18
болады. Осы кезде бірдей уақытта жасалған орын ауыстыру жөнінде сөз
болатынын айта кету керек. Осының нәтижесінде орын ауыстыруларды және
жылдамдықтарды қосу ережесі шығады:
s =
s
1
+
s
2
,
v =
v
1
+
v
2
, мұндағы
соңғы
формула классикалық механикадағы жылдамдықтарды қосу заңын
өрнектейді.
Жылдамдықтарды қосудың классикалық заңы оқушыларға мысал арқылы
түсіндіріледі. Мысалы,
v
A
= 30 м/с жылдамдыкпен қозғалатын
À автомобилі
v
B
= 20 м/с жылдамдықпен қозғалатын
 автомобилін басып озады (3-сурет).
Автомобильдердің салыстырмалы жылдамдығын анықтау үшін екі автомобиль
жылдамдықтарының айырымын анықтау керек. Анықталатын салыстырмалы
жылдамдықтардың екі түрі болады:
À автомобилінің
 автомобиліне қатысты
және
 автомобилінің
À автомобиліне қатысты жылдамдықтары.
À автомобилінің
 автомобиліне қатысты
жылдамдығы À автомобилінің
Â
автомобиліндегі бақылаушы үшін жылдамдығы болып табылады. Сонымен
À
автомобилінің
 автомобиліне қатысты жылдамдығы
 тыныштықта тұр деп
алған кездегі
À автомобилінің қорытқы жылдамдығы екен.
 автомобилінің
жылдамдығын нөлге айналдырудың бір тәсілі
 денесіне кері
′
v
2
жылдамдықты
қосу. Сонда
À автомобилінің қорытқы жылдамдығы
v
1
+
′
v
2
. Бірақ
′
v
2
= –
v
2
,
кері бағыт “–” таңбасымен көрсетілген. Сондықтан салыстырмалы жылдамдық
(
v
1
–
v
2
)
екі шаманың айырымынан шығады:
А автомобилінің В автомобиліне қатысты жылдамдығы =
А жылдамдығы –
– В жылдамдығы = v
1
–
v
2
= 30 м/с – 20 м/с = –10 м/с;
В автомобилінің А автомобиліне қатысты жылдамдығы = В жылдамдығы –
–А жылдамдығы =
v
2
–
v
1
= 20 м/с – 30 м/с = –10 м/с.
 автомобиліндегі жүргізуші өзінен 10 м/с жылдамдықпен озып бара
жатқан
À автомобилін көреді (солдан оңға қарай), дәл осы уақытта
À
автомобилінің жүргізушісі өзінен кері карай 10 м/с жылдамдықпен бара
жатқан
 автомобилін көреді (кері бағыт “–” таңбасымен көрсетілген).
3-сурет
Кинематиканың негізгі ұғымдары мен теңдеулері тақырыбын бекіту
үшін бақылау жұмысын өткізу ұсынылады.
1-нұсқа
1. Егер дененің қозғалысы
õ = 5
t
2
+ 3
t + 12 (м) заңы бойынша өзгеретін
болса, оның үдеуінің мәні неге тең?
Жауабы:
à = 10 м/с
2
.
2. Гаражға бет алған трактор жүргізушісі 30 км жолды 20 км/сағ
жылдамдықпен жүріп өтті, содан кейін қалған 27 км жолды 1 сағ ішінде
жүрді. Трактордың орташа жылдамдығы қандай болған?
Жауабы:
v
орт
= 19 км/сағ.