♦  Бухгалтерлік есеп  теориясы жэне негіздері

186
  ♦ 
Бухгалтерлік есеп  теориясы жэне негіздері
түгендеу жүргізіп,  онын нәтижесі  бойынша үлгілі түрі  М-28 түрлі 
шекгеулі-заборлық  картадағы  14  бағанды  (графаны)  толтырады. 
Ай  бойы  нактылы  пайдаланылған  материалдар  санының  көлемі 
карточканың  эрбір  жолы  бойынша  алынған  материалдардан 
қоймага  қайтадан  тапсырылган  материалдармен  оның  айдың  ая- 
гында пайдаланылмай қалған қалдыгын алып тастау арқылы табы- 
лады.  Қоймашы  мен  жүмыс  жүргізуші  тиісті  жазулары  жазылып 
дайын  болған  шектеулі-заборлық  картаны  алғашкы  қүжаттармен 
бірге материалдар жайыңца берілетін есепке тіркеп.  бухгалтерияга 
тапсырады 
Бухгалтерияда  қойманың  берген  есебі  бойынша 
жүмсалғаң,  өндіріске  босатылган  материалдардың  есептен  дүрыс 
шығарылуы  тексеріледі.  Сонымен  катар  үлгілі  т\?рі  М-28  түрлі 
шектеул і-заборлык карта арқылы эрбір объекті  бойынша күрылыс 
басталғаннан  бастап  жүмсалынған  материалдар  жайлы  дерекгер 
анықгалады. Салынып бітпеген объектшің шектеулі-заборлық кар- 
тасы жұмыс жүргізушіге қайтарылып бсріледі, Шекіеулі-заборлык 
картаның  М-28А  номірлі  үлплі  түрі  материалдарды  орталық 
қоймадан  немесе  қүрылыс  бөлімшесінің  коймасынан  қүрылыс 
объектілеріне  бір  ай  бойы  уақыт  аралыгында  босатуға  арналған. 
Шектеулі-заборлык  картаның  үлгілі  түрі  М-28  жэне  М-28А  сан- 
ды  нөмірлерінің  ішіне  материалдардың  ай  бойы  босату  санына 
қарап,  қосымша парақ тігуге де болады.  Шектеулі-заборлық карта 
бойынша материалдарды  эрбір  босаткан  саиьш пайдаланбағаннан 
қалган қалдығы шыгарылып отырылады. Егер материалдар шекте- 
улі-заборлык  картада  көрсетілгеннен  артык  мөлшерде  керек  бол- 
са,  ондай  материалдарға үлгілі түрі М-ІО санды  «Материалдарды 
ауыстыруды  (қосымша  босату)  талап  ету  актісі»  толтырылады. 
Шектеулі-заборлық картада көрсетілгеннең артық керек болған ма- 
териалдар үшін немесе бір материалдардың орнына екінші бір мате- 
риалдарды алу немесе пайдалану' керек болғаи жагдайда кэсіпорын 
басшысының  немесе  оның  өкілетті  қызметкерінің рүқсаты  болуы 
керек. Мүндай материалдарга да жоғарыда айтылған үлгілі түрі М- 
10 түрлі «Материалдарды ауыстыруды (қосымша босату) талап ету 
актісі»  толтырылады.  Сонымеи  материаддарды  өндіріске  лимит 
бойынша  босату  кәсіпорьш  басшысынын өндірісте  больш  жатқан

9-тарау.  Тауарлық-матпериалдыц цорлар
 ♦ 
187
кемшіліктерді  уақгылы  білуіне  мүмкіндік  береді.  Кзсіпорындар 
мен уйымдардьщ ішііще құрылыепен айналысатын өндіріс орында-
рында ашық қоймаларда  сақталынатын  материалдар  көп паддала- 
нылады  (құм, тас,  қиыршық, кірпіш және т.б),  Бұлар қоймашьшың 
жауапкершшігіңдс  далада  сакталынады.  Олардьщ  эр  құрылыс 
бөлігіне  берщетілдері  бойынша  белек  сактағаны  дұрыс,  Мұндай 
материапдарды  талап  ету  қагг зы  бойынша  босатады.  Ай  сайын 
олардың  қалдык  көлемін  өлшеу  аркылы  құрьшысқа  босагылган 
материалдардың  көлемі,  мөлшері  аныкталады.  Ол  үшін  айдың 
аяғында  түгендеу  жүргізш  материалдардың  ай  бойы  талал  ету 
қагазы  бойынша  босатылғаннын  саны  мен  көлемін  нақтылы 
пайдаланьшған  материалдардың  санымен  салыстырып  отыру  ке- 
рек.  Көи  жағдайларда  ашық  жерде  сақталынатын  материалдарды 
өлшеп тұруға  мүмкіндік болмайды.  Сондықтан да  ояарды тікелей 
құрылыс  салынып  жатқан  объектіге  түсіреді  де,  пайдаланғаннан 
қалған қалдығын олшеу  аркылы  көлемін біледі.
9
.
6
.
Тауарлық-материалдық қорлшрды 
багалау әдістері
Материалдық  қорлар  бухгалтерлік  есепте 
і ш и і
 
эдістер 
негізінде бағаланады:
1.  Арпайы сәйкестірілген есептеу әдісі 
. . .  
!
2.  Орташа өзіпдік цүнын есептгу әдісі
3.  ФИФО эдісі
4.  ЛИФО эдісі
Арпаиы сэйкест ірііген есептеу эдісі
Арнайы  сэйкестірілген  есептеу  әдісі  әдегге  бірімен-бірін 
алмастыруға  болмайтын  немесе  кәсіпорында  ерекше  тзртіппен 
пайдаланылатын  (асыд  металдардың,  асьш  тастардың  және  т.б.) 
нақтылы  бір материалдық қорлардың багасын есептеуге арналған. 
Бұл  эдіс  жұмсалған  маггериалдар  мен  істелген  жұмыстардың 
нақты  өзіңдік  құиьш  есептеп  шығаруды  көздейді  Сондай-ақ

бул  есептеу  эдІсі  сатылып  алынғанына  немесе  кэсіпорынның 
өзінде  өндіршгеніне  қарамастан  арнаулы  жоспарлауға  арналган 
материалдардың өзіндік қүнын есептеуге арналған.
Орташа взіндік құнын есептеу эдісі
Орташа  озіндік  қүнын  есептеу  эдісі  бойынша  кэсіпорынга 
кіріске  алынған  әрбір  материалдық  қорлардьщ  бағасы  олардың 
кіріске  алынгандағы  шоты  бойынша  бағасын  анықтау  мүмкш 
болмағаи  жағдайда  жургізіледі.  Материалдық  қорлар  тобының 
(түрінің)  орташа  өзіндік  қүны  үйымдағы  материалдардың  есепті 
айдьщ  басындағы  қалған  қалдыгының  күнымен  ай  бойы  кіріске 
алынгаң  материалдар  құнының  жиынтығын  (қосындысын)  мате- 
риалдардың  ай  басындағы  сандарының  калдығымен  ай  бойы 
кіріске алынған тиісті материалдардьщ сандарының қосындысына 
бөлу  арқьшы аныкталады.
Ф И Ф Оэдісі
ФИФО есептен  шығарылған  материалдык қорларды  олардың 
алгашқы  кезекге  кіріске  альшғаңдарының  өзіндік  қүны  бойын- 
ша  бағалау  әдісі  болып  табылады.  Бүл  эдіс  қағидасы  бойьшша 
материалдық  қорлардың  бірінші  кезекте  кіріске  алынғаны  алгаш- 
қы болып, яғни бірінші кезекте шығыс етіледі деп жорамалданады. 
Басқаша  айтатын  болсак,  барлық  келіп  кіріске  алынған  материал- 
дар  бірінен  соң  бірі  кіріске  алынғандагы  кезегі  бойынша  шығыс 
етіледі  деп  есептелінеді.  Бүл  жағдайда  ай  соңында  кәсіпорынның 
коймасында  қалған  материалдардың  өзіндік  қүны  соңгы  кіріске 
алынған материалдардың бағасымен бағаланады.
ЛИФ О эдісі
ЛИФ О эдісі кэсіпорынға ен соңгы кезекте кіріске 
алы нған 
ма- 
териалдар  тобы  бірінші  больш  шығыс  етіледі  немесе  жүмсалады 
деген  қағидаға  негізделген, 
ягни 
алғаілкы  жүмсалапгьш  немесе 
шығыс  етізетін  материалдар 
кәсіпоры нға 
ең  соңғы  кіріске  алын- 
ған  материалдардың  тиісті  өзіндік  қүны  бойынша  бағаланады. 
Ал  ай  сонында  кәсіпорында  қалған  материаддар  алғашқы  кіріске 
алынған материалдардың өзіндік қүны  бойынша 
бағаланады .
188
  ♦ 
Бухгаптерлік есеп  теориясы және негіздері