  орнына  қарай,  жұмыс  орны,  жарықтандыру  үстіндегі  ілу  биіктігі,  көледең 
беткейдегі жарықтандыру жəне жайдың ауданымен үлесті қуаттың мəні анықталады. 
Үлесті қуат
 – шамдардың белгіленген қуатының жарықтандырылатын алаңның 
шамасына қатынасы (Вт/м  ).
Түрлі шамдарға арналған үлесті қуатты мəні кестелерде берілген.
Аталмыш əдістермен жарықтандыруды есептеу ұзақ үрдіс, сонымен қатар «адами 
факторлардың» едəуір əсеріне байланысты, ал қарапайым тілмен айтқанда, барлық есептеу 
сатыларындағы  көптеген  қателіктерімен.  Бақытымызға  қарай,  компьютерлердің  дамуы 
жарықтехникасын  да  айналып  өтпеді,  бағдарламалық  жасақтама  нарығында  ондаған 
жарықтехникалық бағдарламалар пайда болды, соның ішінде DIALux [51].
DIALux  бағдарламасында  есептеу  қарапайымдылығымен  жəне  көрнекілігімен 
ерекшеленеді,  себебі  бағдарлама  есептеу  кезінде  барлық  егжей-тегжейді  ескеруге 
мүмкіндік  береді,  соның  ішінде:  жарық  көзінен  жұмыс  орынан  келетін  жарық  ағыны, 
2
Энергия үнемдеу жəне энергия тиімділігі