Әлімжанова Айша Анықбайқызы Қазақ тіліндегі әйел қолөнеріне байланысты халықтық лексиканың этнолингвистикалық сипаты

10.02.02 – қазақ тілі

ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2008

Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында орындалды.


Ғылыми жетекшісі: филология ғылымдарының докторы,

академик Ә. Қайдар

профессор О. Нақысбеков

доцент А. Қобыланова

халықаралық қатынастар және

әлем тілдері университеті

Диссертация 2008 жылы «7» қарашада сағат 16.00-де ҚР БжҒМ

Автореферат 2008 жылы «7» қазанда таратылды.

Диссертациялық кеңестің

ғалым хатшысы, филология

ғылымдарының докторы, профессор Ж. А. Манкеева
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі тіл білімінде этномәдени тіл бірліктерін белгілі бір тақырыптар төңірегінде топтастыра отырып, оларды түрлі бағытта қарастыру кең үрдіс алып келеді. Тіл – тек қарым-қатынас құралы ғана емес, ол өзінің кумулятивтік (сақтап – жеткізушілік) қасиетінің арқасында адам қолымен жасалған материалдық және рухани мәдениетті бола-шақ ұрпаққа жеткізуші құрал. Тілдің осындай қызметінің арқасында ғана халықтың өмір сүру дағдысының, халықтық тәжірибелік білімнің, дәстүр жалғастығының сабақтастығы сақталып, олар жаңғыртылып, жетілдіріліп отырады. Осымен байланысты қазақ халқының тұрмыс- тіршілігін, материалдық және рухани мәдениеті мен дүниетанымын тіл арқылы зерттеп сипаттау – қазіргі тіл білімінің этнолингвистика, лингвомәдениеттану, лингвоелтану, когнитивтік лингвистика сияқты бағыттарының негізі болып отыр. Осы тұрғыдан алғанда, ата-бабаларымыздың материалдық және рухани мәдениетінің айқын көрінісі, ретінде әйел қолөнерінің туындылары практика-лық та, эстетикалық та қызметті қатар атқарған.

Бұл ретте әр алуан лексикалық бірліктердің «екінші деңгейдегі мағыналарын – этнолингвистикалық мағыналарын» тіл білімі тұрғысынан басқа ғылым салалары деректірімен ұштастыра отырып зерттеу, көпшіліктің жадынан шыға бастаған әйел қолөнеріне байланысты атауларды жаңа сапада қайта жаңғыртудың, сол арқылы ана тіліміздің байлығын, оның оралымдылығын арттыра түсудің мәні ерекше. Бұл мәселенің өзі осы жұмыстың өзектілігін белгілейді.

Қолөнерінің қазақ мәдениетін қалыптастырудағы қызметі мен оның әлеуметтік-гендерлік табиғатын анықтау («еркектерге тән іс», «әйелдерге тән іс» деп бөлінетінін және соған қатысты атаулардың құрамын анықтау), сол арқылы қазақ әйелінің қоғамдағы орны мен ролін айқындау бүгінгі күндері арнайы зерттеуді қажет ететін тақырыптардың бірі болып отыр.

Әйел қолөнері бұйымдарының ономасиологиялық тұрғыдан уәжділік қасиеттерін анықтауды тілдік және тілдік емес (экстралингвистикалық) мәнділіктермен байланыстыра қарастыру және «ұлт пен тіл біртұтас» деген қағидаға сай этнолингвистикалық бағытта кешенді зерттеу жүргізу де тақырыптың өзектілігін дәлелдей түседі.

Ұлттық мәдениетімізді зерттеп-білуге зор мән беріліп отырған бүгінгі күнде мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасын жүзеге асыруға өз үлесін қоса алатындығы да жұмыстың өзектілігін айқындайтындығы күмән тудырмаса керек.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу мақсаты – материалдық және рухани мәдениеттің сабақтастығын бейнелейтін әйел қолөнеріне байланысты атаулардың, оларға қатысты ұғым-түсініктердің этнолингвистикалық табиғатын, олардың тілдік жүйедегі орнын, әйел қолөнерінің болмыс-бітімін ономасиологиялық жүйе негізінде анықтау. Бұл мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттерді шешу көзделді:

- әйел қолөнеріне қатысы атауларды халық ауыз әдебиеті үлгілерінен, түрлі сөздіктер мен түрлі саладағы зерттеу еңбектерінен жинақтау, жүйелеу;

- қазақ тіл біліміндегі жалпы қолөнер лексикасының зерттелу тарихы мен қазіргі бағыт-бағдарына шолу жасау;

- әйел қолөнеріне байланысты атаулардың лексика-семантикалық, тақырыптық топтарын айқындау;

- әйел қолөнерінің ұлттық мәдениетімізді қалыптастырудағы алатын орнын қолөнер мен рухани мәдениеттің қарым-қатынасына қатысты жинақталған материалдарды кешенді зерттеу арқылы анықтау;

- этномәдени мәнді атаулар мен этнофразеологизмдердің мағына астарлы мәнін ашу;

- ономасиологияның теориялық тұжырымдарына сүйене отырып, әйел қолөнеріне байланысты атаулардың этномәдени уәждерін, уәждік жүйесін этнографизмдер негізінде айқындау;

- әйел қолөнеріне қатысты қалыптасқан атаулардың табиғатын тілдік және тілдік емес (экстралингвистикалық) факторлар арқылы анықтай отырып, оның ұлттық сипатта қалыптасуы мен рухани-мәдени өмірдегі орнын, этномәдени мазмұнын қарастыру.

Зерттеу барысында қол жеткізген тұжырымдар мен тілдік фактілерді жоғары оқу орындарының филология факультеттерінде «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы», «Этнолингвистика», «Қазақ тілінің ономасиологиясы», «Лингвомәдениеттану» атты пәндерден дәріс оқу барысында, семинар сабақтары мен арнайы курстар өткізуде, сондай-ақ әртүрлі сөздіктер мен сөздік мақалалар дайындау барысында пайдалануға болады.

- қазақ әйелдерінің қолөнеріне байланысты этнографизмдер мен этнофразеологизмдер – этностың өткен өміріндегі тұрмыс-тіршілігінің айнасы, ғасырлар бойғы мәдениетінің тұнып тұрған мұражайы;

- әйел қолөнеріне байланысты атаулар ұлттық сөздік қордың ауқымды қабатын құрайтын күрделі таңбалар жүйесі болып табылады;

- әйел қолымен өңдеп дайындалған бұйымдар (көбінесе жүннен) – шектес ғылым салалары деректерін пайдалана отырып кешенді зерттеу арқылы анықталатын материалдық және рухани мәдениеттің тоғысуын бейнелейтін этномәдени туынды;

- әйел қолөнеріне қатысты атаулардың ономасиологиялық жүйесін анықтау қазақ әйелі болмысын этномәдениетпен тұтастықта сипаттайды;

- әйел қолөнеріне байланысты атаулардың уәждік жүйесі (жасалатын шикізаты, дайындау технологиясы, атқаратын қызметі мен қолданылатын орны, түр-түсі, т.б.) ұлттық таным мен талғамның, тәжірибелік білімнің гендерлік деңгейін сипаттайды;

- әйел қолөнеріне байланысты этнографизмдер мен фразеологизмдердің этнолингвистикалық сипаты ұлттық және аймақтық ерекшеліктерді айқындайды;

- әйел қолөнеріне байланысты атаулардың этнос мәдениетіндегі орны «мәдени реконструкция» арқылы, ал олардың тіл жүйесіндегі орны «тілдік реконструкция», этнолингвистикалық, семасиологиялық, ономасиологиялық сабақтастықтағы талдаулар арқылы анықталады.

Осы бағыттағы зерттеулер қазақ ұлттық болмысының бүгіні мен өткенінің ілектес екенін жаңа қырынан танытуда (Ә. Қайдар, М. М. Копыленко,

Тілімізде сақталып қалған көптеген халықтық атаулар мен көнерген сөздердің астарында этнографиялық мән, этнофразеологизмдер жататындығын Р. Сыздық, Н. Уәли, Г. Смағұлова сияқты ғалымдар өз зерттеулерінде тарихи, тілдік, мифтік, этнографиялық, танымдық мәліметтерге сүйене отырып, өз тұжырымдарын келтіреді.

Атап өтерлік жайт: қазіргі уақыттағы тіл арқылы мәдениетті тану лингвомәдениеттану пәнінен бұрын этнолингвистика ғылымында сөз болған және әлі де жалғасын тауып келе жатыр. Дегенмен, бүгінгі күні ара жігін ажырата қоймаған осы екі ғылым саласының көп жағдайда ортақ, ұқсас жақтары болғанмен, өзіндік ерекшеліктері айқындалу үстінде. Оны В. Телияның,
В. А. Маслованың, А. Сейсенованың, А. Сейілханның т.б. зерттеушілердің ой-пікірлерінен байқауға болады.

Зерттеуші А. Исламның пікірінше, қазіргі лингвистиканың құрылымдық, яғни тілді өз жүйесі ішінде ғана зерттеу парадигмасының антропоцентристік қағида негізінде – сол тілдің иесі болып табылатын адаммен, оның (тілдің) функционалды қолданыс табатын әлеуметтік орта, тарих, мәдениет пен танымдық үрдіспен байланыстыра зерттеулердің нәтижесі болып табылар соңғы он жыл көлемінде тіл мен мәдениеттің өзара байланыс тетіктері мен жалпы ұлттық дүниетаным, ұлттық мәдениеттің тілдегі көрінісін зерттейтін лингвомәдениеттану ғылымы пайда болды [3, 5 б.].

Жоғарыдағы пікірлерді жинақтай келгенде, лингвомәдениеттану – этнос мәдениеті мен сол тілде сөйлеуші халықтың мәдени-тілдік деректерін сипаттайтын, жұрт мәдениетін өз лексикасы арқылы басқа этносқа танытатын, ұлттық рух пен ұлттық тілдің туын көтеретін, халықтың тіл байлығын тек болмысы арқылы өз тұғырына жеткізіп келешекке танытатын, тілдік деректерді ұлттық нышанда жарата да, жарқырата да алатын, этнолингвистика пәнімен ағайындас, ұлттық рух пен тіл арасында өзіндік жолы бар, тілді мәдениет арқылы танудағы бітімімен басқа тіл ғылымдарынан ерекшеленетін, қоғамдық-әлеуметтік, эстетикалық, философиялық сипаты бар кешенді пән [4, 24 б.]. Ал, этнолингвистика жоғарыда аталып өткендей, тіл мен мәдениеттің өзара қатынасының бүгінгі қалпын емес, өткен өміріндегі ұлттық болмысты, мәдени ұғымдарды зерттейді. Бұдан, әрине, этнолингвистиканың синхронды сипаты мүлде болмайды деген ұғым тумауы керек. Қысқасы, этнолингвистика – тіл ғылымының басқа салаларынан өзіндік ерекшелігі бар, проф. Е. Жанпейісов көрсеткендей, «этносқа қатысты мәдениеттанымдық, этнологиялық, мифологиялық, лингвистикалық және фольклористикалық зерттеулердің синтезі ретінде көрінетін тоғыспалы ғылым» [3].

Сайып келгенде, этнографизмдердің де, лингвокультуерамалардың да (мәдени мәнді атаулар), көздейтін мақсаты – адамның дүниетанымындағы ақиқат дүниенің бейнесінің қалай қалыптасқанын, заттар мен құбылыстардың күнделікті өмір тәжірибесінде қолданылуының, мәдени тұрақтылыққа ие болуының, қандай да бір құндылығымен ерекшеленуінің және оларды қолданудың салт-дәстүрге, әдет-ғұрыпқа айналуының себеп – негіздерін анықтау.

Қазақ халқының қолөнері, оның ішінде әйелдерге тән салалары, оған байланысты салт-дәстүрлер мен ырым-жоралғылар, мифологиялық түсініктері тілімізде сақталған. Оларды бір-бірімен тығыз байланыстыра отырып, тұтас құрылым жүйесінде алып қарастырып, «ұлт мәдениетінің бейнесі» деп сипаттауға болады. Осымен байланысты тіл байлығының этнотанымдық мәнін анықтау арқасында ұлтымыздың материалдық мәдениетімен бірге рухани, мәдени болмысын да саралап тани түсеміз.

1.2. «Әйел қолөнерінде байланысты атаулардың лексика-семантикалық, тақырыптық топтарының этномәдени мазмұны» атты екінші тараушада әйел қолөнерінде қандай материалдар, құрал-саймандар қолданылғандығына, оларды технологиялық өңдеу тәсілдеріне қатысты және түрлі зат, бұйым атауларына жеке-жеке этнолингвистикалық сипаттама беріледі.

1.2.1. Әйел қолөнерінде қолданылатын материал атаулары. Әйел қолөнерінде дайындалатын дәстүрлі бұйымдардың (киіз, киім, кілем, алаша, сырмақ, арқан-жіп, бау-шу, ши) ерекшелігіне қарай ерте замандардан бері қолданған шикізаттары төрт түлік малдың жүні мен терісі, аң терілері мен құстың мамығы және өсімдіктер болды.

Қолда бағылатын төрт түлік малдың және жабайы аң-құстардың денесінің үстіндегі түгі, қылшығы жүн деп аталатындығы белгілі. Қазақ халқының ғасырлар бойғы негізгі шаруашылығы мал шаруашылығы болғандықтан отыратын баспана – киізі үйдің жабыны да, күнделікті киім де, төсеніш пен жамылатын көрпе де, малға және көші-қонға қажетті арқан-жіптер мен киіз үйге қажетті бау-шулар да осы жүннен жасалды.

Қой жүні жабағы, күзем жүн, тоқты жүні, қозы жүні, өлі жүн, шет-пұшпақ деп ажыратылады. Жабағы деп қой мен түйенің жазғытұрымғы ұйысқан қысқы жүнін айтады. Күзем жүнге қарағанда қылшығы аз, түбіті көп болғандықтан көбіне тоқымашылық кәсібінде молырақ пайдаланылады. Жүннің осы қасиетіне орай оны ұрғашы жүн деп те атаған.

Қойдың күзде қырқылған жүні күзем жүн деп аталады. Күзем жүннің түбіті жабағыға қарағанда аз, жүн талшықтары қысқалау әрі қылшығы молырақ болып келеді. Сондықтан ел арасында бұл жүн еркек жүн деп те аталған. Күздігүні мал жүнін қырқып алуды күзем алу дейді. Сонымен бірге шілдеде, тамыз айының басында қозылардың жүні де қырқылады. Оны қозы күзем дейді.

Көктемде малдан түлеп түскен жүнді, сол сияқты мал терісінен жұлып яки жидітіп алынған жұлма жүнді, қойдың бауырында, пұшпақтарында білтеленіп жүрген жүндері өлі жүн деп атайды. Қойдың өлі жүні мамыр айында қырқылады. Шет-пұшпақ жүн деп қотан арасында түсіп қалған, бұта басына жиналған, бау-шу ескеннен қалған үзік жүндерді айтады. Мұндай жүндер көбінесе арқан-жіп есуге жұмсалған.

Ешкі жүнін түріне қарай түбіт, қылшық деп атайды. Түбіт – қылшық жүннің астындағы үлпілдек, биязы жүн, ал қылшық – жүннің ірі әрі қатқыл талшығы.

Жылқының жал-құйрығы қыл деп аталады. Жал-құйрықтан көбінесе арқан-жіп есіліп, сүзгі тоқылған, тұзақ есілген. Сонымен бірге жылқы қылын терімен қаптап көпшік, жастық, бөстек жасауға, қобызға тағуға қолданған.

Жылқы қылынан есілген, жылқы терінің иісі сіңген арқанды жолаушылар өздерімен бірге алып жүрген. Өйткені ұзақ жолда бір жерге жатып, айдалада түнеуге тура келгенде, қыл арқанды шеңбер сияқты етіп тастап, адам соның ортасына жатып алаңсыз ұйықтай берген, өйткені мұндай арқан жатқан жерге жылан, жәндіктер жоламайды екен.

Зерттеушілердің пікірінше, жан-жануарлар терісінде өсетін жүннің, қылшықтың қандайын болмасын жинақтап, бір сөзбен түк деп атайды. Көне түркі тілінде тү – «денедегі қылшық», «шаш», «жүн», «қауырсын», ал түк «шаш» және «жүн» деген ұғымда қолданылған [ДТС, 594-595 бб.]. Көне түркі тіліндегі тү түбірі тіліміздегі түбіт, түле, түк (тү-к), түт (жүнді түту дегендегі) сөздерінің құрамында ұшырасады. Бұл жерде түк атауы жалпылық ұғымда қолданылып тұр. Төрт түліктің түгі құрамы мен сапасына қарай жүн, қыл, түк деп бөлінеді. Жүн түбіт пен қылшықтан тұрады және ол қой мен ешкінің, сиыр мен түйенің терісінде өседі. Ал жылқының құйрық-жалына шыққан ұзын қылшық – қыл, ал оның терісіне тұтасып шыққан қысқа әрі майда қылпық түк деп аталады. Бұл арада түк сөзі тар ұғымда, даралық мағынада жұмсалып тұр. Жүн мен қылдың көшпелі қоғамда әрқайсысының орны бөлек болған. Бұлардың тіліміздегі сан-салалы қызметін жете анықтау үшін әр түліктің жүніне, түгіне қысқаша жеке-жеке тоқтала кеткен жөн [4, 156 б.].

Қой жүндері құрамына қарай қылшық және түбіт деп ажыратылады. Қылшық деп қой жүніндегі жуандау талшықтар аталып, оның өзі аралық қылшық, жай қылшық, құрғақ қылшық, өлі қылшық, тікенек қылшық деп жіктеледі. Қой жүнінің құрамына қарай аталатын екінші түрі түбіт – қой терісінің түбіндегі ең жұмсақ жүн ұлпасы. Ол басқа жүн талшықтарына қарағанда бір-бірімен тығыз өсіп, жақсы кіріккен. Оның осы қасиетіне сай тілімізде түбіттей ұйысқан дейтін теңеу бар. Жүннің құрамында түбіт неғұрлым көп болса, соғұрлым жүн сапасы жоғары болады. Түбіт әртүрлі қымбат бұйым, мата тоқылған өндірісте кеңінен пайдаланылады [5, 129-130 бб.]. Сапасына қарай қой жүні биязы жүн (түбіттен басқа қылшық кездеспейтін мапа жүн), қылшықты жүн (жүн құрамында түбітке қарағанда қылшығы басымырақ болатын жүн), ұяң жүн (қылшықты жүнге қарағанда түбіті мол, биязыға қарағанда түбіті аз жүн) деп жіктелетіні белгілі. Қой жүні түсіне қарай ақ жүн, ала жүн, көк ала жүн, кер қызыл жүн (қоңыр қызыл жүн), қара жүн (бірыңғай қара), қоңыр жүн деп аталады.

Қорыта айтқанда, әйел қолөнерінде қолданылатын материал атауларынан қазақ халқының табиғатпен тығыз қарым-қатынасы, Қазақстан фаунасы мен флорасы туралы тәжірибелік білімі, табиғат байлықтарын игеру және оларды күтіп-сақтау тәжірибесі, эстетикалық талғамы нақты көрініс табады.

1.2.2. әйел қолөнерінде қолданылатын құрал-сайман атаулары. Қазақ әйелдері тігу, тоқу, жүн дайындау, сырмақ сыру, киіз басу, т.б. жұмыстарды атқару үшін алдын ала сол іске қажетті құрал-жабдықтарын әзірлеп алады. Оларды атқаратын қызметіне, пайдаланатын ретіне қарай топтап көрсетуге болады.

Жүн сабауға тулақ және сабау қолданылған. Тулақ деп жылқы, сиыр, серке терілерінен жасалатын, жүн сабағанда оның астына төсейтін төсенішті айтады. Шебер әйелдер қолданған сабаудың екі түрі болған: тулақ сабау және шабақ сабау. Сабаудың тулақ сабау аталатын түрін жүннің іртігін тез жазуға пайдаланады, сондықтан ол сомдау әрі қарымды келеді. Ал жүнді шабақтауға арналған сабауды шабақ сабау деп атайды. Жалпы, сабаудың міндеті – сабалатын жүнді жерге төселген шидің үстіне көпіртіп тегіс жаю.

Жіп иіру құралы ұршық деп аталады. Ертеректе әрбір қазақ отбасында міндетті түрде бір-екі ұршықтан болған. Ұршық үш бөлшектен тұрады: ұршық басы, ұршық сабы, мұрындық. Ұршық басы – қатты ағаштан, ағаш безінен, түйенің ортан жілігінің айдар басынан, тастан қашап, кейде оған қорғасын құйып, ортасын жуандығы саусақтай ағашқа кигізуге болатын етіп тесіп жасаған, бөлшек. Ұршықтың әсем түрлерін қазақ әйелдері зергерлерге жасатып алған. Өткен тұрмыста ұршықтың күміс ұршық, қас тасы ұршығы, тас ұршық, құйма ұршық сияқты түрлері мен атаулары болған. Мұндай қымбат бағалы ұршықтар анасынан қызына, келініне мұра ретінде ауысып отырған.

Иірілген жіптерден кілем, алаша, қоржын, қап, т.б. тоқитын тоқу жабдығын өрмек деп атайды. Халық арасында қолданылатын өрмектің екі түрі бар. Оның біріншісін аспалы немесе термелі өрмек дейді. Ондай өрмекте кілем сияқты тұтас, енді заттар тоқылады. Өрмектің екінші түрі жай өрмек деп аталады. Жай өрмек арқылы шекпен, алаша, қап, қоржын, белбеу, терме бау, басқұр сияқты енсіз бұйымдар тоқылады [6, 62 б.]. Тілімізде сақталған өрмек бөлшектерінің мынадай атаулары бар: қазық (өрмек өрісінің қазықтары, қазық ағаш), арқау шөлмегі // жүгіртпе (екі басының кішірек ашасы бар, ұзындығы 20-30 сантиметрдей түзу таяқша), күзу шыбығы (қабатталған шиден, түзу тобылғыдан, сымнан жасалған шыбық (күзу – өрмектің үстіңгі жіптерін тізіп шалып қоятын ширақ пісірілген, ыспаланған жіп), адарғы (өрмектің астыңғы жібі мен үстіңгі жібін бөліп тұратын, жіптерді аударып түсіріп отыратын тақтай, аспап), арқалық (ұзындығы бір метрдей болатын, диаметрі үш сантиметр шамасындағы өрмек тоқуда қолданылатын таяқ), есептаяқ (адарғының алдында тұратын, бой жіптерді санап, байлап қоятын таяқ, ол ел ішінде серу ағаш, серу жіп, кергіш сабау деп түрлі-түрлі атала береді), қылыш (жүзі қылыш сияқты жұқартып жонылған, ортасы дөңестеу келген, өрмектің арқауын соғып, тығыздап отыру үшін қолданылатын, ені 12-15 сантиметрдей көлемдегі ағаш құрал), көтерме

Іртігі жазылмайтын өте түйдектелген жерге қос қолдап сабау әдісі қолданылады. Бұл әдіс бойынша екі қолдың кезектесіп істейтін ырғағы бір қолдың қимылына ауысып, екі қолдағы сабау бір мезгілде тулаққа тең соғылып, тең серпіліп, жүнді көпіртіп, жүн бірдей қалыпта суырылып, бірдей артқа көтеріліп отырады. Қос қолдап сабауды да сабаушылар бір ырғақпен тең орындайды. Қолөнерінде есіп сабау, көсіп сабау, көпіртіп сабау, т.б. секілді атаулар қолданылады.

Осыдан кейін шабақталған жүннің үстіне бет тартылады, яғни киіздің өң жағына арналған неғұрлым таза, әдемі жүнді сол қолымен уыстап алып, әлгі шабақталған жүннің үстіне салып отырып, оң қолдың қырымен басып қалып үзіп қалдырады. Бет тартуды бұрыннан машықтанған, жүн тартудың шебері деп танылған әйел ғана орындайды.