♦  Ьухгалтерлік есеп  теориясы жэне негіздері

224
  ♦ 
Ьухгалтерлік есеп  теориясы жэне негіздері
дардың өздерінің сапалық құнын тсз жоғалтып алуына байлааысты 
бұрын сатып алынған, сапалық жағынан тозған негізгі құралдарды 
жаңа өнімділігі  жоғары  баска да жақгардың тиімді  болып  келетін 
құралдармен ауыстыруды коздейді. Жылдамдатып есептен шыгару 
әдісін қолдануга әсер етегін тағы да бір дәлелденген жағдай негізгі 
құралдарды жөңдеу шығындарына байланысты. Олар яғни жөңдеу 
шыгындары 
н с гізп  
құралдарды  пайдалану 
кезеңдерінің 
бастапкы 
уақытына карағанда пайдаланудың соңғы уақытына қарай өсе бас- 
тайды.  Егерде  негізгі  құралдарға  жылдамдатыгі  есептен  шыгару 
деп  аталатын амортизациялық ауцарым әдісін қолданған жагдайда 
амортизациялық аударым мен жөндеу шығындарыньщ қосындысы 
негізгі құралдардын пашдаланылуы барысында бірнеше жьш, яғни 
ұзақ  уақыт  бойы  бір  қалыпты  деңгейде  болады.  Нәтижесінде 
негізгі  құралдардың  өздерінің  пайдаланылуы  барысында  ұйымга 
келгіретш пайдасы бір қалыпты тең мөлщерде, яғни бірдей шамада 
болып  қалады.
Саидардыц  жиынтыгы  бойынша  қ р ш н   есептен  шыгару 
эдісі (коммулятивтік эдіс)
Бұл 
эдістің 
коммуляггивтік, 
яғни 
сандардың 
қосынды 
жиынтық  сомасы  деп  айтылуынын  (аталуының)  себебі  осы  әдіс 
бойынша  негізгі  құралдарға  амортизациялық  аударым  сомасын 
есептейтін  формуланың  алымы  негізгі  құралдардың  пайдалану 
мерзімінің қалған жылдар санына тең болып, ал бөлімі ол активтің 
пайдаланатын  барлық жылдар  мерзімі  сандарьшың  қосындысына 
тең болуына байланысты. Бұл формула мына түрде жазылады;
Қалган жылдар саны 
.
а
 
а
  _ 
-—  -------------------  
 
 
ч 
(бастапкы 
калдык)
Пайдалаиатын 
жыл 
қүнгы 
құны
сандары№»щ 
қосындысы
Мысалы:  станокгьщ  пайдалану  мерзімі  5  (бес)  жыл  деп 
қарастыратын  болсақ,  онда  станокгьщ  пайдаланатын  жыл
сандарының  қосындысы  15-ке  (он  бес)  тең,  яғни  (1+2+  3+4+5). 
Бұл  15  саны -  коммулятивтік сан.  Әр жыл үшін есептік көрсеткіш 
коэффициенті өзгеріп отырады, ягни осы мысалымызда;

1 0-тарау.  Аинаііымга түспейтін активтер  Ф 225
бірінші жылы  5/15
екІншіжылы  4/15
ушінші жылы  3/15
тортшші  жылы  2/15
бесінші жылы  1/15 -ге тең болады
Станоктың  бастапқы  құны  1000000  (бір  миллион)  теңге, 
қалдык  қүны  100000  (жүз  мын)  геңге  болган  жағдайда  оның 
амортизацилланатын  аударым  мөлшері  900000  (тогыз  жүз  мың) 
теңгені  қүрайда (1000000 -   100000).  Ал  жылдық амортизациялық
аударым мөлшері былайша анықгалады*
1-жыл 
А А  
= 5/15  х (1000000-100000) = 300000 тг
2-жыл АА = 4/15  х (1000000-100000) = 240000 тт
3-жыл АА = 3/15  х (1000000-100000) =  180000  гг.
4-жыл АА = 2/15  х ( 1000000-100000) =  120000 тг.
5-жыл АА =  1/15 
х  
(1000000-100000) =  60000 тг.
Сандардың қосындысьш, яғни коммулативтік с а н ы н ш у р ш и  
жылдам анықтап табу үшін  мьша формула қолданылады:
§  =  N х(М+1)
мұндагы,
8 -  сандардың қосындысы,
N -   негізгі  қүралдардың пайдалану мерзімі (жьш). 
Біздің мысалымыз бойынша
=   5х  (5+1) 
=  5x6  =   30 
15
2 
2 
2
егер  негізгі  қүралдардың  пайдалану  мерзімі  10  жьш бш иш н 
болса, коммулятивтік сан 55 -ке тен болады.
10х(М+1) 
ЮхЦ
8  = 
' 
=  
= 5 5
2 
2
1 5 -3 /4 3

226  ♦ Бухгалтерлік есеп  теориясы ж эпе негіздері
Ж оғары да  айтылған  мы салы мы з  бойы нш а  сандардьщ   ж иы н- 
ты гы   бойы нш а  құнын  есептен  шыгару  (коммулятивтік)  әдісім ен 
негізгі  құралдарға  амортизациялы к аударым  есептеу  кестесі  м ы на 
түрде болады:
. '»• » 
в • • •
НегізгІ
құрал-
дардьщ
бастапкы
кұны
(тенге)
Жылдык 
амортиз&циялык 
аударым сомасы (тенге)
Жинақ-
талған
тозу
сомасы
(тенге)
Нсгізгі
кұрал-
дардың
калдык
құны
(теиге)
Сатып алын- 
гаа кездеіі
1000000
-------------- —
-------
1000000
1-жылдын
сонында
1000000
5/15x900000=300000
300000
700000
2-жьшдьщ
соныщда
1000000
4/15x900000=240000
540000
460000
3-ЖЫЛДЫН
сонында
1000000
3/15x900000=180000
720000
280000
4-жыддын
сонында
1000000
2/15x900000=120000
840000
160000
5-жылдың
сонында
1000000
1/15x900000=600000
900000
100000
Қалдьщ күныньщ кему (қалдьщты  азайту)  әдісі 
Бұл  әдіс  бойы ш да  нег ізгі  құралдарға  ам ортизациялы қ  ауца- 
рым  есептеу  алды м ен  құнды  бір  қалы пты   (тура  ж олды )  есептен 
ш ы ғару  эдісім ен  жүргізіледі. 
Ол 
үш ін  негізгі  кұралды ң  бастапқы 
кұны   оны ң  ж ұмы с  істейтін  мерзімінің,  ягни  пайдаланаты н  уакы т 
ж ылы   саньш а  бөлініп,  әр  есепті  ж ьш ға  тиісті  ам ортизацияны ң 
пайызы  анықталады . Бұл жерде бастапқы  құнын  100 % деп аламыз. 
Одан кейін табьш ғаң пайыз м өлш ері (100%  бөлінген пайдаланаты н 
жылы) 
екі  еселеніп,  негізг:  құраддардың  бастапқы   құны на  емес, 
эр есепті ж ыл басындагы элі ам ортизацияланбаған қалды к кұны на, 
ягни 
балансты қ құны на көбейтіледі.
О сы ган  дейінгі  әдістерде  мысалға  алы нған  станокты ң  амор- 
тизациялы қ  аударымын  осы  эдіс  бойы нш а  есептей тін  болсақ,  .