ПӘН БОЙЫНША ДӘРІСТЕРДІҢ КОНСПЕКТІСІ

Нарықтық экономика жағдайында қаржылық есеп шаруашылық субъектілерінің қызметі жөнінде қаржылық ақпараттардың жүйелендірілген бірден-бір көзіне, әртүрлі ұйымдық-құқықтық нысандардағы шаруашылық субъектілерінің өзара негізгі байланысына және басқару шешімдерін қабылдауға қажетті аналитикалық есептердің ақпараттық базасына айналды.

Бухгалтерлік есеп – субъектілердің активтері, меншікті капиталы, міндеттемелері, табыстары және шығыстары жөніндегі ақпаратты жинақтау, тіркеу және қорытындылау жүйесі.

Қаржылық есеп беруді жасамас бұрын оның деректерінің шынайылығын қамтамасыз ету үшін «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» Заңға, 24 «Бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру» бухгалтерлік есептің стандартына сәйкес субъект мүлікті және міндеттемелерді түгендеуге міндетті.

Қаржылық есеп берудің элементтері:

Активтер субъектінің құнмен бағаланатын мүлкі, мүліктік және жеке мүліктік емес игіліктері мен құқықтары.

Активтер пайдалану мерзіміне байланысты екі топқа бөлінеді: ұзақ мерзімді активтер, ағымдағы активтер.

Шаруашылық жүргізуші субъектілердің активтері белгілі бір көздерден құралады. Субект активтерінің құралу

Меншікті капитал- субъект қызметінің бүкіл кезеңіне арналып бекітіледі, оның негізгі және айналым қаржысының құралу көздері болып табылады.

Міндеттемелер- бұл белгілі тұлғаның ( борышкердің) басқа бір тұлғаның, яғни қарызгердің (кредитордың) пайдасына белгілі бір іс әрекет жасау міндеттемесі : мәселен, мүлікті тапсыруы, жұмыс атқаруы, ақша төлеуі және басқалар, не болмаса белгілі бір іс әрекеттен бас тарта тұруы, ал борышкерден оның міндеттемелерін атқаруды талап етуге қарызгердің құқы бар. Міндеттемелер ұзақ мерзімді және ағымдағы болып міндеттемелер болып бөлінеді.

Табыстар- бұл активтердің көбеюі және міндеттемелердің азаюы.

Шығыстар- бұл активтердің азаюы және мндеттемелердің көбеюі.

Есептік кезеңдегі тугендеу санын, оның жүргізілетін күнін, оның әрбіреуін тексеретін мүлік тізбесін субъект белгілейд. Субъект түгендеуді жүргізу міндетті мына жағдайларда қалыс қалады:

- субъект мүлікті жалға, сатуға, сатып алуға, сондай-ақ шаруашылық жүргізуші субъектінің қайта кұрылуына тапсырғанда ;

- материалды-жауапты тұлға ауысқанда (істі қабылдау-тапсыру күні) ;

- талан-тараж және қаскүнемдік фактілерін белгілегенде, сондай-ақ құндылықтар бүлдірілгенде - мұндай фактілерде дереу түгендеу ;

- төтенше жағдайдан болатын өрт немесе стихиялық (дүлей) апат кезінде, бұл апаттар басылғаннан кейін түгендеуді дереу қолға алу ;

- тарату (бөліністік) балансы жасалмастан бұрын субъектіні таратуда (қайтаұйымдастыруда);

- негізгі құралды және тауарлы-материалдық қорларын қайта бағалауда -субъектінің есептік саясатымен белгіленген мерзімде және Қазақстан Республикасы заңында қарастырылған басқа жағдайлар.

2 дәріс . Қаржылық есеп беруді нормативтік құрастыру

Бухгалтерлік баланс - еліміздің тәжірибесінде шетелдік тәжірибеге қарағанда, қаржылық есеп берудің басты формасы ретінде ерекшеленеді. Ал,батыс тәжірибелерінде, яғни, американдық, британдық жән жаңа зейландиялық кәсіпорындардың жылдық есеп беруінде ерекше назарды табыс және шығыс туралы есеп беруге аударады, себебі, онда табыс қызметтің маңызды көрсеткіші болып табылады. Сондай – ақ, бухгалтерлік баланс – белгілі бір уақыт мерзіміне экономикалық объектілердің стратегиялық жағдайын бейнелеу. Ол шаруашылық субъектінің құралдар кірісін, шығысын және ішкі қозғалысын бейнелемейді.

Жоғары оқу орындарында экономикалық мамандық алатын студенттерге « Бизнес мектептер мен экономикалық лицейлерге арналған ағылшын авторының « Бухгалтерлік баланс» деген оқулығында келесідей анықтама берілген: « Бухгалтерлік баланс – бұл кәсіпорынның белгілі бір күндегі қаржылық жағдайының кестесі болып табылады».(6)

Ағылшын ғалымдары шығарған «Қаржылық есеп беру » деген оқу құралында былай жазылған: «Қаржылық есеп беру – бұл белгілі бір күнге кәсіпорынға тиісті барлық активтер мен оның борыштарын анықтайтын пассивтердің тізімі. Бұл берілген уақыт мерзіміндегі бизнестің қаржы жағдайының бейнесі болып табылады. Актив пен пассивтің әрбір бабы ақшалай көрініске ие болады.(6) Қаржылық есеп беру– жылдық есеп берудің ең басты формасы. Ол кәсіпорынның шаруашылық құралдары мен оларды қалыптастыру көздерінің құрамы мен мөлшері туралы ақпарат белгілеу тәсілі болғандықтан бұл айтылған пікірлермен толығымен келісуге болады.

Француз авторлары Э.Лоэте мен А.Гильбо бухгалтерлік балансты «жабылмаған шоттар синтезі» деп атайды. Ал, Додэ «Нақты жағдай мен есептік жылдың шын мәнінде табысты болғанын тек қана бухгалтерлік баланс көрсетеді» - дейді. (11)

Әлемлік банк өңдеп шығарған «Қаржылық есеп, аудит, есеп беру бойынша нұсқаулар» оқулығында былайша түсіндіріледі: «Қаржылық есеп беру – бұл белгілі бір кезеңде жасалған және осы кезеңдегі ұйымның жалпы қаржылық жағдайын бағалау үшін пайдаланылатын фотосурет. Қаржылық жағдай ұғымымен тікелей байланысқан баланстың есеп элементтері дегеніміз бұл активтер, пассивтер және капитал. Баланстық есеп кәсіпорынның әрі қарайғы жұмысын қамтамасыз ету үшін қазіргі уақытта қолда бар ресурстар туралы ақпаратты қамтиды. Ол сондай – ақ, бұл активтерді қаржыландыру көздері туралы ақпараттан тұрады. Мысалы: бұл көздер қарызға алынған ба, жоқ әлде меншікті ме?»деген сұрақтар шешіледі.(13)

«Қаржылық есеп беру мақсаты- бухгалтерлік есепті» №2 «Бухгалтерлік баланс және қаржылық есептегі негізгі өзгертулер» деген стандартында көрсетілгендей, - бұл қолданушыны заңды тұлғаның қаржылық жағдайы және оның қызметінің нәтижелері мен есепті кезеңдегі қаржылық жағдайында болған өзгерістер туралы пайдалы, маңызды әрі дәл ақпараттармен қамтамасыз ету болып табылады» деп көрсетілген Қазақстандық ғалым К.Ш.Дүйсенбаевтың «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау» деген оқу құралында. 10)

Кәсіпорынның қаржылық жағдайы негізгі құралдардың орналасуы мен пайдалануы және олардың пайда болу көздері бойынша сипаталады. Бұл мәліметтер кәсіпорынның бухгалтерлік балансында көрсетіледі, себебі ол қаржылық есеп беру жүйесінің басты көрсеткіші болып табылады. Қаржылық есеп беруде мынадай маңызды міндеттер атқарады:

• 
  Меншік иелері мен менеджерлерді шаруашылық субъектінің мүліктік жағдайымен таныстырады; баланстан олар осы кәсіпорын иелік ететін материалдық құралдар қорларының саны мен сапасы туралы ақпарат ала алады;
  
• 
  Баланс бойынша кәсіпорын жақын арада үшінші тұлғаның алдында өзіне жүктелген міндеттемелерді орындау мүмкіндігі анықталады;
  
• 
  Актив пен пассив баптырының мазмұны, ішкі саясаты, сыртқы пайдаланушыларға қолдануға мүмкіндік береді;
  

Кәсіпорынның нақты аналитикалық мүмкіндіктерін бағалау үшін берілген баланстағы ақпараттарды оқып білу қажет, яғни : Баланс - бұл есептік кезең басы мен аяғына сол кездегі мәліметтерді сәйкестендіру болып табылады. Ол мынадай сұраққа жауап береді: «Дәл қазіргі уақытта кәсіпорынның жағдайы қандай ?», ал мына сұраққа жауап бермейді: «Мұндай жағдай ненің нәтижесінде болды?»

Негізгі Қаржылық есеп беру мазмұнының жалпы көрсеткіштері оны пайдаланушыларға үлкен ақпарат береді және қаржылық жағдайды нақты бағалау үшін негізгі талдау бағыттарын анықтайды :

• 
  Қысқа мерзімді перспективаға қаржылық жағдайдың анализі баланс құрылымының қанағаттанарлық бағалау көрсеткіштерінің есептелуіне негізделеді.Төлем қабілетілігін сипаттау үшін мынаған назар аударған жөн,банктердегі есеп шоттардағы ақша қаражаттарына,ұйымның кассасына,шығындарға, дебиторлық,кредиторлық бережақтарға;
  
• 
  Ұзақ мерзімді перспективаға қаржылық жағдайдың анализі құралдардың пайда болу көздерінің құрылымын,ұйымның сыртқы инвесторлары мен кредиторларына тәуелді деңгейін зерттейді;
  
• 
  Ұйымның іскерлік активтілігінің анализі;
  

Ағымдағы активтер мен ағымдағы міндеттемелер өзара есепке алынуына рұқсат етілмейді. Бухгалтерлік баланстың кейбір баптары басқа баптарға енгізілмеуі керек немесе бұрып қоюға болмайды ( мысалы: дебиторлық қарызды кредиторлық қарызбен жабуға болмайды)

Сонымен Қаржылық есеп берудегі ағымдық активтер мен міндеттемелерді анықтау және олардың мазмұнын ашудың қаржылық есеп беру үшін маңызы зор, сондай – ақ, пайдаланушылар үшін де ол өте қажет және олардың сол көрсеткіштері бойынша талдау жасалынады.

Сондай – ақ, ұзақ және ағымдағы активтер, меншік капиталы, ұзақ және ағымдағы міндеттемелер Қаржылық есеп беру ашылуы тиіс.

Бухгалтерлік балансты құру кезінде алдына қойылған міндеттер келесідей принциптерге негізделеді:

• 
  Ақшалай өлшем – бухгалтерлік бақылауға алынған объектілер бір ақпаратты модельге жалпылау үшін көрсеткіштерді бірдей ақшалай өлшемге алып келінеді;
  
• 
  Ерекшеленген кәсіпорын- бухгалтерлік баланс оған байланысты тұлғаларға ( дебитор, кредитор, инвестор т.б) емес, кәсіпорынға қатысты; активінде толық бақылауға алынған және мүлік құқығын иеленген кәсіпорынға тиісті мүліктер есептеледі;
  
• 
  Қызмет етуші кәсіпорын – кәсіпорын қызмет атқаратын мерзімі анықталмаған, оның ликвидациясы белгісіз;
  
• 
  Өзіндік құны бойынша есеп – бухгалтерлік баланста актив ағымдағы нарықтық құнымен емес, бастапқы сомасы бойынша бейнеленеді;
  
• 
  Екі жақты жазу – бұл концепция келесідей фактіден көрінеді: бухгалтердік баланстың сол жағындағы актив сомасы меншікті және тартылған капитал сомасына тең болуы.
  

Кассалық операциялардың есебін кассир кассалық кітапта жүргізеді, ол беттері нөмірленген, тігілген және мөрмен бекітілген болуы керек. Кассалық кітаптағы беттер саны кәсіпорынның бас бухгалтерінің қолымен сендірілуі керек. Кассалық кітаптағы жазулар екі данада жазылады. Екінші данасы жыртылмалы болады және кәсіпорынның кассирі есеп беруінде қолданылады, кассалық кітапқа түзетулер енгізуге болмайды. Жіберілген қателар кассир мен бас бухгалтердің қолымен сендіріледі. Кәсіпорын кассасында қолма-қол ақшамен қатар чек кітапшалары және басқа да бағалы қағаздар, қатаң есеп беру бланкілері болуы мүмкін. Халықаралық қаржылық есеп стандартынаа сәйкес шот жоспары төрт белгіден құралады. Кәсіпорын 2008 жылдың 1 қаңтарынан бастап ХҚЕС көшуге байланысты өзінің жұмыс шот жоспарын жасаған болатын және шаруашылық операциялары сәйкесінше бейнеленетін болады.

Кассаны түгендеу шаруашылық жүргізуші субъектінің басшылығымен әзірленген және бекітілген кассалық операцияларды жүргізу Ережесіне сәйкес жүзеге асырылады. Кассаны түгендеу, қатаң есеп берумен ққжаттар және бланкілерді (әуе- жэне теміржол билеттері, жанар-жағар май (бензин) талондарын және т.б.) түгендеу әдетте бас бухгалтер мен кассирдің қатысумен кенеттен болады. Түгендеу кезінде қолда бар ақша полистік қайта ессптеліп, кассада сақтаулы басқа да құндылықтар тексеріледі. Түгендеу басталғанша (бірнеше касса) оларға сүргі салынады, яғни мөрленеді. Кассир түгендеу сәтінде кассалық есеп беруді жасау керек және кассалық кітапша бойынша ақша қаражатының қалдығын шығаруы керек. Кассирден барлық кіріс және шығыс құжаттары есеп беруге кірді және кассада кірістелінбеген, есептен шығарылмаған сома қалған жоқ деген қолхат алынады. Ақша қайта есептелінгеннен кейін кассадағы ақша қаражатын түгендеу актісі жасалады. Түгендеу нәтижесі кассалық кітапша бойынша бухгалтерлік есеп деректерімен салыстырылады. Актіге анықталған жолсыздықтар туралы кассирдің түсініктемесі және түгендеу нәтижесі бойынша ары қарай шешім туралы субъект басшысының қарары жазылады.

Түгендеу барысында мыналарды тексеру аса қажет: кассирмен толық материалдық жауапкершілік туралы келісімшарт бекітілді ме, касса талапқа сай жарақталған ба, сейф кілттерінің дубликаты (көшірме нұсқасы) қайда сақталады.

Мысалы. Кассаны түгендеу барысында 150 теңге артық шықты. Мұндай жағдайда кассалық кіріс ордері жазылып, мына жазулар бойьшша рәсімделетін субъект қызметінің нәтижесіне кірістеледі (жатқызылады): 1010 «Кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолма-қол ақшалар» шот дебеті

6230 «Негізгі емес қызметтен алынған басқадай табыс» шот кредиті 15000 теңге

Егер кассаны түгендеу кезінде 5 000 теңге кем шыықса, мұндай жағдайда:

• 
  анықталған кем сомаға кассалық шығыс ордері жазылады:
  

1010 «Кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолма-қол ақшалар» шот кредиті 50000 ;

кассирдің мойнына ақша салу

1250 «Материалдық зиянның орнын толтыру бойынша есеп айырысу» шот дебетІ

1280 «Бүлінген кұндылық шығыны, кем шығу» шот кредиті 5000 теңге;

• 
  кассирмен кем шығуды жабу (кассалық кіріс ордері жазылады):
  

1250 «Материалдык зиянның орнын толтыру бойынша есеп айырысу» шот кредиті 5000 теңге.

бюджетпен, қызметксрлермен еңбекақы бойынша, жабдықтаушылармен, мердігерлермен және басқадай кредит берушілермен бастапқы құжаттардың негізінде түгенделеді, мұнда қалдықтардың нақтылығы белгіленіп, бұл шотқа жататын соманы мұқият тексереді. Берешектің пайда болған мерзімін, оның нақтылығын, талап мерзімін өткізіп алған кінәліні анықтайды. Барлық дебиторлармен және кредиторлармен кәсіпорын қағаздық шоттан үзінді көшірме алмасуы керек және оларға түгендеу комиссиясын ұсыну керек.

Баланстан берешектің есептеп шығаруын тексеріп, 3 жылдың ішінде өндіріп алу мүмкіндігін бақылауды жүзеге асыру аса қажет.

Егер айырысуларды түгендеу дебиторлық және кредиторлық берешектер сомасын негіздсу және қысқарту, айыппүл төлеуге, тұрақсыздық төлеміне (айыбы) және күмәнді қарыз бойынша резерв пайда болуына жол бермеу үшін төлем тәртібінің сақталуын қадағалау, бекітідген келісімшарт бойынша өзара есеп айырысу, төлем мерзімін нақтылау максатында жүргізіледі.

• есеп беруші тұлғалармен есеп айырысу - Қазақсган Респубтосасы заңында белгіленген іссапар және өкілдік щығындардың орнын толтыру нормасына, субъектінің кассалық операцияларды жүргізу Ережесіне сәйкес апаруашылық, өкілдік және іссапар шығындарына арналған ақшалай қаражатты беру негіздемесінің дұрыстығын тексереді. Ақшалай қаражатты беру және шағын кәсіпорындардағы 24 «Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің есебі және есеп беруі» Стандартына сәйкес тексеріледі;

• кредиттерді алу және өтеу бойынша банкпен есеп айырысу — тексеру барысында ағымдық, корреспонденттік немесе жинақ шоттары мен оларға тіркелген қосымша ақтау құжаттарына қатысты банк жазулары салыстырылады. Ақшалай кредит сомасының есептелу мерзіміне және процент төлеміне (кредиттік келісімішартпен анықталады) сәйкес тексеріледі;

Заемды белгілі орны бар банктер коммерциялық келісімшарт негізінде несиелік қабілеттілігі жоғары кәсіпорындарға береді.

Банк заемы – банк белгілі мерзімге сыйақысын төлеу арқылы клиентке соманы бөледі немесе беретін келісімшарт болып табылады.

Банктік емес мекемелердің заемдары – бір жақ – «заем беруші» - екінші жаққа – «заем алушыға» - ақша немесе материалдық қорларды қайтарып беру шарты бойынша бір периодқа қарызға беру туралы келісімшарт.

Банк заемдарының түрлері:

• 
  қысқа мерзімді- 1 жылға дейінгі,бірақ 2 жылдан кем емес;
  
• 
  орта мерзімді- 1 жылдан 3жылға дейінгі;
  
• 
  ұзақ мерзімді-3 жылдан жоғары.
  

Несиелендіру түрлері:

• 
  аванстық - өнім дайындаушы кәсіпорындарға бөлінеді;
  
• 
  бланкілік(сенімхат) –қаржылық тұрақты субъектілерге,сенімді төлеушілерге сенімді түрде беріледі;
  
• 
  консорциалық несие- үлкен мақсатты жобаларды несиелеу үшін заем алушы екі немесе одан көп банктерде қарастырылады;
  
• 
  ипотекалық- мүлікті кепілдікке алып берілетін ұзақ мерзімді ссудалар;
  
• 
  овердрафт- банк клиенттерінің шоттарынан қорларды шығару арқылы жүзеге асырылатын қысқа мерзімді несиелендіру формасы;
  
• 
  кредиттік сызық – минималды төлемдер шегінде несиелер немесе «заем алушы» алдындағы банктердің құнды түрде құжатталған міндеттемесі;
  
• 
  тұтынушы мақсаттарына арналған несие: несиеге алынған тауарларға; жеке құрылыстарға; жеке басқа да жеке қажеттіліктерге несиелер;
  
• 
  Стэнд – бай – халықаралық валюталық қор елдерінен берілген несиелер.
  

• 
  Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен, жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу - субъект таңдаған есептік саясатқа сәйкес тексереді. Мынаны есте ұстау керек: талап қою мерзімі 3 жылды құрайды (Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 178-бабы, Салық кодексінің 219-бабы, 1-тармағы, 1-тармақшасы). Талап кою мерзімі келісімшарт негізінде қарызды кешіктіру (қарызды төлеу мерзімін өткізіп алу) сәтінен басталады. Талап қою мерзімі біткен (өтіп кеткен) дебиторлық берешек субъект басшысының шешімі бойынша резерв есебінен есептен шығарылады (БЕС 5 «Табыс» және оған әдістемелік ұсыныс болып табылатын «Күмәнді қарыздар бойынша пайда болған резерв») немесе резерв кұрылмаған болса, онда шаруашылық қызметінің нәтижесіне жатқызылып, салық салғанда түзетуге кіреді (Салық кодексінің 219-бабы);
  

• 
  күшіндегі заң актілерінің баптарында қаралған жалақы төлеудің есебінің жүргізу тәртібінің сақталуын тексеру;
  
• 
  бастапқы құжаттарының тұпнұсқасын ( нғыздылығын ) олардың жалақы есептеу және төлеу бойынша нормативтік құқықтық актілерге сәйкестігін тексеру;
  
• 
  мерзімдік және кесімді тарифтік қойылымдар бойынша еңбек ақы есептеудің негізділігін тексеру;
  
• 
  шаруашылықтың қолданысындағы сыйақы есептеу жүйесі бойынша жұмыс көлеміне және істеген уақытына қарай сыйақы есептеудің дұрыстығын және негізділігін тексеру;
  
• 
  уақытша жұмысқа қабілетсіздігі бойынша жәрдем ақы және әр түрлі қосымша ақы есептеудің дұрыстығын тексеру;
  
• 
  жалақыдан ұстаған ұсталымдардың дұрыстығын тексеру;
  
• 
  депонеттегі жалақыны тексеру;
  
• 
  еңбек ақы төлеу және есептеу бойынша, жасалған шоттарының корреспонденцияларының дұрыстығын тексеру;
  
• 
  шарыашылықтың жұмыскерлерімен еңбек ақы төлеу бойынша есеп айырысудың есебін жүргізуде анықталған ауытқуларды қалпына келтіру бойынша ұсыныстар жасау.
  

• есептеудің дұрыстығы, мөлшерлеме көлемі және салық төлеу мерзімдері жинақтаушы зейнетақы қоры үшін ұсталымдар, сондай-ақ бұлардың бухгалтерлік есеп заттарында көрініс табады;

• 
  алдагы кезең шығындары - құжат бойынша шотта көрініс табатын сома, сонымен бірге шығынға жатқызылатын сома бежіленеді;
  

Кәсіпорын өз өндірісінің тиімді және ырғақты жұмысын қамтамасыз ету үшін өзінің материалдық-техникалық базасын жасайды,яғни өндіріске қажет қорларын құрайды. Кәсіпорынды жабдықтау экономикалық және әлеуметтік даму жоспарларына сәйкес жүргізіледі.Кәсіпорын өзінің ұдайы өндірісін қамтамасыз ету үшін өнім шығарушы кәсіпорындармен немесе делдалдық ұйымдармен келісімшартқа отырады.

Демек, кәсіпорын жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу үшін 3310 «Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу» шотын пайдаланады,онда есеп айырысулар сомасының деңгейіне және нысандарына қарамастан, жабдықтаушылардан алынған матераилдық,босалқы қорлар, атқарылған жұмыстар мен қызметтер үшін есеп айырысулар жүргізіледі. 3310 -шоттың кредиті бойынша жабдықтаушылардың акцептелген шот-фактурасы және дебеті бойынша – есеп айырысу, валюталық және басқа шоттардың кредитінен олардың төлемақысы жазылады.

Өнім жеткізушілермен есеп айырысулар есебі арнайы насандағы журналда, машинограммада немесе тізімдемеде әрбір шот-фактурасы немесе төлем-талап тапсырмалары бойынша жүргізіледі, ал бұл өз кезегінде әрбір құжат бойынша есеп айырысуларды бақылап отыруға мүмкіндік береді. Келіп түскен шот- фактураларды алдымен «Келіп түскен жүктер есебі журналына» тіркейді. Қоймаларға құндалақтардың түсуіне қарай журналда кіріс құралдары бойынша есепке алынады да, қоймаларға босалқы қорлардың немесе түспеген жүктерді іздестірумен байланысты сұрау салудың нәтижесінде алынған дерек негізінде келіп түскен күнін жазып қояды. Журналдың деректері 3310-шотының деректерімен мезгіл-мезгіл тексеріп отырады. Журнал бойынша сондай-ақ жол үстіндегі материалдық құндылықтардың сомасы бақыланады. Журналға жабдықтау бөлімінің тауарлы көліктік ілеспесі, кіріс ордерлері,материалдарды қабылдау туралы актілері негізінде кәсіпорын қоймасына материалдық құндылықтардың түсуіне қарай жазып оырады. «Ескерту» бағасына шоттың төленуі,акцептен бас тартуы немесе ішінара акцептелген сомасы және басқалары жөніндегі мағлұматтар жазылады. Журналға тек акцептелген шот-фактурасы ғана жазылады. Есеп журналы бойынша тіркеу номерін көрсете отырып,түскен жүктердің шоттары бухгалтерияға беріледі. Осында олардың деректерін жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу жөніндегі есебі журналға жазылады,ал ол үш кезең бойынша жүреді.

Бірінші кезеңде журналға акцептелген шот-фактура және басқа да есеп айырысу құжаттары келіп түскен кездегі жазулары жазылады. Бұл ретте тіркеу номері мен төлем тапсырмаларының номері, жабдықтаушының атауы, шот-фактурадағы акцепттің сомасы жазылады. Содан соң жабдықтаушының шот-фактурасын жергілікті жабдықтаушыдан немесе станциядан өзге қалалардан түскен құндылықтарды алу үшін экспедиторға шот-фактураны береді.

Екінші кезеңде журналға қоймадан бухгалтерияға келіп түскен кіріс құжаттары, материалдар негізінде жазыладды. Журналда осы құжаттардың номерлері келіп түскен құндылықтардың есептік немесе келісімшартта көрсетілген бағасы бойынша алынған құны және тауарлы материалдық құндылықтар немесе өндіріс шығындары есебі бойынша жекеленген шоттар шегінде төлем-талап тапсырмаларына сәйкес алынған нақты құны бойынша көрсетіледі.

Кіріс құжаттары мұқият тексерілуі және төлем тапсырмаларындағы материалдық құндылықтар санына сәйкес келуі тиіс. Егер жүктерді қабылдау кезінде жабдықтаушының немесе көлік ұйымының кінәсінен құндылықтардың жетіспейтіні немесе бұзылуы анықталса,актінің негізінде талап сомасын 3310 -шоттың кредитінен 1280-шоттың дебетіне есептеп шығарады. Егер материалдық құндылықтардың жетіспеуін есеп айырысуға дейін,яғни төлем құжаттарын есептеуге дейін анықтайтын болса, онда оның сомасына тиісті есеп айырысу төлем құжаттарында акцепті азайтады.

Сондай-ақ журналда жұмыстар мен қызметтер берушілермен есеп айырысулар есебі бойынша операциялар да көрсетіледі. Жұмысты орындағаны немесе қызметті көрсеткені үшін берілген шот-фактура мәліметтері журналға жазылған кезде,оның не үшін берілгені көрсетіледі.

Үшінші кезеңде журналда шот-фактурасының төленгені көрсетіледі. Төлем туралы белгілер банктегі есеп айырысу және басқа да шоттар бойынша үзінділер бойынша расталады. Бұл орайда, шоттың қай күні төленгені және төлемінің қай шоттан жасалғаны көрсетіледі.

Айдың аяғында журналдың жиынтығы есептелінеді және төленбеген шоттар бойынша қалдықтары шығарылады.

Журналдың қорытындысы төрт қатар бойынша шығарылады; ай ішіндегі жиынтығы,айдың басындағы, жол үстіндегі материалдар шегеріліп тасталынады; Айдың аяғындағы жол үстіндегі материалдар және журнал бойынша барлығы рет-ретімен көрініс табады.

Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысулар есебі бойынша шоттардың корреспонденциясын қарастырайық:

- Тауарлық-материалдық құндылықтарды алғаны үшін акцептелген шот-фактураларына: 1330 шоттары дебеттеледі,сондай-ақ осымен бірге шот-фактурасына енгізілген ҚҚС сомасына 1420 шоты да дебеттеліп, 3310 шоты кредиттеледі.

-Жабдықтаушылардың төленген шот-фактурасына: 3310 -шот дебеттеліп,1010 ,1030 шоттар кредиттеледі.

- Төленген шот-фактура бойынша қосылған құнға салынған салықтың сомасы есепке алынады, ол кезде: 3130-шоты дебеттеліп, 1420-шот кредиттеледі.

- Жабдықтаушылардың орындалған жұмыстар мен қызметтері үшін акцептелген шот-фактурасына сондай-ақ 3310-шоттың кредиті бойынша жүргізілген басқа да

жазулар мына төмендегі шоттардың дебеті бойынша көрініс табады:

2930 «Аяқталмаған құрылыс» шоты өздерінің күрделі құрылыстары үшін жабдықтаушылар мен мердігерлер орындаған жұмыстардың және қызметтердің құнына: негізгі табындарды қалыптастыру үшін, сатып алынған жас малдар мен ірі малдардың құнына;

1210 «Алынуы тиісті қарыздар» шоты сатып алушы тікелей жеткізген тауарлар құнына; баспа –бас операциялар тәртібінде есепке алынған қарыздар құнына;

1280 «Дебиторлық басқа да қарыздар» шоты жабдықтаушыларға және мердігерлерге қойылған талаптарының сомасына;

1610 «Тауарлы-материалдық құндылықтармен жабдықтау үшін берілген аванстар» шоты, 352 «Орындалатын жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер үшін берілген аванстар» шоты – бұрын төленген аванстардың есепке қосылған сомасынаң

7110 « Тауарларды сату бойынша шығындары»; 7210 -«Жалпы және әкімшілік шығындары»; 8110,8210,8310,8410 «Материалдар» және басқа да шоттары бойынша кәсіпорынның қабылдаған жұмыстар мен қызметтерінің сомасына.

Мына төмендегі шоттардың кредитінен 3310-шоттың дебетіне жазылған жазулар 1210 «Алынуы тиіс шоттар», 1610 «Тауарлы-материалдық запастары үшін берілген аванстар», 1060 «Аккредетивтегі ақша қаражаттары», 1060 «Чек кітапшаларындағы ақша қаражаттары, 1060 «Банктердегі арнайы шоттардағы қолма-қол ақша», 1030 «Ел ішіндегі валюта шотындағы қолма-қол ақша», 1030 «Шетелдердегі валюта шотындағы қолма-қол ақша», 1030 «Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақша», 1010 «Кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолма-қол ақша» шоттары бойынша жабдықтаушылар мен мердігерлердің шоттарының тиісті шоттардан төленгенін көрсетеді.

Жабдықтаушылармен есеп айырысулар есебі жөніндегі журналда ай аяғында 3310 -шоты бойынша талданған қалдықтар көрсетіледі. Талдама есептің құрылымы негізінен жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу жөніндегі қалдықтар туралы мағлұмат алуды қамтамасыз ету үшін және есеп айырысуын жедел бақылау үшін мына төмендегі топтардан қалыптасады,атап айтсақ: төлеу мерзімі келмеген есеп айырысулар жөніндегі жабдықтаушылардың құжаттарынан.

Инвестициялар деп өнеркәсіптің,құрылыстың, ауыл шаруашылығының және экономиканың басқада салаларының кәсіпорындарында капитал түрінде салынып, жұмсалатын шығындардың жиынтығын айтамыз.Инвестициялық қызметтің мақсаты түпкі нәтиежесінде кәсіпкерліктен табыс немесе процент алу болып табылады.

Инвестицияның көзі болып жаңадан қалыптасқан құн немесе таза табыстың жинақталған бөлігі саналады.Кәсіпкерлер оны өзінің табысыныңқаражаттарының есебінен жұмылдырады.Негізгі капиталды жаңартуға арналған инвестиция көзі болып кәсіпорынның меншігінде қалған табысы саналады. Бағағалы қағаздардың көп түрлілігі инвестицияны жіктеудің көптеген критерийлерін алдын ала айқындайды.

Қаржылық инвестиция өзінің пайдалану мерзіміне қарай, қысқа және ұзақ мерзімді болып бөлінеді.Инвестиция өзінің арналымы немесе алынған мақсаты бойынша : қаржылық және нақты болып бөлінеді.

Нақты инвестициялар – бұл кәсіпорынның негізгі капиталын және материялдық-өндірістік қорын өсіруге салынатын салымдар.

Қаржылық инвестициялар-бұл субъектінің табыс алу мақсатында пайдаланатын активі, инвестицияланған капиталдың өсімі немесе алынатын басқада олжалар.Сондай-ақ , қаржылық инвестицияға пайдаланбай тұрған жылжымайтын мүліктер де жатады.Қаржылық инвестицияның бір түрі болып бағалы қағаздарда саналады.Барлық бағалы қағаздар екі топқа бөлінеді-ақшалай және күрделі.

Ақшалай бағалы қағаздарды алған кезде ақшалай қарыздарды алғандағыдай етіп рәсімделеді.Бұл борыштық бағалы қағаздар. О ларға:вексельдер,депозиттер және жинақ сертификаттары жатады.Осы бағалы қағаздар бойынша табыс бір мәртелік сипатқа ие боладыжәнеолар өзінің номиналдық құнынан төмен бағаға сатып алудыңесебінен қалыптасады.Ақшалай бағалы қағаздар, әдетте, қысқа мерзімге беріледі.Капиталды бағалы қағаздар кәсіпорынды дамыту үшін, оның капиталын құрастыру немесе ұлғайту мақсатында шығарылады.

Бағалы қағаздар құқығы бойынша кімге жататындығы туралы белгілерін куәландыру үшін олар былайша бөлінеды:

-бағалы қағазды ұсынушыға – құқықтарын орындау үшін, бірақ олардың иелерін теңестіруді талап етпейді, ұстаушылардың атына жасалынбайды. Ұсынушы бағалы қағазды куәландыратын құқығын басқа адамғақарапайым жолымен қолымен береді.

-атаулы бағалы қағаздар – белгілі бір адамның атына жазылады.Бағалы қағаздарда куәландырылған құқықтары ондағықойылған талапты жеңілдету үшін белгіленген тәртіппен басқа тұлғаға беріледі.Атаулы бағалы қағаздар бойынша құқық беретін адам соған сәйкес келетін талаптардың орындалуы емес, ондағы тиесілі талаптың заңды еместігіне жауап береді.

-ордерлік бағалы қағаз- ол ең алғашында иемденушінің атына немесе оның бұйрығы бойынша жазылады. Бұл онда көрсетілген құқықтар қағазға түсірілген тәртіпке байланысты ауыспалылығын сақтайтындай етіп –индоссаментке жазып береді. Индоссамент өзінде құқықтың болғанына ғана емес, сонымен бірге, оның жұзеге асуына жауап береді.

Материалдық емес активтерді қабылдау-тапсыру Актілерінің қолда бар болуы (бар-жоғы) және уақтылы жасалынуы (уақтылы жасалынған ба), олардың бастапқы құны, амортизациялық аударымның анықталуы мен есептелуі және басқа да аса қажетті деректер тексеріледі.

Қазіргі уақытта материалдық емес активтердің есебі жөнінде жаңадан қабылданған нұсқауларға және ережелерге сәйкес жүргізіледі. Былайша айтқанда материалдық емес активтердің құны амортизация мөлшері пайдалануға берілген немесе шыққан мерзімі әрбір материалдық емес активтердің өзіне тән қасиетіне сәйкес олар түскенде немесе шыққанда жасалатын құжатта толық сипаттама беріледі. Ең бір мән беретін жай ол материалдық емес активтердің құқы өзгерген жағдайда (заңды тұлғаға немесе жеке тұлғаға ауысқан кезде) осы құжаттарға мән беріледі. Материалдық емес активтердің түсуі немесе шығуына (материалдық емес активтерді қабылдау немесе беру актісі) толтырылады.

Материалдық емес активтердің түсуі мен оның қозғалысының синтетикалық есебін жүргізу үшін шот жоспарда № 10 бөлім шоттары қарастырылған. (101-106) Бұл шот активтік шоттар. Дебитінде материалдық емес активтердің бары енмесе түскені есептелінеді. Кредитінде олардың шыққаны көрсетіледі. Аналитикалық есебі инвентарлық карточкаларда әрбір материалдық емес активтердің түрі бойынша жүргізіледі.

Материалдық емес активтердің негізгі түсу жолдар төмендегідей:

1. 
   заңды немесе жеке тұлғалардан сатып алу арқылы
   
2. 
   жарғылық қорға жарна ретінде түскенде
   
3. 
   заңды немесе жеке тұлғалардан тегін түскенде
   
4. 
   материалдық емес активтер өз күшімізбен немесе шартта отыру арқылы жасау мүмкін
   

1. 
   жарғылық қорға жарна ретінде:
   

2. 
   сатып алғанда:
   

3. 
   заңды және жеке тұлғалардан тегін алғанда:
   

4. 
   өзіміз жасағанда:
   

Материалдық емес активтерді сатып алғанда кәсіпорын белглеген құн бойынша қосымша құн салығын төлейді.

Қосымша құн салығын төлеу материалдық емес активтердің әрі қарай пайдалануына байланысты болады. Материалдық емес активтердің шығуының негізгі себепетері:

1. 
   пайдалануға жарамсыз болуына байланысты
   
2. 
   сатуға байланысты
   
3. 
   басқа кәсіпорындарға тегін берілуі
   
4. 
   жарғылық қорға жарна ретінде берілуі
   

1. 
   Пайдалануына жарамсыз болуына байланысты:
   

2. 
   Сатуға байланысты:
   

3. 
   Сатылған материалдық емес активтердің қалдық құнына немесе шығуына байланысты кеткен шығындарға:
   

4. 
   Алынған қорытынды табысқа:
   

Зиянға:

Егер материалдық емес активтерді тегін басқа біреуге бергенде олардың сатылу айналымына қосымша құн салығы салынады. Ол үшін берліген материалдық емес активтерге салынған кезде қосымша құн салығы салынды ма немесе салынбады ма соны ескереді. Егер де материалдық емес активтер тегін берілген болса қосымша құн салығын берген кәсіпорын төлейді. Фирманың бағасы немесе гудвилл 105-ші шотта есептелінеді. Мысалы аукционннан кәсіпорын сатып алды. Сатып алу құны 20 000 000 теңге, ал нақты баланс құны 16 000 000 теңге. Сонда фирма бағасы 4 000 000 теңге жағымды гудвилл болады.

Фирманың құнына берілетін проводка:

Д^т 2710 К^т 1010

Фирманың бағасына амортизацитя ай сайын есептелгенде:

Д^т 8410 К^т 2720

Фирманың бағасы түгел жойылғаннан кейін:

Д^т 2720 К^т 2730

Мысалы. Түгендеу нәтижесінде артық шыққан материалдык емес активтер табыс деп танылды және табысқа кірістеледі: 2730 «Материалдық емес активтер» шот дебеті

6280 «Негізгі емес қызметтен алынатын басқадай табыс» шот кредиті

Мысалы. Тугендеу қорытындысы бойынша кем шыкқан кұндылық анықталъып, ол материалдық жауапты тұлғаның мойнына қойылды:

а) кем шыққан кұндылықтың баланстық құньша:

1280 «Бүлінген құндылық шығыны, кем шығу» шот дебеті

2730 «Материалдық емес активтер» шот кредиті 10 000 теңге;

ә) кем шыққан құндылық материалдық-жауапты тұлғаның мойнына қойылды:

1250 «Материалдык зиянды етеу бойынша есеп айырысу» шот дебеті

1280 «Бүлінген құндылық шығыны, кем шығу» шот кредиті 10 000 теңге

Материалдық жауапты тұлға болмаған жағдайда кем шыққан құндылық кезең шығынына жатқызылады

7210 «Жалпы және әкімшілік шығындар» шот дебеті

1280 «Бүлінген кұндылық шығыннан жетіспеушілік» шот кредитІ.

1. 
   Қорларды сатып алу заңға сәйкестілігін, олардың орынды пайдалануын анықтау;
   
2. 
   Өндірісітк процестерге қолданылатын өндіріс заттарының дұрыс сақталуын, орынды жұмсалуын анықтау;
   
3. 
   тауарлық-материалды қолардың дұрыс пайдаланылмауы, кем шығуы, ұрлық факторын анықтап, жіберілген кемшіліктердегі жауаптарын тауып, осы кемшіліктерді жоюға шара белгілеу.
   

Алдымен кәсіпорынның қойма шаруашылығын ұйымдастырып, қорлардың сақталу жағдайын тексереді, кәсіпорынға жабдықтаушылардан түскен тауарлардың, дайын өнімдердің толық іске тіркелгенін тексереді. Тексеру тауарлық - материалды қорлардың нормалық тәртіптерін, бухгалтерлік есеп жағдайларын анықтаумен аяқталады.

Өндірісітк запастарды тексергенде аудитор баланстағы ағымдағы активтер бөлімінің мәліметтері бас кітап және № 6, № 10 журнал-ордердіің мәліметтерінің сәйкестіліігн анықтайды.

Дайын өнім бухгалтерлік есебі бойынша операциялардың аудиті кезінде өндірістен шыққан дайын өнімдерді қабылдауын дұрыс толтырғанда көңіл аудару керек. Материалдық шығындар аудиті кезінде келесілерге ерекше көңіл аудару қажет: бағалау сатылған өнімдердің өзіндік құнына әсер ететінің ескере отырып, материалды қорлардың дұрыс бағалануына № 7 бухгалтерлік есеп стандартының талаптары негізінде тауарлық - материалды қолардың есепте және есеп беруде өз құндарының төлем бағасы мен және сатудың таза құнымен көрсетіледі.

Әрбір шаруашылықта есеп қызметкері тарапынан өндірістік запастар мен дайын өнімдердің амандығы мен түгелдігі үнемі бақылауда болып отыруы керек. Ол үшін ір шаруашылықта жүйелі түрде материалдық заттарды инвентаризациялау әдісімен олардың түгелдігі мен амандығын қадақалап отырады.

Инвентаризация дегеніміз - әрбір сақталу орындағы материалдық заттардың тағы басқа қаражаттардың жеке түрлерінің белгілі бір мерзімдегі қалдықтарының түгелдігін болмыстық өлшемдері бойынша санап, өлшеп түгелдеу әдісі. Өткізу сипаттарына қарай инвентаризацияларды екі түрге бөлуге болады:

1. 
   жоспарлы инвентаризация
   
2. 
   жоспарсыз кездейсоқ инвентаризация
   

Қамту көлемдеріне қарай инвентаризацияларды екі түрге бөледі:

1. 
   толық инвентаризация
   
2. 
   ішін-ара инвентаризация
   

Ішін-ара инвентаризация шаруашылық қаражаттарын белгілі бір жеке түрлерінің қалдықтарының тексерілуінде қолданады. Инвентаризацияны кез келген мүдделі адамдардың жасай беруге қақысы жоқ. Оны жасаудың белгілі тәртібі бар:

1. 
   Мекеме басшысының арнайы бұйрығымен инвентаризация жасалынатын обьектілер, оны жасайтын арнайы комиссиялардың құрамы және жасау мерзімі белгіленуі керек. Комиссияның құрамында міндетті түрде материалдық жауапкершіліктегі адамдардың болуы шарт. Түрлі себептермен 1 ауруына, матеприалдық жауапкершілігі адамдар қатыса алмайтын жағдайда, комисси құрамында жергілікті Үкімен органдарының өкілі болуы керек.
   
2. 
   Инвентаризацияны бастаудың алдында материалдық жауапкершіліктегі адамдар материалдық заттардың сол күнге дейінгі кіріс, шығыс операциялары туралы есеп – отчет жасап, бухгалтерге тапсыру керек. Инвентаризация кезінде кіріс-шығыс операциялары тоқтатылады.
   
3. 
   Материалдық жауапкершіліктегі адамдар соңғы есеп – отчетқа кірмей қалған құжаттардлың жоқтығы, болмағандығы және оның жауапкершілігінде мекеме меншігіне жатпайтын материалдық заттардың сақталынбайтындығы жөнінде комиссия атына қолхат берулері керек. Егер жауапкершілігінде уақытша сақтауға алынған материалдық заттар болатын болса, ондв тиісті құжаттардың негізінде қолхатта көрсетілуі тиіс.
   
4. 
   Комиссия мүшелерінің толық қатысуымен материалдық заттардың қалдықтары түгел саналады және өлшеледі.
   
5. 
   Өлшеу, санау қорытындылары әр заттың атауымен бірге инвентаризациялық тізімдерге жазылады, немесе арнайы акт жасалынады, оған барлық комиссия мүшелері және материалдық жауапкершіліктегі адамдар өз қолдарын қояды.
   

Оған берілетін бухгалтерлік проводкілер:

1. 
   Егер ТМҚ-ң жетіспеушілігі анықталса, оның баланстық құнына: Д^т 1280, К^т 1310
   
2. 
   Табиғи азаюдың шегінен аспайтын құнды заттардың жетіспеушілігін есетеп шығарғанда: Д^т 8410 К^т 1280
   

Табиғи кемудің нормаларынан артық анықталған жетіспеушіліктер материалдық жауапкершіліктегі адамдардың кінәсімен болған жағдайда ( ол адам айыбын мойындаған жағдайда) жетіспейтін материалдық заттардың есептегі құнын: Д^т 1250 К^т 1280 проводкасымен жабдықтайды

3. 
   Материалдық жауапкершіліктегі адамдардан жетіспейтін материалдық заттардың құны нарықтық бөлшек сауданың бағасымен өндірілуі тиіс. Материалдық құнды заттардың нарықтық және баланстық құнның арасындағы айырмашылыққа: Д^т 1250 - К^т 3510 деген проводка береді
   
4. 
   Егер кінәлі адамнан жетіспеген материалдық құнды заттардың орнын толтырса, яғни төлесе: Д^т 1010, 3350 К^т 1250
   
5. 
   Егер кінәлі адамнане жетіспеген материалдық құнын қосымша құнға салынатын салықпен өндіріп алса: Д^т 1250 К^т 3130
   
6. 
   Табиғи кемудің нормаларынан артық анықталған жетіспеушіліктер белгілі айыпты адамдар анықталмаған жағдайда, немесе сот шешімі бойынша қабыл алынбаса, онда жалпы шаруашылық шығындарына жіберіледі: Д^т 7210 К^т 1310
   
7. 
   Стихиялық апаттардың зардабынан болған жетіспеушіліктерді қамсыздандыру мекемелерінің шарты бойынша: Д^т 7510 К^т 1310
   
8. 
   Егер қамсыздандыру мекемелері қамсыздандыру шарты бойынша орнын толтырса: Д^т 1010,1030, 1280 - К^т 7510 деген проводка беріледі.
   

Ведомостің жеке бағаналарында № 334 шоттың кредитіпен айыпты адамдардың есебіне, өндіріс шығындарына тағы сол сияқты жазылған саналар көрсетіледі.

Ұйымның қорлану көздері меншікті капитал және тартылған капитал деп екіге бөледі. Мұндағы тартылған капитал дегеніміз- кәсіпорынның міндеттемелері, яғни, кредитордың бережақ борыштары болып табылады. Ұйымның барлық активтері инвесторлар мен кредиторлардың меншігі екендігін аңғаруға болады.Сондықтан бұл бухгалтерлік баланстағы мына теңдіктің әрдайым тең болатындығы сөзсіз:

Актив=Меншікті капитал + Міндеттеме

Бұл теңдеу келесідей түсіндіріледі: кәсіпорынның активіне салынған әрбір теңге кредиторлармен немесе меншік иелерімен жасалады және салынған әрбір теңге активтің кейбір түрлеріне салынады.

Бұл теңдікті кейбір шетелдерде келесі түрде көрсетеді:

Актив -Міндеттеме = Меншікті капитал

Әдетте, кәсіпорынның бухгалтерлік балансы есеп беру уақытына қарай негізделіп, айдың, тоқсанның, жылдың басына жасалады. ҚР-ң Қаржы Министрлігінің 3.03.1994 жылғы №10-4 /1143 хатына сәйкес кәсіпорындар мен ұйымдар меншік нысандары мен қызметінің түрлеріне қарамастан тоқсан сайын есепті кезең аяқталған бойда 30 күннен кешіктірмей бухгалтерлік балансты жасауға міндетті.

Сонымен, бухгалтерлік баланс- бухгалтерлік есептің орталық формасы болып табылады. Баланста объектілер екі рет көрсетіледі және екі көзқарас тұрғысынан қарастырылады. ҚР – ң заңнамасына сәйкес заңды тұлға болып табылатын ұйымдардың бухгалтерлік есеп беруінің құрылуының методикалық негіздері, мазмұны, құрамы БЕС – мен реттеледі: ҚР Қаржы Министрлігінің бухгалтерлік есеп және аудит методология Департаментінің 21 мамыр 1997 жылғы № 7 Бұйрығымен бекітілген 2 «Бухгалтерлік баланс және қаржылық есеп берудегі өзгертулер» және « Есеп беруді құрастыру бойынша методикалық бағыттар».

ҚР – да қызмет ететін бухгалтерлік есеп және есеп берулер ХҚЕС – ң негізіне алынған принциптер бойынша құрыла бастады.Егер бухгалтерлік есепті қазіргі таңда « халықаралық бизнес тілі» деп атаса, онда принциптер де, есеп беруді құрастыру формаларының ережелері де қазіргі талаптарға сай болуы тиіс. Бірақ та айта кететін жайт, еліміздегі көптеген ұйымдардың бухгалтерлік есеп методологиясы әлемдік тәжірибе талаптарына бөлшектеп ғана сәйкес келеді.

Кәсіпорынның есеп берулері қаржылық есепті процедуралардың логикалық жалғасы болып табылады және есептік кезеңге кәсіпорынның қаржылық және мүліктік жағдайын сипаттайтын көрсеткіштер жүйесін құрайды. Барлық нақты ақпараттар пайдаланушыларға түсінікті, анық болуы тиіс. Баланста заңды тұлғаның аты, орналасқан жері, есептік мерзім мен есептік кезең көрсетіледі. Сондай – ақ, кәсіпорын қызмет түрінің қысқаша сипаттамасы, оның заңды формасы, және барлық есеп беруде көрсетілген өлшем бірлігі болады.

Баланс Қазақстан Республикасының валютасында құрылады; өлшем бірлігі - мың теңге. Бухгалтерлік баланс Бас кітапта көрсетілген шоттар бойынша қалдықтар негізінде құрылады.

Бухгалтерлік баланс спецификалық методологиясымен айырықша көзделген мақсаттар мен берілген мәліметтерді пайдалану сипатымен ерекшеленеді. Бухгалтерлік баланста ешбір қателер мен түзетулер жіберілмеуі тиіс. Бухгалтерлік есеп берулер ( баланс ) міндетті аудиттік тексерістен өтіп, тәуелсіз аудиторлармен оның дұрыстығы дәлелденуі керек. Бухгалтерлік баланс – кәсіпорындағы, ұйымдағы есеп процесінің қорытынды кезеңі болып табылады. Онда кәсіпорынның жыл аяғындағы қаржылық және мүліктік жағдайы, есептік кезеңге шаруашылық қызметінің нәтижелері бейнеленеді, баланстағы ақпараттарды түсіну үшін бухгалтерлік баланстың құрылымын ғана емес, сондай – ақ ондағы негізгі логикалық және бөлек көрсеткіштер арасындағы спецификалық байланыстарды білу қажет.

Балансты оқымас бұрын, оның оқуға дайын екендігіне көз жеткізу қажет. Ол үшін алдын- ала тексеріс жүргізеді: қол қойылуы, салық органының белгілеуі бойынша мерзімінің сақталуы, өлшем бірлігінің талап етілген мөлшерінің сақталуы, арифметикалық есептеулердің дұрыстығы, (баланс валютасы, аралық жиындар,тікелей және жанама бағалау қатынастары) сонымен қатар, есеп беру формасын толтырудың тәртібі туралы бағыттардың сақталуы. Бұл дипломдық жұмыста бухгалтерлік балансты құрастыру тәртібіне келесідей сипаттама беріп өтіледі:

1 бөлім. Бұл бөлімде ұзақ мерзімді активтер көрсетіледі.

Материалдық емес активтер- бұл бап бойынша ұзақ мерзімді кезең бойы шаруашылық қызметте қолданылатын және табысты келтіретін материалдық емес объектілерде кәсіпорын салатын салымдар,құрылтайшылардан алынған жарғылық капиталға салынған салымдар шотындағы,қайтарымсыз алынған материалдық емес активтердің бастапқы құны көрсетіледі. Бұл орайда түсіндірме жазуларда амортизация есептеудің әдісі, есептеу мерзімі, сондай-ақ есепті кезеңдегі гудвилл патенттердің, тауар таңбаларының және басқалардың есептен шығарылуы көрсетіледі.Олар келесідей шоттарда бейнеленеді:101 «Лицензиялық келісімдер», 102 «Бағдарламалық қамтамасыз ету», 103 « Патенттер», 104 «Ұйымдық шығындар», 105 «Гудвилл», 106 «Басқалар»

Негізгі құралдар- бұл материалдық салада, сондай- ақ, өндірістен тыс салада мерзімі 1 жылдан аспайтын материалдық активтер. Мұнда мынадай баптар ашылуы тиіс:

а) жер;

ә) үйлер мен ғимараттар;

в) жіктемесіне сәйкес негізгі құралдардың басқа түрлері;

г) жинақталған тозу;

д) аяқталмаған күрделі құрылыс;

Бұған қоса түсіндірме жазуларда ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдар мен төлемі кейінгі қалып, сатып алынған негізгі құралдар бөлек көрсетіледі.

Инвестициялар – кәсіпорынның табысты активтеріне «бағалы қағаздар, акция, облигация), жарғылық қорына және басқа кәсіпорынға салған ұзақ мерзімді (бір жылдан астам) инвестициялары, өзге кәсіпорындарға берілген қарыздар көрсетіледі. Мұнда мынадай баптар ашылады:

а) еншілес серіктестіктерге берілген инветициялар;

ә) тәуелді заңды ұйымдарға берілетін инвестициялар;

б) ағымдағы құнды көрсететін өзге де инвестициялар, бұл олардың баланстық құнына ерекшеленеді.

2 бөлім. Ағымдағы активтер.

Өңдеу және сату мерзімдеріне қарамастан тауарлы – материалдық қорлар (шикізат қалдығы,негізгі және көмекші материалдар,отын,сатып алынатын жартылай фабрикаттар,қосалқы бөлшектер)

Алдағы кезең шығындары- есепті күннен бастап,бір жыл ішінде есептен шығарылуы мүмкін.

Ақша қаражаттары. Пайдалануына шек қойылған ақша қаражаттарынан шектеулер бір жыл ішінде алынып тасталса, олар ағымдағы активтерге қосылады.

Қысқа мерзімді қаржы инвестициялары- мерзімі бір жылға дейін;

Дебиторлық бережақ- есепті күннен бастап бір жыл ішінде алынуы мүмкін.Мұнда мынадай баптар ашылады:

• 
  аванстық төлемдер;
  
• 
  алуға арналған шоттар мен вексельдер;
  
• 
  еншілес серіктестіктердің дебиторлық бережағы;
  
• 
  лауазымды тұлғалардың дебиторлық бережағы ;
  
• 
  өзге де дебиторлық бережақ;
  

3 бөлім. Меншікті капитал мен резервтер.

Баланстың пассивінің меншікті капиталының бірінші бөлімінде меншікті капитал туралы ақпарат ашылып көрсетіледі.

Жарғылық капитал- кәсіпорынның құрылтай құжаттарына сәйкес оның меншік иелерінің салымдары есебінен құралған жарғылық қор.

Өзге меншікті капитал:

• 
  номинал құнынан артық төленген капитал;
  
• 
  негізгі құралдар мен қаржы инвестициясын қайта бағалау сомасы;
  

Бөлінбеген кіріс. (жабылмаған зиян)

4 бөлім.Шығарылған капитал;

5 бөлім. Ұзақ мерзімді міндеттемелер; Ұзақ мерзімді міндеттемелерді ашып көрсеткен кезде, бір жылдың ішінде өтелуге тиіс бөлігін қоспағанда, мыналар жеке ашылып, көрсетілуге тиісті:

а)қамтамасыз етілген несиелер;

ә)қамтамасыз етілмеген несиелер;

б)еншілес серіктестіктер ұсынған несиелер;

в)төлемі кейінге қалдырылған несиелер;

Түсіндірме жазбада проценттік ставканы, несиені өтеудің мезгілін өтеудің тәртібін және шартта көзделген басқа талаптарды көрсету керек.

6 бөлім. Ағымдағы міндеттемелер.

Ағымдағы міндеттемелерді ашып көрсеткен кезде кредиторлардың талабы бойынша төленуге тиісті міндеттемелер мен есепті күннен кейінгі бір жылдың ішінде өтелуге тиісті ұзақ мерзімді міндеттемелердің бөлігін қоса алғанда мынадай баптар ашылуға тиіс:

- қысқа мерзімді несиелер немесе овердрафт;

- салықтар бойынша бережақ;

- төлеуге арналған дивидендтер;

- еншілес серіктестіктерге бережақ;

- акционерлік қоғамның лауазымды тұлғаларына бережақ;

- өзге кредиторлоқ бережақ;

Төлеуге есептелген шығындар- болжанбаған жағдайлар бойынша есептелген төлемдер.

Алдағы кезеңдердің табыстары- бұл бапта есепті жылы алынған (жалдық төлем) қаражаттар көрсетіледі.

Егер заңды тұлға міндеттемені ұзақ мерзімді негізде қайта қаржыландыруға шешім қабылдаса, ұзақ мерзімді міндеттемелердің ағымдық бөлігі ағымдағылардан алынып тасталады. Мұндай жағдайларда міндеттемелердің сомалары мен қайта қаржыландыру сомалары ашылып көрсетіледі.

Осылайша бухгалтерлік есепте баланс құрылып, соған сәйкес толтырылып отырады. Бухгалтерлік баланс кесте түрінде келесідей болады:

Кесте 8