Әдістемелік нұсқау Физика 10

Жалғасы
213
2.  Температураның  жоғарылауымен 
метал дар  кедергісінің  артуын  түсін-
дірің дер. 
3.  Асқын  өткізгіштік  деп  қандай 
құбылысты атайды? Оны кім ашты? 
4. Асқын өткізгіштік құбылысын қалай 
түсіндіруге болады? 
3. Сабақтың тақырыбы, мақсаты айты-
лады.
4. 
Бағалау  критерийлерін  анықтау 
(оқушылармен бірге):
—  Атомдар  арасындағы  коваленттік 
байланыс  жартылай  өткізгіштердің 
крис тал дық құрылымын қалай қалып-
тастыратыны жайлы мағлұмат 
алады;
—  Жартылай  өткізгіштердегі  электр 
т о г ы н ы ң   ф о р м у л а л а р ы н   е с е п т е р 
шығаруда қолдана білуге
 үйренеді;
— Топта бағалай алатын болады.
5.  Бағалау.  Мұғалім  ынталандыратын 
сөздермен, бонустармен бағалайды. 
Бірігіп жасаған критерийлер бойынша 
оқушылар  арасында  өзара  бағалау 
өткізіледі.
сабақтың 
ортасы
30 мин
1) 
Жаңа материалды зерделеу.
“броундық қозғалыс” әдісі.
Мұғалім сұрақтар береді: 
1.  Жартылай  өткізгіштерге  қандай 
заттар жатады? 
2.  Жартылай  өткізгіштердің  кедергісі 
темпера тураға қалай тәуелді? 
3.  Транзистор  деп  қандай  құралды 
атайды? Оларды қайда пайдаланады?
4. Қандай байланысты коваленттік деп 
атайды? 
5. Жартылай өткізгіштер қызғанда не 
болады?
Сынып ішіне тақырыпқа қатысты мәлі-
мет тер мен ақпараттар орналастырылады. 
Оқушылар бүкіл сынып ішінде қозғала 
жүріп,  берілген  тақырып  бойынша 
ақпарат жинайды.
Содан соң мұғалім:
— Өткізгіштер, диэлектриктер, жарты-
лай өткізгіштер. Барлық заттар электр
“Физика” 
оқулығы, 
10-сынып.
Физикадан 
“Жартылай 
өткізгіштердегі 
электр тогы” 
тақырыбындағы 
видео-сабақ

Жалғасы
214
өткіз гіштігіне қарай үш топқа бөлінетіні 
өздеріңе  мәлім:  электр  тогын  жақсы 
ө т к і з е т і н   з а т т а р   —   ө т к і з г і ш  т е р  
[
ρ  =  (10
–5
  –  10
–8
)  Ом·м],  электр  тогын 
нашар  өткізетін  заттар  —  диэлек-
триктер  [
ρ  =  (10
8
–10
17
)  Ом  ·  м]  және 
электр  тогын  өткізгіштігі  өткізгіш 
пен  диэлектриктің  арасында  жататын 
заттар  —  жартылай  өткізгіштер  
[
ρ = (10
4
 – 10
–5
) Ом · м]. Өткізгіштерде 
еркін заряд тасымалдаушылардың көп 
болуы,  олардың  жақсы  өткізгіштік 
қасиетін түсіндіреді. Бірақ өткізгіштің 
құрамындағы  қоспа  оның  кедергісін 
арттырады. Себебі еркін заряд тасымал-
даушылардың  концентрациясы  өзгер-
месе  де,  олардың  қозғалысына  қоспа 
кедергі жасайды.
Диэлектриктерде еркін заряд болмаған-
дықтан,  олар  электр  тогын  өте  нашар 
өткізеді. Кез келген жартылай өткізгіштік 
құралда бір немесе бірнеше электронды-
кемтіктік  ауысу  (немесе 
ð-п  ауысу) 
болады. Электрон ды — кемтіктік ауысу 
дегеніміз — өткізгіштегі әртүрлі типті 
екі  жартылай  өткізгіштердің  жанасу 
аймағы. 
n-типті жартылай өткізгіштерде 
негізгі  еркін  заряд  тасымалдаушылар 
элек трондар  болғандықтан,  олар дың 
концентрациясы  кемтіктер  концен-
трациясынан артық (
n-n>>n-p). p-типті 
жартылай  өткізгіштерде  негізгі  заряд 
т а с ы м а л д а у ш ы л а р   —   к е м т і к т е р  
(
n-p >>n-n).  n—  және  p-типті  екі 
ж а р т ы л а й   ө т к і з г і ш   ж а н а с қ а н д а 
диффузия процесі жүреді. 
ð аймағынан 
кемтіктер 
n  аймаққа  өтеді,  ал  элек-
трондар,  керісінше 
n  аймағынан  ð 
аймағына өтеді.
Дескриптор.
1.  Жартылай  өткізгіштерге  қандай 
заттар жататынын түсiндiредi;
2.  Жартылай  өткізгіштердің  кедергісі 
температураға қалай тәуелді; болатынын 
дәлелдейдi;
Бағалау 
критерийлері.
ИТ (сұрақтар 
көрсетіледі).

Жалғасы
215
3. Жартылай өткізгіштер қызғанда не 
болады, түсініктерін жазады.
Күтілетін нәтижелер.
Оқушылар:
а)  Жартылай  өткізгіштердегі  электр 
тогы жайлы мағлұмат алады;
ә)  Жартылай  өткізгіштердегі  электр 
тогының формулаларын есептер шыға-
руда қолдана білуге үйренеді;
б) Топта бағалай алатын болады.
Қб:  “Бас  бармақ”  әдісі  арқылы  орын-
далады.
оқушылар:
—  жартылай  өткізгішті  құралдардың 
қолданылуына мысалдар келтіреді; 
—  жұпта,  топта  мәселелік  сұрақтар 
құрастырады, оларға жауап береді.
“Пікір  алмасу”  (Showdown).  Әрбір 
топ  тақырыпқа  қатысты  4  сұрақ 
дайындайды. Әрбір сұрақты стикердің 
бірінші  жағына,  ал  жауабын  екінші 
ж а ғ ы н а   ж а з ы п ,   к е л е с і   т о п п е н 
с т и к е р л е р і н   а у ы с т ы р а д ы .   Т о п 
басшысы  стикердегі  сұрақтарды 
оқиды,  топ  мүшелері  жауаптарын 
жазып  дайындайды.  Көшбасшы  белгі 
бергенде,  барлығы  өз  жауабын  ашады 
және  жауаптарды  талқылап,  дұрыс 
жауаппен салыстырады.
1.  Жартылай  өткізгіштерге  қандай 
заттар жатады? 
2.  Жартылай  өткізгіштердің  кедергісі 
температураға қалай тәуелді? 
3.  Транзистор  деп  қандай  құралды 
атайды? Оларды қайда пайдаланады? 
Дескриптор.
а)  Жартылай  өткізгіштерге  қандай 
заттар жататынын сипаттайды;
ә)  Жартылай  өткізгіштердің  кедергісі 
температураға қалай тәуелді болатынын 
тұжырымдайды;
б)  Транзистор  деп  қандай  құралды 
атайды?  Оларды  қайда  пайдалануға 
болатынын анықтайды.
2) 
Зерделенген материалды бекіту.