Экономикалық шолу Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі

 

44 

 

көрсеткіштермен  салыстырады,  сондай-ақ  эмитент  қызметінің  негізгі  түрлері  бойынша 

сату  (жұмыстар,  қызметтер)  кірістілігіне  жағымды  және  жағымсыз  әсер  ететін 

факторларды қарайды.    

Сақтандыру  (қайта  сақтандыру)  ұйымдарында  тәуекелдерді  басқару  және  ішкі 

бақылау  жүйелерінің  болуына  қойылатын  талаптар  туралы  нұсқаулыққа[4]  сәйкес  тариф 

саясатының  тәуекелдердің  дамуындағы  болжанатын  үрдістерге  сәйкестігін  қамтамасыз 

ету  мақсатында  сақтандыру  (қайта  сақтандыру)  ұйымы  ішкі  және  сыртқы  экономикалық 

факторларға 

тұрақты 

талдау 

жүргізеді, 

макроэкономикалық 

факторлардың 

рентабельділікке,  өтімділікке,  меншік  капиталының  жеткіліктілігіне  ықпалын  болжайды. 

Сақтандыру  қызметін  жүзеге  асырумен  байланысты  тәуекелдердің  бірі  кредит  тәуекелі 

болып  табылады,  ол  –  дебиторлардың  дәрменсіздігі  салдарынан  зиянның  туындау, 

сақтандыру ұйымының  инвестициялық  портфеліндегі  облигациялар эмитенттерінің  және 

басқа делдалдардың кредиттік рейтингтерінің өзгеру тәуекелі. 

Осылайша,  егер  кәсіпорын  қаржылық  сенімділігі  кредиттердің  қайтуына,  яғни 

банктің тұрақтылығына әсер ете алатын қарыз алушы болып табылса, осы кәсіпорын өзіне 

кредит  тәуекелін  қабылдаған  сақтандыру  компаниясын  да  тәуекелге  ұшыратуы  мүмкін. 

Сонымен  қатар  осы  кәсіпорын  бағалы  қағаздардың  эмитенті  де  бола  алады,  соған 

байланысты ықтимал дефолт (эмитенттің инвесторлар алдындағы борышын уақтылы өтеу 

міндеттемелерін  орындамау)  тәуекелін  бағалау  талап  етіледі.  Осыған  байланысты 

қаржылық  қызметтерді  тұтынушы  ретінде  кәсіпорынның  қаржылы  жай-күйін  бағалауды 

әдіснамалық тұрғыдан жүйелеп, бірыңғай тәсілін құру қажет. 

Мысалы,  Ресей  Банкінде  кәсіпорындар  мониторингінің  нәтижелерін  практикалық 

пайдалану  бойынша  өзара  іс-қимыл  жасау  және  жұмысты  ұйымдық-әдіснамалық 

тұрғыдан  қамтамасыз  ету  мақсатында,  сондай-ақ  Ресей  Банкінің  қадағалау  блогының  өз 

функцияларын  орындауына  ақпараттық-талдамалық  жәрдемдесу  үшін  «Кәсіпорындар 

мониторингінің  нәтижелерін  Ресей  Банкінің  қадағалау  блогының  және  банк 

қоғамдастығының  қажеттіліктері  үшін  практикада  пайдалану  жөніндегі  ұсынымдар» 

әзірленді.          

Екінші тәсіл, кәсіпорындар қызметін бағалау және тиімді шешімдер қабылдау үшін 

жеткілікті  ақпарат  негізінде  ақпараттық-талдамалық  қамтамасыз  ету  тұрғысынан 

халықаралық тәжірибеде кеңінен тараған тәсіл. Бірқатар орталық банктердің тәжірибесіне 

қарай  кәсіпорындар  мониторингінің  деректері  банктік  қадағалау  үшін  –  жеке  алғандағы 

қарыз  алушы  кәсіпорынның  қаржылық  орнықтылығы  тұрғысынан  қарыз  алушыларды, 

сондай-ақ осы қарыз алушы жататын саланың даму талаптарын берілетін кредитті қайтару 

тәуекелдерін  бағалаудың  жүйелік  тәсілі  мақсатында  бағалау  кезінде  қосымша  ақпарат 

болады.  Сақтандыру  (қайта  сақтандыру)  ұйымдары  үшін  кәсіпорынды  бағалауды 

сақтандыру  ұйымы  қабылдайтын  жауапкершілік  тәуекелін  сақтандыру  оқиғасы,  атап 

айтқанда,  «өзге  де  қажылық  зияндарды  сақтандыру»  сияқты  сақтандыру  түрі  бойынша 

сақтандыру оқиғасы туындаған жағдайда бағалау мақсатында сақтандыру шартын жасау 

кезінде  қосымша  ақпарат  ретінде  ұсынуға  болады.  Балағы  қағаздар  нарығына  кәсіби 

қатысушылар үшін мониторинг деректері мемлекеттік емес бағалы қағаздар эмитентінің, 

атап  айтқанда  мемлекеттік  емес  облигациялар  эмитенттерінің  қаржылық  жай-күйін 

олардың  дефолтқа  ұшырауының  алдын  алу  үшін  бағалау  бөлігінде  пайдалы  болуы 

мүмкін.  Осы  барлық  қаржы  ұйымдары  бірыңғай  қаржы  реттеушісі  ретінде  Ұлттық  Банк 

тарапынан қадағаланатын субъектілер болып табылады.  

Кәсіпорындар  мониторингінің  нәтижелерін  іс  жүзінде  пайдалануға  ақпараттық-

талдамалық  тәсіл  тұрғысынан  алғанда,  конъюнктуралық  және  сандық  көрсеткіштерді 

жинақтау  негізінде  талдамалық  ақпарат  жасауды  экономиканың  нақты  секторы 

кәсіпорындарының пікіртерім қорытындылары бойынша қарастырған жөн. 

 

45 

 

Қазіргі  уақытта  Ұлттық  Банк  жүргізетін  кәсіпорындар  мониторингінің  нәтижелері 

бойынша  ақпараттың  үш  негізгі  түрі  қалыптастырылуда:  кәсіпорындар  ұсынатын  шығыс 

ақпараты; 

шығыс 

ақпаратына 

ие 

кәсіпорынға 

ғана 

жіберілетін 

жекелеген 

кәсіпорындардың  өндірістік  және  қаржы-шаруашылық  қызметін  бағалау;  экономикалық 

қызмет  түрлері  (салалары),  кәсіпорындар,  өңірлер  топтары  бойынша  жинақталған 

талдамалық ақпарат. 

Ұлттық  Банк  «Экономиканың  нақты  секторы  кәсіпорындарының  мониторингі» 

ААШЖ  (бұдан  әрі  –  ААШЖ)  шеңберінде  енгізу,  өңдеу,  жинақтау  процесін 

автоматтандырды.  ААШЖ  шығыс  нысандары  әрбір  кәсіпорын,  өңір,  сала  және  тұтастай 

алғанда экономика бойынша есептік қаржылық көрсеткіштерді қамтиды. Бұл активтердің 

айналымдылығы  коэффициенті,  жалпы  төлем  жасау  қабілеттілігі  коэффициенті,  сату 

рентабельділігі,  өзін-өзі  қаржыландыру  деңгейі,  активтердегі  айналым  қаражатының 

үлесі,  үлестік  жүктеме;  ағымдағы  өтімділік  коэффициенті,  активтердің  рентабельділігі 

(шығындылығы),  айналым  активтерінің  айналымдылығы,  меншікті  капиталдың 

рентабельділігі  (шығындылығы)  сияқты  мониторингке  қатысушы  кәсіпорындардың 

есептік қаржылық көрсеткіштері және басқалары. 

Тұтастай  алғанда  кәсіпорындарға  сауалнамалық  сұрату  жасау  Ұлттық  Банкке 

бірқатар  бағыттар  бойынша  ақпарат  алуға  мүмкіндік  береді:  экономикалық 

конъюнктураның  және  оның  құрауыштарының  өзгеруі;  кәсіпорындардың  өндірістік-

шаруашылық,  оның  ішінде  инвестициялық  қызметіндегі  өзгерістер;  инвестицияларды 

қаржыландыру  көздері;  кәсіпорындардың  күтулері  мен  олардың  өзгерістері; 

кәсіпорындардың қаржылық жағдайының өзгеруі мен сипаттамалары; кәсіпорындардың 

банктердің  кредиттеріне  және  банктік  көрсетілетін  қызметтерге  қолжетімділігі; 

кәсіпорындардың  олар  үшін  қолжетімді  пайыздық  мөлшерлемелер  мен  кредиттеу 

мерзімдерін бағалауы. 

Сондықтан 

кәсіпорындарға 

жүргізілген 

пікіртерім 

нәтижелері 

бойынша 

талдамалық ақпарат тоқсан сайын Ұлттық Банктің баспасөз релиздерінде, Ұлттық Банктің 

«Инфляцияға шолу» ресми басылымында көрсетіледі. Мысалы, пікіртерім жүргізген кезде 

мониторингке қатысушы кәсіпорындар негізгі салалар бойынша дайын өнімге сұраныстың 

ұлғаюын  күту    туралы  өз  пікірін  білдіреді  және  банктер  қандай  саланың  кәсіпорындары 

дайын өнімге сұраныстың ұлғаюын күтетіндігін көре алады (1-сурет). 

1-сурет 

Негізгі салалар бойынша дайын өнімге сұраныстың ұлғаюын күтетін 

кәсіпорындар үлесінің өзгеру серпіні (%-бен)  

 

 

Дереккөзі: Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі 

1,5 

1,6 

1,3 

1,6 

1,4 

1,1 

1,1 

1,6 

1,4 

1,0 

1,1 

1,4 

1,1 

8,1 

7,5 

8,1 

9,0 

8,3 

6,1 

8,3 

6,8 

5,4 

3,9 

8,1 

7,3 

5,9 

2,9 

1,3 

2,5 

2,0 

2,7 

1,6 

1,9 

1,9 

2,0 

1,8 

2,6 

2,6 

3,4 

4,3 

3,2 

3,4 

3,5 

3,4 

2,0 

3,8 

3,3 

2,5 

1,7 

3,2 

3,1 

2,3 

4,3 

4,0 

6,1 

7,2 

7,2 

5,0 

7,7 

7,1 

6,1 

3,7 

7,0 

5,5 

5,2 

2,5 

2,1 

2,6 

2,9 

2,6 

1,9 

2,5 

2,5 

1,9 

1,0 

1,9 

2,6 

2,0 

0

4

8

2008

2009

2010

2011

2012

1тоқ 

2013  

2тоқ 

3тоқ 

4тоқ 

1тоқ 

2014 

2тоқ 

3тоқ 

4тоқ 

күту 

кен өндіру өнеркәсібі 

өңдеуші өнеркәсіп 

ауыл шаруашылығы 

құрылыс 

сауда 

көлік