Дәріс Тауарлы-материалдық қорлардың есебі

Дайындау процесінде кәсіпорынның тауарлы – материалдық босалқыларды сатып алу операцияларының есебі жүргізіледі. Дайындау процессінің есебін жүргізуде тауарлы – матриалдық босмалқыларды дұрыс бағалау ең бір маңызды мәселе болып табылады. Синтетикалық есепте және бухгалтерлік баланста барлық сатылып алынған тауарлы – материалдық босалқылар меншікті өндірістің құндылықтары сияқты нақты өзіндік құны бойынша есепке алынады.

Тауарлы – материалдық босалқылардың өзіндік құнына босалқыларды сатып алу шығындары, оларды қазіргі тұрған жеріне дейін жеткізуге және тиісті қалыпқа келтіруге байланысты көлік – дайындау шығындары, өнімдерді қайта өңдеу (жұмыстарды және қызметтерді орындау шығындары енгізіледі.

Тауарлы – материалдық босалқыларды сатып алу шығындарына сатып алу бағасы, жабдықтаушы және делдал мекемелерге төленген комиссиялық сый ақылар., тасып әкелу бойынша төленетін баж салығы, көлік дайындау шығындары және босалқыларды сатып алуға тікелей байланысты басқадай шығындар кіреді. Сауда жеңілдігі, артық төленген сомаларды қайтару да сол сияқты түзетулер сатып алу шығындарын анықтаған кезде алынып тасталынады.

Өндіріске жұмсалған (сатып - өткізілген) тауарлы – материалдықбосалқылардың өзіндік құнын бағалау (анықтау) төмендегі әдістердің бірі арқылы жүзеге асырылады:

• 
  Орташа құн әдісі;
  
• 
  ФИФО;
  
• 
  ЛИФО;
  
• 
  Ерекшеліктеріне қарай теңестіру (үйлестіру) әдісі.
  

Тауарлы – материалдық босалқылардың орташа құны олардың есепті жылдың басындағы бары мен осы кезең ішінде сатылып алынғандарының немесе жұмсалынғандарының (өндірілген) орташа құнын анықтау арқылы есептеледі.

Тауарлы – материалдық босалқыларды ФИФо әдісі бойынша бағалауда бірінші кезекте алғашқы сатылып алынған немесе өндірілген босалқылардың бағасы бойынша есептен шығару болжанады.

Тауарлы – материалдық босалқыларды ЛИФО әдісі бойынша бағалауда бірінші кезекте соңғы сатылып алынған немесе өндірілген босалқылардың бағасы бойынша есептен шығару болжанады.

Ерекшеліктеріне қарай теңестіру (ұқсастыру) бағалау әдісі бойынша арнайы жобадлар мен тапсырыстарға арналып жасалынған тауарлар немесе қызметтер және бірін – бірі алмастыра алмайтын тауарлы – материалдық босалқылардың өзіндік құны анықталады.

Шаруашылық құралдарының айналымында маңызды орын алатын өндіріс процессі.

Тауарлы – материалдық босалқыларды өңдеу шығындарына (жұмыстарды, қызметтерді орындау) өндіріс процессінде пайдаланылатынтабиғи ресурстар, шикізаттар, материалдар, отындар, электр энергиясы (қуаты), еңбек ресурстары, негізгі құралдардың амортизациясы, сондай – ақ өнім өндірумен, өндіріс технологиясымен және оны ұйымдастырумен тікелей байланысты басқа да шығындар жатады, және олар өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өндірісітік өзіндік құны ретінде танылады.

Өндірілген өнімді сатып - өткізу шаруашылық жүргізуші субьектінің қаражаттары айналымының соңғы сатысы (кезеңі) болып табылады. Өнімді (жұмысты, қызметті) сатып - өткізу

Тауарлы – материалдық босалқылардың орташа құны олардың есепті жылдың басындағы бары мен осы кезең ішінде сатылып алынғандарының немесе жұмсалынғандарының (өндірілген) орташа құнын анықтау арқылы есептеледі.

Тауарлы – материалдық босалқыларды ФИФо әдісі бойынша бағалауда бірінші кезекте алғашқы сатылып алынған немесе өндірілген босалқылардың бағасы бойынша есептен шығару болжанады.

Тауарлы – материалдық босалқыларды ЛИФО әдісі бойынша бағалауда бірінші кезекте соңғы сатылып алынған немесе өндірілген босалқылардың бағасы бойынша есептен шығару болжанады.

Ерекшеліктеріне қарай теңестіру (ұқсастыру) бағалау әдісі бойынша арнайы жобадлар мен тапсырыстарға арналып жасалынған тауарлар немесе қызметтер және бірін – бірі алмастыра алмайтын тауарлы – материалдық босалқылардың өзіндік құны анықталады.

Шаруашылық құралдарының айналымында маңызды орын алатын өндіріс процессі.

Тауарлы – материалдық босалқыларды өңдеу шығындарына (жұмыстарды, қызметтерді орындау) өндіріс процессінде пайдаланылатынтабиғи ресурстар, шикізаттар, материалдар, отындар, электр энергиясы (қуаты), еңбек ресурстары, негізгі құралдардың амортизациясы, сондай – ақ өнім өндірумен, өндіріс технологиясымен және оны ұйымдастырумен тікелей байланысты басқа да шығындар жатады, және олар өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өндірісітік өзіндік құны ретінде танылады.

Өндірілген өнімді сатып - өткізу шаруашылық жүргізуші субьектінің қаражаттары айналымының соңғы сатысы (кезеңі) болып табылады. Өнімді (жұмысты, қызметті) сатып - өткізу

Қаржылық есеп берудің Ұлттық стандартына сәйкес транспортпен жабдықтау шығындарының құрамына үстеме бағалар, қосымша жинақталған жиындар, тиеу, түсіру және жеткізу шығындары және қойма т.б. орындарды жалға алу шығындары, сол материалдарды сатып алу бойынша шыққан командировкалық шығындар т.б. Егер кәсіпорында запастардың есебі жоспарлы есептеу бағасымен ұйымдастырылса, онда субьект материалдардың номенклатурасын анықтайды. Бұл номенклатурада кейбір материалдардың жоспарлы есептеу бағалары бекітеді, ал олардың нақты өзіндік құннан ауытқуы ай сайын материалдарды пайдалану щотында есептен шығарылып отырады. Транспорттық жабдықтау шығындарымен ауытқулар аналитикалық есептің шоттарында жүргізіледі.

Мысал 1. Компания 2009 жылы 1 маусымында запастардың мынандай қалдығын иемденелі: материалдар шотында 1 200 бірлік 100 теңгеден , қалдық 120 000 теңге.

3 маусым 300 бірлік 120 тг 36 000

7 маусым 200 бірлік 130 тг 26 000

20 маусым 500 бірлік 140 тг 70 000

25 маусым 650 бірлік 150 тг 97 500

Барлығы: маусым айында түскені 1 650 бірлік 229 500 теңге.

Маусым айында өндіріске жіберілген материалдар 2 150 бірлік.

ФИФО әдісі бойынша:

1 200 бірлік 100 тг 120 000

300 бірлік 120 тг 36 000

200 бірлік 130 тг 26 000

450 бірлік 140 тг 63 000

Барлығы: 2 150 бірлік 245 000

Қалдығы: 700 бірлік 104 500

ЛИФО әдісі (ҚЕХС бойынша 2008 жылдан бастап қолданылмайды)

650 бірлік 150 тг 97 500

500 бірлік 140 тг 70 000

200 бірлік 130 тг 26 000

300 бірлік 120 тг 36 000

500 бірлік 100 тг 50 000

Барлығы: 2 150 бірлік 279 500 тг

Қалдығы: 700 бірлік 70 000 тг

Орташа бағасы бойынша:

100+120+130+140+150 / 5 = 128 тг

2150*128 = 275 200 тг

Қалдығы: 700 бірлік *128 = 89 600 тг

Спецификалық идентификация әдісі:

Есептік кезең аяғында жүргізілген инвентаризация бойынша мынандай жағдайлар анықталды: қоймадан

ең бірінші түскен партиядан 210 бірлік қалды

73 партиядан 70 бірлік

4 партиядан 240 бірлік

180 бірлік бастапқы қалдық болды.

Барлық қалдық 700 бірлік

180 бірлік 100 тг 18 000

210 бірлік 120 тг 25 200

70 бірлік 140 тг 9 800

240 бірлік 150 тг 36 000

Барлығы: 89 000 тг / 700 = 127,14

Орташа: 127,14теңге

2 Қаржылық есеп берудің ұлттық стандартына сәйкес және халықаралық есеп берудің стандартына сәйкес тауарлы-материалды запастарды бағалаудың 6 түрі бар:

1. орташа өлшеу бағасы бойынша – бұл бағалау орташа өлшемдердің орташа бағаларын пайдалану арқылы есепті кезең ішінде материалдардың қозғалысын және қалған материалдарды, өндіріске жіберген материалдарды орта бағасымен есептейді.

2. ФИФО әдісі материалдарды есептен шығарғанда ең бірінші түскен баға бойынша ең бірініші түскен тауар немесе материал бойынша есептеліп жіберіледі (первым пришёл, первым ушёл).( 2008 жылдан бері қолданылмайды)

3. ЛИФО әдісі соңғы сатып алған есептік кезең ішіндегі материалдардың құны бойынша есептеледі (последним пришел, первым ушел)

4. Спецификалық идентификациялау әдәсә бұл жағдайда тауарлы-материалды запастардың бірлігінің өзіндік құнын есептегенде бір-біріне ауыстырылмайтын материалдар үшін қолданылады және ол арнайы жобалар мен тапсырыстар үшін қолданады. Бұндай әдәс кәсіпорындарда материалдардың партиялық есебін ұйымдастыруда қолданылады.

5. НИФО әдісі материалдарда есептен шығарғанда мына принцип бойынша следующим поступил, первым ушел жүргізіледі.

6. Стандарттық баға немесе нормативтік өзіндік құн. Өндіріске жіберілген материалдар стандарттық немесе нормативтік баға бойынша жіберіледі. Нақты баға мен нормативтік бағалардың арасындағы айырмашылығы бөлек шотта жинақталады. Әрбір шаруашылық субьект осы әдістердің әрқайсысының біреін таңдап алуға құқылы. Бірақ та бір түрлі материалдарға бір әдісті қолдану керек.(20)

Бағалаудың әдісі субьектінің есеп саясатында міндетті түрде көрсетіледі. Егер бағалаудың әдісі өзгертілген болса, оны өзгертуге себепті негізгі дәлелдермен көрсетіп, есепті кезеңнің аяғында берілетін қаржылық есеп берудің түсініктемелік хаттамасында көрсетіледі.

Бұл ауытқу + немесе – болуы мүмкін. Бұл ауытқуды мына формула бойынша табады:

П= ООМ+ОПМ / ОМУ+ПМУ*100%

П – материалдардың нақты өзіндік құнының есеп бағасынан ауытқу пайызы

ООМ – айдың басындағы материалдардың қалдығының ауытқуы

ОПМ – ай ішіндегі түскен материалдардың ауытқуы

ПМУ – ай ішінде түскен материалдардың есеп бағасы бойынша құны

ОМУ – ай ішінде есеп бағасы бойынша жіберілген материалдардың құны

Тауарлар дегеніміз бұл актив түріндегі:

• 
  субьектінің қызмет етуі кезінде сатуға арналған тауарлар, дайын өнімдер.
  

Бұл шоттардың бәрі де құрылымы жағынан активтік, қызметтері жағынан инвентарлық шоттар. Дебиттерінде әр айдың басында қалған қалдықтар мен түскен және кіріс болған, ал кредитінде шығыс болған өндірістік запастар мен дайын өнімдердің сандары мен құндары көрсетіледі.

Халық шаруашылық өнімдері мен өндірістік запастардың бухгалтерлік есебінің алдына төмендегідей маңызды міндеттер қойылады:

• 
  Тауарлардың кіріс және шығыс операцияларын дер кезінде және дұрыс толтырған тиісті құжаттармен куәләндіру;
  
• 
  Тауарлардың сақталатын орындары және жауапты адамдары бойынша есебін дұрыс ұйымдастыру және олардың түгел және аман сақталуын қамтамасыз ету;
  
• 
  Тауарлардың тиісті мақсатқа белгіленген мөлшерде жұмсалуын қатаң түрде тыңғылықты қадағалау нәтижесінде олардың тиімді пайдалануын және үнем тәртібінің сақталуын қамтамасыз ету;
  
• 
  Тауарлардың банкі қарыздарымен қамтамасыз етілмеген бекітілмеген нормативтен артық қалдықтарының болмауын ұдайы және тыңғылықты қадағалау;
  
• 
  Тауарлардың нақты қалдықтары мен сақталу орындары және жауапты адамдар бойынша бухгалтерлік есептері қалдықтарының сәйкестігін ұдайы қадағалап отыру.
  
• 
  Тауарлардың уақытында және толық қабылдануын, олардың сақталуын бақылау;
  
• 
  Тауарлардың қозғалысы бойынша барлық операцияларды уақытында және толық құжаттандырылуы;
  
• 
  Тауарлардың өзіндік құны және транспорттық дайындау шығындарын уақытында және дұрыс анықтау;
  
• 
  транспорттық дайындау шығындарын өндіріс немесе айналым шығындарына бір қалыпты және дұрыс алып баруын бақылау;
  
• 
  қойма жағдайына бақылау жасау;
  
• 
  сақтау жерлерінен тауарлардың қалдығы және қозғалысы жөнінде нақты мәлімет алу.
  

Сауда және басқа субъектілер жүзеге асыратын тауарлық операциялар өнімдердің айналымнан жеке және заңды тұлғалардың тұтынуына өтудегі экономикалық процесті көрсетеді.

Сатуға арналған тауарлар өндірушіден сауда желілеріне, көтерме сауда кәсіпорындарына және басқа субъектілерге келіп түседі. Қабылдау қабылданатын құндылықтың жөнелтпе құжатына қарай осы құжатқа материалды-жауапты тұлғаның қолы қойылған болса ғана жүзеге асырылады. Келіп түскен құндылық пен жөнелтпе құжатта көрсетілген деректердің арасында сан және сапа жағынан алшақтықтар анықталса, сондай-ақ келіп түскен құндылықтың жөнелтпе құжаты болмаса, қабылдаушы сауда фирмасының төрағасы мен жабдықтаушылардың өкілі қол қойып, акт жасайды. Акт жабдықтаушыға кінәрат- талап қоятын (мін тағуына) негізгі құжатболып табылады.

Инвентаризация нәтижесінде артық шыққан қаражаттар тиісті топтарға кірістелуі тиіс.

Оған берілетін бухгалтерлік проводкілер:

1. 
   Егер ТМҚ-ң жетіспеушілігі анықталса, оның баланстық құнына: Д^т 1280, К^т 1310
   
2. 
   Табиғи азаюдың шегінен аспайтын құнды заттардың жетіспеушілігін есетеп шығарғанда: Д^т 8410 К^т 1280
   

Табиғи кемудің нормаларынан артық анықталған жетіспеушіліктер материалдық жауапкершіліктегі адамдардың кінәсімен болған жағдайда ( ол адам айыбын мойындаған жағдайда) жетіспейтін материалдық заттардың есептегі құнын: Д^т 1250 К^т 1280 проводкасымен жабдықтайды

3. 
   Материалдық жауапкершіліктегі адамдардан жетіспейтін материалдық заттардың құны нарықтық бөлшек сауданың бағасымен өндірілуі тиіс. Материалдық құнды заттардың нарықтық және баланстық құнның арасындағы айырмашылыққа: Д^т 1250 - К^т 3510 деген проводка береді
   
4. 
   Егер кінәлі адамнан жетіспеген материалдық құнды заттардың орнын толтырса, яғни төлесе: Д^т 1010, 3350 К^т 1250
   
5. 
   Егер кінәлі адамнане жетіспеген материалдық құнын қосымша құнға салынатын салықпен өндіріп алса: Д^т 1250 К^т 3130
   
6. 
   Табиғи кемудің нормаларынан артық анықталған жетіспеушіліктер белгілі айыпты адамдар анықталмаған жағдайда, немесе сот шешімі бойынша қабыл алынбаса, онда жалпы шаруашылық шығындарына жіберіледі: Д^т 7210 К^т 1310
   
7. 
   Стихиялық апаттардың зардабынан болған жетіспеушіліктерді қамсыздандыру мекемелерінің шарты бойынша: Д^т 7510 К^т 1310
   
8. 
   Егер қамсыздандыру мекемелері қамсыздандыру шарты бойынша орнын толтырса: Д^т 1010,1030, 1280 - К^т 7510 деген проводка беріледі.
   

Ведомостің жеке бағаналарында № 1280 шоттың кредитіпен айыпты адамдардың есебіне, өндіріс шығындарына тағы сол сияқты жазылған саналар көрсетіледі.

Негізгі құралдар кәсіпорынға пайдалану үшін мақсатқа түседі, және негізгі құралдардың құрамына кірістеледі, ал сату үшін сатып алынған негізгі құралдар қаржылық инвестициялардың құрамында есептеледі. Негізгі құралдардың есебін жүргізу үшін типтік шот жоспарында 2410 шоттары қарастырылады.

Негізгі құралдардың есебін және оның тозуынын жүргізу үшін типтік шот жоспарында 2410, 2420 шоттары қарастырылады. Негізгі құралдардың құрамына объектілерді құрастыру негізгі құралдарды қабылдап жіберу актісімен жабдықталады. Осы құжатта оның пайдаланудың мерзімі көрсетіледі. Субъектілер пайдалану, тиімді қызмет көрсету мерзімін өздері анықтайды, ал нормалық қызмет көрсету мерзімі, ол негізгі құралдарға тозу, есептеу мерзімі болып есептеледі.Ол тозуды белгіленген нормалар бойынша есептейді. Сонымен қатар негізгі құралдар тозу құны болып табылады, бұл тозығы жеткен негізгі құралдардарды бұзғанда түсетін запас бөлшектің құны, осы құннан жойылуға кеткен шығындарды алып тастағаннан кейінгі құн.

Негізгі құралдарды сатып алған кезде бастапқы құнмен қабылданады. Осы құнның құрамына келісім бағасы кіреді және соны алып келіп, орнатуға кеткен шығындар, сонымен қатар төленген мемлекеттік салықтар т. б. барлық шығындар қосылады.

Егер жер учаскесін сатып алатын болсақ, сатып алу құны оған агенттерге төлеген коммерциялық сыйақылар, сатып алу, сату шартын жасайтын юристтердің көрсеткен қызметтерінің құны, әртүрлі төленген салықтар, жерді тазалау, тегістеу т. б. шығындар қосылады. Егерде үй немесе ғимаратты өзіміз салсақ құрылысқа кеткен барлық шығындар: шикізаттар, материалдар, құрылысшының еңбекақысы, бөлініп келетін үстеме шығындар, архитектор, юристтердің құндары, сақтандыруға төленген шығындар, құрылысты салуға рұқсатнаманың құны қосылады. Ал егер негізгі құралдарды алып келгенде, орнатуда болған кейбір бұзылулар жасалған жөндеу, тасу, түсіру кезінде кейбір бұзушылықтар болса, оның құны бастапқы құнға қосылмайды, бұл шығындарға жатады.

Кесте 1

Негізгі құралдар негізінен өндірістік ғимараттарды және тұрғын үйлерді, құрылғыларды салудан; машиналар, жабдықтар, көлік құралдарын сатып алудан; өз күшімен құрал- саймандарды дайындаудан; малдардың төлдерін негізгі табынға ауыстырудан; жас өсімдіктер көп жылдық өсімдіктерге өткеннен; басқа субъектілермен жеке тұлғалардан ақысыз алынған негізгі құралдардың келіп түсуінен; жарғылық қорға қосқан үлес нәтижесінде келіп түскендерден қалыптасады.

Негізгі құралдардың түсуі мынадай құжаттармен рәсімделеді:

Негізгі құралдарды қабылдау - тапсыру (орын ауыстыру) актісі; негізгі құралдар құрамына жекеленген объектілерді енгізу үшін, қолданылып жүрген заңға сәйкес олардың енгізілуі ерекше тәртіппен рәсімделуге тиіс жағдайлардан басқасы. Олардың пайдалануға берілуін рәсімдеу үшін; негізгі құралдардың бір цехтан екіншісіне орын ауыстыруын рәсімдеу үшін, сондай-ақ басқа да субъектілерге берілген кезінде (жарғылық капиталға қосқан үлестерді, сатуды, сыйларды) негізгі құралдардың құрамынан шығару үшін қолданылады.

Негізгі құралдарды рәсімдеу кезінде субъект жетекшісінің өкілімен тағайындалған қабылдау комиссиясы әрбір жекелеген объектіге бір данадан акт жасайды. Негізгі құралдардан бірнеше объектісін қабылдау- тапсыру актісін жасауға тек шаруашылық мүлкінің, құрал - сайманның, жабдықтардың және т.б. объектілердің есебін жүргізген кезде, егерде бұл объектілер бір типті болса, құндары бірдей болып, бір календарлық ай ішінде қабылданған болса ғана жол беріледі. Рәсімделгеннен кейін осы объектіге қатысты техникалық құжаттама қоса тіркеліп акт бухгалтерияға беріледі, бас бухгалтер қол қойып, субъект жетекшісі немесе соған өкілетті адамдар бекітеді.

Алыс - беріс актісінде, міндетті реквизиттермен қоса, комиссия қызмет ету мерзімін және болжаудың жою құнын көрсетеді. Қызмет ету мерзімін шаруашылық субъектісі дербес анықтай алады, яғни ол негізгі құралдардың техникалық жағдайынан, нормасынан және басқа да көрсеткіштерінен шығады.

Негізгі құралдардың кәсіпорын ішіндегі орын ауыстыруын рәсімдеу үшін актіні екі дана етіп тапсырушы цех (бөлім) қызметкері толтырады.

Алушының және тапсырушының қолдары қойылған 1-ші данасы бухгалтерияға тапсырылады, ал екіншісі тапсырушы цехта қалады. Негізгі құралдарды ақысыз беру (сыйлау) кезінде акт екі дана етіп жасалынады.

Негізгі құралдарды басқа субъектіге сату кезінде актінің үш данасы жазылады: алғашқы екеуі өткізуші субъектіде қалады, үшіншісі негізгі құралдарды қабылдаушы адамға беріледі.

Егіс алқабын қорғайтын өсімдіктерді қабылдау “Егіс алқабын қорғаушы екпе ағаштарды пайдалануға қабылдау” туралы актімен жүзеге асырады, бұл құжатты сондай-ақ жүзеге асырады, бұл құжатты сондай-ақ өсімдіктерін егудің аяқталған жұмыстарын кіріске алу және оларды пайдалануға беруді рәсімдеу үшін де қолданылады.

Малдардың төлдерін негізгі табынға ауыстыру ферма меңгерушісі толтыратын “Малдарды 1 топтан 2-ші топқа ауыстыру” актісі мен жабдықталады.

Егер негізгі табынға мүйізді ірі қара малын, шошқа мегіжіндерін, биелерді ауыстыратын болса, актіге әр малдық мүліктік тізімдеу №, туылған уақыты, жынысы, класы, түсі және басқада белгілері көрсетіліп жазылады.

Ешкінің, қойдың және басқа ұсақ малдардың төлдері жалпы саны, негізгі табынға ауыстырылған малдардың бәріне тән белгілері көрсетіп жазылады.

Негізгі құралдар бірдей өндірістік немесе шаруашылық жұмыстарға арналған, техникалық сипаттамасы және құны бірдей шаруашылық мүлкінің бір типті заттармен құрал - сайманынан тұрса, олар бухгалтерияда бір мүліктік карточкада жүргізілді. Мүліктік карточканың негізгі құралдарды жабдықтаудың типтік үлгісі қолданылады.

Бұл карточканы бухгалтерияға келіп түскен негізгі құралды жабдықтаудың актілері, техникалық негізінде толтырады. Карточкада объектінің және олардың жекеленген құрылымдық элементтердің сипаттамасы техникалық құжаттама мәліметтерін қайталамайтын етіп, қысқа және объектінің жеке ерекшеліктері дәл көрсетілуі керек.

Мүліктік карточка бухгалтерияда әр объектіге немесе жекелеген объектінің тобына жүргізіледі.

Бухгалтерияда келіп түскен объектіні материалдық жауапты адамға бекітіп, мүліктік карточка ашады, объектіге мүліктік тізімдеу нөмірін беріп мүлікті мүліктік тізімге алады.

Негізгі құралдар келіп түскен кезде мынадай шоттар корреспонденциясы жасалынады.

Кесте2

Негізгі құралдардың түсуінің есебі

Негізгі құралдарды басқа субъектіге тапсыру кезінде негізгі құралдардың шығуы туралы белгі соғуға, сондай-ақ негізгі құрал объектілерінің субъект ішінде орын ауыстыру кезінде “Негізгі құралдарды қабылдау- тапсыру” актісі, ескіру және тозу салдарынан есептен шығаруға “Негізгі құралдар объектілерін есептен шығару актісі негіз бола алады.

Құрылысты салып бітіру, жабдықтап тіркеу, қайта құру және жаңалау бойынша аяқталған жұмыс, объектіні жөндеу туралы жазбалар карточкада “жөнделген, қайта құрылған және жаңаланған объектілерді қабылдау - тапсыру актісі” негізінде жүргізіледі.

“Объектінің қысқаша жеке сипаттамасы бөлігінде негізгі объектінің тек негізгі сапалық және сандық көрсеткіштері, сондай - ақ объектінің техникалық құжатамасында бар мәліметтерді қайталамай, 2-3 сапалық көрсеткіштермен шектеліп тиеселі заттар жазылады.”

Егерде объектінің сандықта және сапалықта көрсеткіштері айтарлықтай өзгерсе, онда оларға жаңа карточка ашылуы мүмкін.

Бухгалтериядағы толтырылған мүліктік карточкалардың негізінде негізгі құралдардың есебі бойынша жасалынатын мүліктік карточкасын тізімдемеге тіркейді, ол бір дана жасалады. Тіркеу кезінде карточкаларды нөмірлейді. Содан кейін құралдардың жіктік топтары бойынша сақталады.

Карточка мынадай бөлімдерден тұрады: Қолданыстағы негізгі құралдар “Үйлер”, “Ғимараттар”, ”Өткізгіш тетіктер”, жіктік топтары бойынша “Ағымдағы айда келіп түскені”, “Ағымдағы айда шығып кетені”, “Ішкі орын ауыстырғандары”, “Жөндеудегі”, “Жалға берілген негізгі құралдар” т.б. Ай ішінде “Түскендері”, “Ішкі орын ауыстырылғандары”, “Есептен шыққандары” бөлімдерінің картокалары 2410 “Негізгі құралдар” шоттарында есептелген айналымдармен салыстырғаннан кейін, картотеканың тиісті бөлімдеріне орналастырылады.

Негізгі құралдар жөндеуден немесе жалға алушылардан оралғаннан кейін, тоқтап тұруы біткеннен кейін, қордан қолданысқа өткізілгенен кейін, бұл объектінің карточкалары картотеканың тиісті бөлімдеріне салынады.

Шығып кеткен негізгі құралдар бойынша картотекаларды “Архив” бөлімшесіне орналастырады. Картотеканың дұрыс жүргізілуі негізгі құралдардың жағдайы мен қозғалысының дұрыс есептелуіне және тиісті бақылау жасалуына септігін тигізеді.

Салық салу мақсаты үшін субъектілер мүлік карточканың 2-ші даналарын пайдаланып, негізгі құралдар есебінің 2-ші карточкаларын алуы керек.

Салық төлеуші өз қалауы бойынша амортизацияның басқа, бірақ шекті нормадан жоғары емес нормаларын қолдануға құқылы.

Негізгі құралдар кәсіпорыннан мынадай каналдар бойынша кетеді:

1. 
   Физикалық немесе табиғи тозу бойынша;
   
2. 
   Негізгі құралдарды сатуға байланысты;
   
3. 
   Басқа субъектілердің жарғылық капиталына жарна ретінде берілсе;
   
4. 
   Заңды және жеке тұлғаларға әншейін берсе;
   
5. 
   Объектілерді ұзақ мерзімге жалға берсе;
   
6. 
   Төтенше жағдайларға байланысты;
   

Кесте 3

Кесте 4

1. 
   Негізгі құралдардың шығуынан қаржылық нәтижие.
   

Шаруашылықты жүргізуші субъект қолданылып жүрген заңдарға сәйкес, өзіне тиісті үйлерді, ғимараттарды, құрал – жабдықтарды, көлік құралдарымен құрал саймандарды басқа субъектілерге беруге, айырбастауға, жалға беруге, уақытша тегін пайдалануға беруге, сондай-ақ баланыстан шығарып тастауға болады.

Негізгі құралдарды есептен шығару табиғи және моральдық тозуына байланысты жою қажет болғанда, құрылыс жүргізгенде, кәсіпорында, цехтарда немесе басқа объектіледі техникалық жағынан қайта жабдықтағанда, негізгі табыннан малдарды жарамсыз деп тапқанда, баланыстан тегін бергенде, өткізгенде және айырбастағанда жүзеге асады.

Субъектінің балансынан жою тәртібіне сәйкес, пайдалану мерзімі өткен, табиғи апаттардың нәтижиесінде өзінің өндірістік мәнін жойған кезде, басқа шаруашылық жүргізуші субъектіге бірге болмайтын тозығы жеткен ғимараттар, құрылыстар, құрал – жабдықтар шығарылып тасталады.

Негізгі құралдардың жарамсыздығын анықтау үшін, қажетті құжаттарды дайындау үшін басшының бұйрығымен комиссия құрылады. Оның құрамында субъект жетекшісінің орынбасары, бас бухгалтер немесе оның орынбасары, материалдық жауапкершілігі бар тұлғалар, меншік иесінің өкілі, мемелекеттік көлік инспекциясының өкілі бар тұрақты жұмыс істейтін комиссиялар құрылады.

Негізгі құрал жабдықтардың кейбір бөлігін баланстан шығарғанда комиссияға арнайы салалық мамандар қатыстырылады. Айталық, инженер – миханиктер, инженер – электриктер, гидрологтар, инженер жылу техниктер, инженер – технологтар, мал дәрігерлері, малшаруашылығы мамандары және т.б. мамандар.

Тұрақты жұмыс істейтін комиссиялар есептен шығарылатын объектілермен танысып, оларды қайта қалыпқа келтіру немесе одан әрі пайдалануға жарамсыздығын, есептен шығару объектілерінің себептерін және олардың бағасын анықтайды, негізгі құрал – жабдықтардың есептен шығару актісін жасайды. Есептен шығаруға жұмсалған, сондай-ақ жоюдан және үйлерді, ғимарарттарды бұзғанан, құрал – жабдықтарды бөлшектегенен түскен материалдық құндылықтардың бағасы актінің “Объектіні есептен шығару нәтижиелерінің есебі” деген бөлігінде қарастырылады.

Үйлер мен ғимараттардың негізгі құрастырушы бөліктері тозғанда қайта қалпына келтіріп жөндеуге мүмкін болмағанда немесе тиімсіз болғанда, тракторларды, автомобильдерді тек негізгі тетіктері, тораптары мен агрегаттың көпшілігі істен шыққанда; көп жылғы ағаштарды биологиялық өсіп өну мерзімі бітіп, өндірістік мәнін толығымен жоғалтқанда сондай-ақ оларды пайдаланудың экономиялық тиімсіздігіне көз жеткізгенде есептеу шығады. Субъектілер үйлерді, ғимараттарды, машиналарды, құрал –жабдықтарды, көлік құралдарын және басқа мүлікті қалыптық пайдалану мерзімі біткенге дейін тек апаттар жарамсыз болған жағдайлардан ғана есептеу шығарылады.

Негізгі құрал жабдықтарды есептен шығару негізгі құрал жабдықтарды толық және ішінара есептен шығару кезінде пайдаланылатын “Негізгі құрал жабдықтар туралы Акт” арқылы жүзеге асады. Актіні субъектінің басшысы тағайындаған комиссия немесе соған уәкілетті адам 2 дана етіп дайындайды. Актінің 1-ші данасы бухгалтерияға беріледі де, 2-ші данасы негізгі құрал-жабдықтардың сақталуына жауапты адамда болады және есептен шығарылғанана кейін қалған қосалқы бөлшектерді, материалдарды, металл сынықтарын және тағы басқалары қоймаға өткізілуге негіз болып табылады.

Негізгі құралдардың әрбір жіктік тобы бойынша бір айдағы айналымдармен қалдықтар жиынтығы мәліметтерді қолмен өңдеу кезінде негізгі құралдардың қозғалысының есебі олардың карточкаларында көрсетіледі, бұларға 12-ші “Негізгі құралдар” бөлімшесінің шарттары бойынша бас кітаппен салыстыратын, құжаттар негізінде мүліктік карточкада көрсетілген айналымдар мен қалдықтар жазылады. Карточкада негізгі құралдардың жыл (тоқсан, ай) басындағы келіп түсуі, шығып кетуі (соның ішінде жойылу), ай (тоқсан, жыл) аяғындағы қалдық көрсетіледі.

Осы мәліметтер негізінде негізгі құралдардың нақты бары және қолзғалысы туралы есеп беру жасалады.

Субъектінің материалдық жауапты адамға бекітілген негізгі құралдардың барлық бөлімдері (цехтары) бойынша негізгі құралдардың мүліктік тізімдеріне енгізілген.

Тізімдер материалдық жауапты адамдарда сақталады және жедел мақсаттар үшін қолданылады. Негізгі құралдардың құны туралы тізімдердегі және мүліктік карточкалардағы мәліметтерге сәйкес келулері керек. Пайдалану орны бойынша негізгі құралдардың есебі мүліктік карточканың бухгалтерия жазып беретін екінші данасы арқылы жүргізіле алады. Карточкадағы, бухгалтеиядағы және негізгі құралдар қолданылатын жердегі мәліметтер бірдей болулары керек.

Баланыстан автокөлік құралдарының барлық түрін есептен шығару “Автокөлік құралдарын есептен шығару” актісінде көрсетіледі. Актіні комиссия екі дана етіп дайындап, субъектінің басшысымен бекітеді. Бір данасы бухгалтерияға берілсе, екіншісі негізгі құрал – жабдықтардың сақталуына жауапты тұлғаға беріледі.

Ол автокөлік техникасын есептеп шығарудан, кейін қалған материалдық құндылықтар мен металл сынықтарын қоймаға тапсыруға негіз болады.

Негізгі құрал – жабдықтарды есептеп шығарудың сондай-ақ жою нәтижесінде алынған материалдық құндылықтарға жауапсыздықпен қарау анықталса, онда кінәлі лауазымды адамдар жауапқа тартылады.

Басы артық пайдаланлымайтын құрал – жабдықты, көлік құралдарын, приборларды, құрал – саймандарды, мүлікті, жұмысқа пайдаланатын және өнім алатын малды басқа заңды немесе жеке тұлғаларға сатуға болады.

Негізгі құрал – жабдықтарды бір кәсіпорыннан екіншіге беру 2 дана етіп дайындалатын № негізгі құрал-1 үлгідегі акт арқылы жүзеге асырылады.

Акт негізінде мүлікті түгендеу карточкалары мен негізгі құрал- жабдықтардың кәсіпорын баланынан шығарылғаны туралы белгі қойылады.

Негізгі құралдардың субъектінің өз ішінде орын ауыстыруы № негізгі құралдың 1 үлгідегі акт арқылы жүзеге асады: негізгі құралдар орын ауыстырғанда 2410 “Негізгі құралдар” бөліміндегі шоттың дебиті және кредиті бойынша бухгалтерлік жазу орындалады.

Негізгі құрал – жабдықтарды жою туралы дайындалған актілер бухгалтерияға түседі де талдамалық есеп тізімдемесіне немесе 2410 “Негізгі құралдар” бөлімшесі шоттарының К^т –і бойынша жүргізілетін машинаграммаға жазылады.

Негізгі құралдардың қозғалысын есепке алу карточкалары және “Негізгі құралдарды жалға алу, ұзақ мерзімге жалға алуды есепке алу карточкасында” (№ негізгі құралдар –12 а) көрсетіледі. Бұл карточкалар 12 “Негізгі құралдар” бөлімшесіндегі шоттың Д^т-і бойынша жалпыланған, жинақталған тізімшелерден алғашқы мәліметтермен мүліктік карточкалар негізінде толтырылады.

Кесте 5

Негізгі құралдардың есептен шығарылуы жөніндегі шоттардың корреспонденциясы.

Негізгі құралдарды жою 2410 “Негізгі құралдар” шотының кредиті бойынша жүргізіледі.