-тарау. Айиалыша түстйтін активтер

10-тарау. Айиалыша түстйтін активтер
  ♦ 
215
бүрын салынған үйлер мен гимаратгарға, орнатылган жабдықтарға 
жалгастырылып салынған немесе олардыңбастапқы қүнын өсіретін 
қосымша  салынган  құрылыстар,  орындалған  жүмыстар  қабылдау 
актісі  бойынша  негізгі  құралдардың  қүрамына  өзіндік  құны 
бойынша косылады.  Негізгі  кұралдарды  кіріске  алганда үйымның 
бухгалтериясында мынадай  бухгалтерлік жазулар жазылады:
Д-т:  Негізгі қүралдар — шоты 
К-т:  Ақшалар -  шоты;
Еншілес  (тәуелді) серіктестіктерге қарыз -  шоты;
Қоюшы мердігерлермен  есеп  тйырысу -  шоты;
Төленбеген  капитал -  шоты;
Үкімет оргаидарыньщ субъсидиялары -  шоты 
деп  аталатын  шопгтардың тиістілері.
Егер  кәсіпорынға  келіп  түскен,  яғни  кіріске  алынған  негізп 
күралдар  бүрын  пайдаланылып  және  оларга  тозу  сомасы 
есептелген  болса,  ондай  негізгі  қүралдардың  тозу  сомасьша 
мынадай  бухгалтерлік жазулар жазыладьг 
Д-т;  Негізгі құралдар -  шоты 
К-т:  Негізгі қүралдардың тозуы -  шоты
Негізгі күралд&р к ір к к е  алынғанда 
бухгалтерлік есепшоттары  бойынша
жүргізілетін  опсрациилар
№
Операциялар
мазмүны
Дебитте- 
летін шот
Кредигге- 
летін шот
1
2
3
4
1
Ұйымнык 
салыиып жатқак 
құрылысы 
аякгалып кіріске алыиды
122
126
2
Негізіі  қүралдар катарына откізілген жас 
малдарды есепке алу
125
126
3
Көп жылдық өсімдіктерді  кіріскс алу
125
126
4
Уақытша салынған  кұрылысты кіріске алу
122,  125
126
5.
Үлес косушыііардан жарғыльіқ қорды 
толтыру мақсатымен кіріс етілген негізгі 
күралдарға.
- келісілген күнына;
- тозу кұнына.
121-125
122*125
511
131-134

216
  ♦ 
Бухгалтерлік есеп  теориясы жэне негіздері
Сопы
1
2
3
4
6.
Жеке немеее заңды тұлғалардан сатылып 
алынған аег 
ізіі 
кұраддарға:
- калдық құны бойынша;
* косылған құн салығы сомасына.
121-125
331
421-424, 431, 
432, 441,  451, 
452, 671, 687 
421-424,431, 
432,  441,451, 
452, 671,687
7
Тәуслді. 
еншілес жэне бірлесіп ба-
кыяанатын заңды тұлғалардан кіріске 
алынган негізп қу.раддар
- калдық кұны бойынша;
-  косылған құн салығы сомасына.
12-126
331
641-643
641-643
8
Занды тұлгалар мен жеке адамдардан 
келіл түскен,  эзірге акшасы төленбеген 
негізп кұралдар;
- басгапкы кұны бойынша;
- косылган кұн салыгы сомасына.
121-126
331
671
671
9
Баска да аткарушы орі аішардан субсидия
ретіндс келіп түскен негізгі кұралдарды 
кіршке алу:
- калдық құны бойынша;
-  гозу  кұкына.
121-125
121-125
726
131-134
10
Занды тұлгалар мсн жеке адамдардан 
тегш (акысыз. қайтарусыз) алынган негізгі 
құралдарды кіріске алл
- калдық кұны  бойынша;
-  тозу құнына.
121-125
121-125
727
131-134
11
Тексеру немесе аұгеңде)' кезінде артық 
шыккан немссс бұрьін есеике алынбағак 
негізп  кұралдарды кіріске алғанда;
-  агымдагы кұны бойышпа;
- есептелген тозу  сомасьша.
121-126
121-126
727
131-134
12
¥йымньщ өзіндс өндіріліи,  кіріске 
алынатын негізгі кұралдар:
- нсгізгі өндіріиен,
- көмекші ондірістен
121-126
121-126
900
920

10-тарау. АІшалымга туспейтін активтер
 
♦ 2 1 7
Негізгі  қүралдардын тозуы жэне 
I  0 * 5 .  
оларға  амортизацнялык аударым 
мөлшеріи еселтеу
Негізгі құралдар өндіріе үдерісінде бірте-бірте тоза бастайды 
ягни  өзінің  бастапқы  сапасьш  жоғалтады.  Олар  белгілі  бір  уақыт 
өткеннен  кейін  пайдалануга жарамай  қалады да, бұл қүралдардың 
орнына жаңа  негізгі қүралдар  сатып  алуға тура келеді.
Негізгі  күралдардыц  тозуын  «табиги»  және  «сапалық»  тозу 
дсп  екіге  бөледі.  Негізгі  құралдардьщ  табиги  тозуы  олардың 
материад,цық  жағынан  гозуъі  болып  табылады,  яғни  жүмыс  істеу 
үдерісінде  машиналар  мен  қүралдардың  жеке  бөлшектерінің 
қажалып  мүжілуі,  үйлер  мен  ғимараггардың  тозьны  жетіп 
құлайтындай  дәрежеге  жетуі.  Негізп  қүралдардың  габиғи  тозуы 
олардың көп уақыт бойы  пайдаланылғаіідығьша гана байланысты 
емес,  оган  сонымен  қатар  басқа  да  табиғи  жағдаилар  эсер 
еткендігіне  байланысты.  Ягни  негізгі  қүралдардың  табиғи  тозуы 
(физикалық тозуы) олардың үзақ уақыт пайдаланылуы жэне оларға 
басқа да факторлардың эсер етуі нэтижесінен  бо.лып табылады.
Ыегізгі  құралдардың  сапалық  тозуы  олардың  толық  табиғи 
тозуы  жетпей-ақ  қү.нсызданып,  өндірістің  даму  үдерісінен  кейш 
қалуы,  ягни  активтердің ғылым мен техниканың дамуыньщ бүгін- 
гі  күнгі  талантарына  сәйкес  келмейтш  жағдайда  болуынан  пайда 
болады (туыңдайды).
Осы  жогарыда  айтылғандарды  қорыта  келе,  негізгі  кұрал- 
дардың тозуы дегеніміз, олардьщ табиғи жэне сапалық сипаттарын 
жогалтуы деп те айтуға базады.
Негізгі  қүралдардың сапалық тозуының бірінші себебі — өнді- 
ріс  салаларьиіда  ғылыми-техникалық  прогреске  байланысты 
еңбек  енімділігінің  өсуі  болып  табылады.  Еңбек  өнімділігі  оскен 
сайын  белгілі  бір  дайын  бүйымды,  қүрал-жабдықгы  және  тағы 
Да  басқаларды  өндіруге  кететін  қажетті  уақьгг  азаяды  да,  онын 
құны  соғұрлым  төмендейді  (арзандайды).  Осыган  сәйкес  еңбек 
өщмділігтің  өсуіне  байланысты  жаңа  қүрал-жабдықгардьщ, 
машиналардың,  ягни  негізп  құралдардың  багасы  оүрын  сатып 
альшған  осындай  негізгі  қүралдардьщ  багасьша  қарағанда  арзан