Еңбекшіқазақ ауданы «О. Жандосов атындағы орта мектеп» мемлекеттік коммуналдық мекемесі

Ербол Аймар

9 «А»сынып оқушысы
Ғылыми жетекшісі: Әл- Фараби атындағы

Қазақ ұлттық университетінің оқытушысы

Үмбетбаева Жадыра
Мұғалімі: Сүлейменова Шамсия Ержанқызы
2016
МАЗМҰНЫ:


І.КІРІСПЕ..................................................................................................... 5-6

IІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ. ҚАЗАҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ДІНИ ТАҚЫРЫПТАҒЫ МАҚАЛ –МӘТЕЛДЕР

2. 1 Ислам діні құндылықтарының қазақ ауыз әдебиетіне әсері.........7-8

2.2 Мақал-мәтелдердің діни құндылықтырмен байланысы........... 8-10

2.3 Хадис пен мақал-мәтелдердің ортақ ұқсастықтары....................... 10-17

«Ел болам десең, бесігіңді түзе» дегендей, дінді басты құндылық еткен замандарда ауыз әдебиетіміздің де дінге қарап түзелгені ақиқат. Міне, бұл құбылыстар қазіргі жаһандану заманында зерттеліп ұрпақ назарына ұсынылуы керек. Мақал-мәтелдер - жекелеген өмір құбылыстарына нақты баға беретін халық мұрасы. Мақал-мәтелдер аз сөзден құралғанымен, көп мағынаны қамтиды. Пайғамбарымыздың хадистері де терең мағыналарға ие. Шын мәнінде, ғибраты мол  бейнелі  сөздерді зерделей  қарасақ, олардың  ішінде мақал  мен мәтелге  тән қасиетке ие Пайғамбар  хадистерін көруге болады. Өйткені мақал-мәтелдер  көбінесе  адамды жақсы  мінез- құлыққа,  адамдық құндылыққа,  бауырмалдыққа, т.б. игі қасиеттерге тәрбиелейтін болса, Пайғамбар хадистері  де білімге,  инабаттылыққа,  ар-ожданға, әділеттікке,  сабырлылыққа,  т.б. көркем сипаттарға баулиды.

 Сонымен  қатар мақал-мәтелдер мен араб тіліндегі хадистердің  құрылымы, ішкі  мазмұны мен мағыналары  бір-біріне жақын келеді.  Міне, осы тұрғыдан  алғанда  қазақ мақал-мәтелдері  мен Пайғамбар хадистерінің  ұқсастықтарын  аңғаруға болады. Сондықтан  тіліміздегі мақал-мәтелдер мен хадистердің көтерер жүгі салмақты. Өйткені, мақал- мәтелдер мен хадистер  халық өмірінің  әлеуметтік аспектілері, дүниетанымы, тұрмыс-тіршілігі, салт- дәстүрі,  мәдени нормалары  мен құқығы, діни көзқарастары және айналасын қоршаған табиғатқа деген қатынасы аңғарылады. Сондықтан «Қазақ ауыз әдебиетіндегі діни тақырыптағы мақал-мәтелдер» өзекті тақырып деп ойлаймын.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты – қазақ халық ауыз әдебиетіндегі мақал-мәтелдердің Құран-хадис құндылықтарымен байланысын анықтау. Қазақ мақал-мәтелдері мен хадистерді тақырып бойынша бір жүйеге келтіре отырып, ондағы мағыналық ұқсастықтарын табу.

Осы мақсатта төмендегі мәселелер назарға алынды:

Ислам дінінің қазақ ауыз әдебиетіне жасаған ықпалы;

Қазақ мақал-мәтелдерінің зерттелу мәселелері;

Қазақ ауыз әдебиетіндегі діни тақырыптағы мақал –мәтелдер;

Хадистер мен қазақ мақал-мәтелдерінің танымдық ерекшеліктері;

Хадис пен қазақ мақал-мәтелдерінің ортақ ұқсастықтары

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Жұмыста ата дініміз Исламның асыл құндылықтарының қазақ халық ауыз әдебиетіне жасаған әсері анықталды. Шындығына келгенде, бүгінгі таңда Құран мен хадистерге тек діни тұрғыдан ғана көңіл аударылып келеді. Ал оның барлығы біздің ауыз әдебиетімізден де өзіндік орын ала білді. Сондықтан Құран-хадис құндылықтарының халқымыздың ауыз әдебиетімен соның ішінде мақал- мәтелдерде көрініс табуы мен байланысының тарихи маңызы, қоғамдық рөлі айқындалады. Қазақ ауыз әдебиетіндегі діни тақырыптағы мақал–мәтелдердің маңызы мен Құран-хадис құндылықтарымен байланысын зерттеу туралы ұсыныстар, пікірлер айтылады.

Бұл зерттеу жұмысында бұрын соңды ғылыми негізде қарастырылмаған

Мұхаммед (с.ғ.с) пайғамбар хадистерінің қазақ мақал-мәтелдеріндегі орны, ұқсастықтары мен ортақ тұстарын, мазмұндық жақтарын салыстыра зерттеуге бастама жасалған .

Зерттеу тәсілдері: Қазақ халық ауыз әдебиетінің кешегісі мен бүгінгісіне шолу жасалып, кешенді талдау, салыстыру әдістері қолданылды.

Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер мен қосымшадан тұрады.


IІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ. ҚАЗАҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ДІНИ ТАҚЫРЫПТАҒЫ МАҚАЛ- МӘТЕЛДЕР

2.1 Ислам діні құндылықтарының қазақ ауыз әдебиетіне әсері

Ұлттың негізін сақтайтын алғы шарттардың бірі – ата-бабаларымыз ұстанған ақиқат дін. Қазақ халқы үшін ғасырлар бойы ұстанып, жадына сіңіріп, тіпті, дәстүріне енгізіп, өмірінің ажырамас бір бөлшегіне айналдырған Ислам дінінің орны айрықша. Кеңес үкіметі тұсында қазақ халқының дінге деген көзқарасында тоқыраудың, жатырқаушылықтың, Алланы аузына ала алмайтын ауыр жағдайларды басынан өткергені ақиқат. Жетпіс жылдық атеистік дәуірдің өзінде де жанын берсе де дінін, иманын бермеген бабаларымыз болды. Міне, осылар, нақтылап айтқанда, Ислам шариғаттарына қанық санаулы ұлт зиялылары мен имамдар, молда-қожалар «тар жол, тайғақ кешулерді» басынан өткере жүріп асыл дініміздің рухани құндылықтары мен негізгі ұстанымдарын бүгінгі тәуелсіз елдің болашақ ұрпақтарына аман-есен табыстады.

Қазақ – қай дәуірінде де дінін сақтап, Алласын аузынан тастамаған халық. Осыншама кең-байтақ жердің бүгінгі мұрагері боп, бейбітшілік бесігінде тербеп отырғаны Аллаға деген сенімі мен иманында екенінде дау жоқ. Бүгінгі әлем елдері үлгі тұтып отырған еліміздегі дінаралық татулық бейбітшілік пен ауызбірлікті насихаттайтын Ислам дінінің халқымыздың санасына терең ұялағанының айқын дәлелі деуге болады.

Қазақ халқы Ислам дінінің асыл құндылықтарын тек қана тұрмыс-тіршілігі мен салт-дәстүріне ғана сіңдіріп қойған жоқ. Бүкіл рухани және заттық болмысына сіңіре білген халықтардың бірі. Сондықтан Құран, хадис құндылықтарының біздің әдебиетіміздегі алатын орны айырықша. Әдеби жәдігерлеріміздің қайнары, жазба әдебиетіміздің атасы аталып жүрген қазақ ауыз әдебиетінің де Құран, хадис құндылықтарымен байланысты болуы заңды құбылыс. Іңгәләп дүние есігін ашқан қазақ баласының отбасында бесік жыры айтылмауы мүмкін емес. Осылайша, өмірдің әр сатысына сіңген ауыз әдебиетіміздің мұраларын халық өмірінен бөліп қарау мүмкін емес. Қазақ ауыз әдебиеті туындыларының ішінде мақал – мәтелдердің қазақ халқының діни сана-сенімін өсіруде өзіндік рөл атқарғаны тарихи шындық.

Ислам құндылықтарының қазақ фольклоры үлгілерінде көрініс табуы бұл руханиятымыздың имани және ділдік әлеуетінің зор күшін білдіреді. Фольклор нұсқаларындағы рухани имани бастауларды танып білу және оларды болашақ ұрпақтардың ой санасы мен рухани әлемінің киелі ұғымдарына айналдыру арқылы бүгінгі жаһандық идеологияның өткінші құбылыстары мен дәстүрден тыс ағымдарға тосқауыл қоя аламыз. Қазақ фольклорының салтқа қатысты үлгілерінде жарапазан, дін айтысы, жар-жар, жұбату, естірту, көңіл айту, жоқтау, дұға, бата, амандасу, қоштасу, көрісу, бәдік, арбау, дуалау, дем салу және т.б. діни ұғым-түсініктер тереңірек көрінеді. Фольклорлық туындылар ұлттық болмысты, дүниетаным мен құндылықтарды ашып көрсетеді. Фольклор- бұл ұлттың рухани байлықтарын меңгерудің негізі және халықтық әдептің қайнар көздерінің бірі.
2. 2 Мақал-мәтелдердің діни құндылықтырмен байланысы
Мақал - мәтелдер – халықтың сан ғасырлық өмірлік және еңбек тәжірибесінен туған даналық ойлары. Қоғамдық өмірдің түрлі көріністерін, адамдар арасындағы қарым-қатынас, адам болмысы, өмірдің мәні, жақсылық пен жамандық жайын саралап, көркем бейнелейтін тағлымды әрі көркем жанр. Мақал мен мәтел – халық ауыз әдебиетінің ең шағын түрі.

«Мақал-мәтел дегеніміз халықтың нақыл сөздері, белгілі бір ойды ықшам түрде, ұтымды, өткір етіп айтып беретін кестелі сөз» (1,193б.).

Мақал мен мәтелдің қосарланып қолданылатыны, кейде тіпті ара жігін ажыратып алудың қиындығы екі жанрдың табиғи туыстығында. Бірақ олардың өзара айырмашылықтары бар. Академик Ә.Қайдар мақал мен мәтелдің айырмасын мынадай параметрлермен айқындаған: «Мақал-мәтелдің жалпы мағынасы оның құрамындағы компоненттердің (мақал және мәтел) тура мағыналарынан туындаса, мәтелдердің жеке мағынасы оның астарлап айтылған ауыспалы, идиомалық мағыналарын негізінде қалыптасады... Екінші параметрі мақал, әдетте, жалпылама мағынаны білдірсе, мәтел белгілі бір ситуацияға (жағдаятқа) байланысты іске асқан, не асуға тиісті құбылыстың, іс-әрекеттің тек өзіне ғана тән мағынасын білідіруге бейімділігі. Мұны жалпақ тілмен айтқанда мақал болған, болатын және болып жатқан құбылыс пен процестің өзгеру, даму, алмасу т.б. себептерін де және одан шығатын нәтижені де бірден, қолма-қол баяндаса, мәтел сол процестің өзін ғана атаумен шектеліп, оның немен тынатынын, қандай нәтиже беретінін нақтылап баяндамайды, яғни процестің себебін атайды да, салдарын тәптіштеп атамай, астарлап, бейнелеп қана аңғартады» (3, 56-57б.).

Мақал толық тұлғалы, онда айтылатын ой тұтас келеді. Ол бірнеше толық сөйлемнен құралады. Мақал жеке тұрып тиянақталған ойды білдіреді. Мысалы, «Ел іші - өнер кеніші» немесе «Тіл тас жарады, тас жармаса бас жарады». Ал мәтел мақал сияқты толық сөйлем түрінде құрылмай, сөз тіркесі немесе сөйлемше түрінде жасалды. Мәтел жеке тұрып тиянақты ойды бере алмайды, тек айтылмыш ойды ажарлап, бейнелеп жеткізу үшін қолданылады. Мәселен, «Соқыр тауыққа бәрі бидай» не «Ауырдың үстімен, жеңілдің астымен» т.б. Мәтелде ой тұспалмен, емеурінмен білдіріліп, сөз орайына келтіріліп, сөз қосып айтылғанда ғана толысып, жетіліп тұрады.

Мақалда халықтың сан ғасырлық тарихы мен тәжірибесі бірер ауыз сөзбен тұжырымдалып, жинақталып беріледі. Мақалға шұбалаңқылық, артық сөз жат. Мақалда логикалық ой мен көркем ой бірлесіп келіп ерекше бір айшық түзеді. Мақал мен мәтел - өте көне жанрлар. Оның көнелігін ежелгі жазба ескерткіштерде сақталған мақал-мәтелдер арқылы дәлелдейді.

Мақал – мәтелдерде қамтылмайтын мәселе, сөз болмайтын тұрмыс саласы жоқ. Жақсылық пен жамандық, ерлік пен ездік, бала тєрбиесі, еңбек – кәсіп, төрт түлік мал, адамның өмір кезеңдері, отбасылық қарым-қатынас қағидалары мақал-мәтелдерде кеңінен сөз болады.

Мақал үнемі астарлы, ауыспалы мағынада жұмсалмайды, тура мағынасында да қолданылып, ой тікелей айтылады. Мысалы, «Әр сөздің басы – бісміллә», «Жазмыштан озмыш жоқ», «Өлімнен ұят күшті» т.б.

Қазақ халқы мақал – мәтелге аса бай, саны 15 мыңнан асады. Мақалдың жасалу жолы әр алуан. Белгілі бір жағдайға байланысты ұтымды да шебер айтылған ой ауыздан-ауызға тарап, өңделіп, екшеліп барып мақалға айналады. Ондай сөздер кейіннен шығарушының аты ұмытылып, көп сынынан өткен сөздер халық мақалына айналып кеткен.

Ислам дінін қабылдағаннан кейін қазақ халқының мәдени  өмірі  жаңа  бетбұрыстарға  толы  еді.  Халық ауыз әдебиетінің бір саласы – мақал-мәтелдерде діни уәждердің орын алуы осының айқын дәлелі. Мақал-мәтелдер – халықтың моральдық кодексі, тәрбие қағидасы, ата-бабамыздың болашақ ұрпаққа қалдырған өнегелі өсиеті. Мақал-мәтелдерді халық педагогикасы деп те атауға болады. Осы халық педагогикасын алдыңғы толқын ұрпақтардың халықтың рухани мәдениетіне қосқан шығармашылық үлесінің нәтижесі деп айтсақ жаңылмаймыз. Олай болса, халықтың төл шығармасы – мақал-мәтелдердегі хадис пен Құран құндылықтарының әсерін анықтау – халықтың күнделікті тұрмыс-тіршілігінде хадис пен сүннеттің рөлін қандай болғандығын үйренуге жол ашары анық.    Ислам мәдениетінің бөлінбес бөлшегі –   хадистер мен сүннеттер аяқ жеткен жердің бәрінде мұсылмандардың жанын баурап, бақытты өмірге жетелеп, іс-әрекеттерін, жүріс-тұрыстарын реттеп, жөнге салып отырған.
2.3 Хадис пен мақал-мәтелдердің ортақ ұқсастықтары

Араб халқы да - тілге шебер халықтың бірі. «Мақал» сөзі қазақ тіліне араб тілінен енген. Араб тілінде «мақал» - «орынды айтылған сөз» деген мағынаны білдіреді. Араб жазу әдебиетінің  ең ірі құндылығы  – Құран. Ал Құраннан кейінгі даналық  иірімдер – Пайғамбар хадистері. Хадис – Пайғамбар Мұхаммедтің (с.а.c.) айтқан сөздері мен дін тұрғысындағы насихаттарын және  соған  сай  іске  асырған амал-әрекеттерін қамтиды.  Хадис те өзінің құрылым жүйесі, терең мағыналылығы, бейнелілігі және т.б. жағынан өзіндік ерекшеліктерге ие. Тәрбиеші, мұғалім ретінде адамзатқа жіберілген хазірет Пайғамбардың сөздері мен іс-әрекеттері мұсылман халқымыздың талғам-танымына, дүние-тіршілік қалпына айналып, халық педагогикасын, ұлт психологиясын, қазақы болмысты жинақтаған мақал-мәтелдердің өн бойынан көрініс тапты. Осы мақсатпен, қазақ мақал- мәтелдерін жинақтаған

Ө. Тұрманжановтың «Қазақ мақал-мәтелдері» (Алматы, 1997), Ж. Дәуренбековтың «Қазақ мақал-мәтелдері» (Алматы, 2001), М. Әлімбаевтың «Халық ғажап тәлімгер» (Алматы, 1994), Жәрдем Кейкіннің «Қазақтың 7777 мақалы мен мәтелі» (Алматы, 2002) және т.б. кітаптарды қолға алып, көңіл сүзгісінен өткіздім. Осы кітаптарды парақтағанымда көптеген  мақал-мәтелдер  мен  хадистердің  арасында бір үйлесімділіктің   барын, кейбір хадистердің халқымыздың мақал-мәтеліне айналғанын көрдік. Жоғарыда аталған жинақтардың ішінде кейбір мақал-мәтелдерде хадис мәтіндерінің сол қалпында сақталғанын, ал кей жағдайда халқымыздың хадистерден түйген ойларын мақал-мәтелге айналдырып жібергенін байқадым. Шын мәнінде ғибраты мол  бейнелі  сөздерді зерделей  қарасақ, олардың  ішінде мақал  мен мәтелге  тән қасиетке ие Пайғамбар  хадистерін көруге болады. Өйткені мақал-мәтелдер  көбінесе  адамды жақсы  мінез-құлыққа,  адамдық құндылыққа,  бауырмалдыққа, т.б. игі қасиеттерге тәрбиелейтін болса, Пайғамбар хадистері  де білімге,  инабаттылыққа,  ар-ожданға, әділеттікке,  сабырлылыққа,  т.б. көркем сипаттарға баулиды.

 Сонымен  қатар мақал-мәтелдер мен араб тіліндегі хадистердің  құрылымы, ішкі  мазмұны мен мағыналары  бір-біріне жақын келеді.  Міне, осы тұрғыдан  алғанда  қазақ мақал-мәтелдері  мен Пайғамбар хадистерінің  ұқсастықтарын  аңғаруға болады. Сондықтан  тіліміздегі мақал-мәтелдер мен хадистердің көтерер жүгі салмақты. Өйткені, мақал- мәтелдер мен хадистер  халық өмірінің  әлеуметтік аспектілері, дүниетанымы, тұрмыс-тіршілігі, салт- дәстүрі,  мәдени нормалары  мен құқығы, ырым- жырымдары мен діни көзқарастары және айналасын қоршаған табиғатқа деген қатынасы аңғарылады.

Мақал-мәтелдер халық тарихында айшықталған руханияттың асыл көздерінің бірі діни құндылықтарды танытады. Ғасырлар қойнауынан ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан діни құндылықтар сенімдік, тағылымдық мұра ретінде көрінген мақал-мәтелдердің құндылығы діни сана мен рухани құндылықтарды бүгінгі ұрпаққа сабақтастықпен жеткізе білуінде. Исламдағы көркем мінезділік ұстанымдары сабырлылық, тақуалық, қанағатшылдық, қонақжайлылық, әділдік, бауырмашылдық, кішіпейілділік, мейірімділік, жомарттық, тәуекелшілдік қасиеттері қазақ мақал-мәтелдерінде ұлықталып, имансыздық, тәкаппарлық, сараңдық, көреалмаушылық, нәпсіқұмарлық, өтірік-өсек, ұрлық, екіжүзділік, мақтаншақтық, өзімшілдік, зұлымдық, парақорлық, өсімқорлық, ата-ананы ренжіту, қиянатшылдық, Аллаһқа серік қосу, маскүнемдік, құмар ойындарын ойнау сынды жағымсыз қасиеттер мен мінез-құлықтар ретінде мақал-мәтелдерде айыпталады. Ислам құндылықтарының қазақ фольклоры үлгілерінде көрініс табуы бұл руханиятымыздың имани және ділдік әлеуетінің зор күшін білдіреді. Фольклор нұсқаларындағы рухани имани бастауларды танып білу және оларды болашақ ұрпақтардың ой санасы мен рухани әлемінің киелі ұғымдарына айналдыру арқылы бүгінгі жаһандық идеологияның өткінші құндылықтары мен дәстүрден тыс ағымдарға тосқауыл қоя аламыз. Мақал-мәтелдердегі иман, ислам парыздары мен шарттары, ғибадат, тақуалық, тәубе, дұға, халал мен харам ұғымдары, мұсылманшылық әдептері қарастырылады. Атап айтсақ, халқымыздың «Алладан сұрағанның екі бүйірі шығады, адамнан сұрағанның екі көзі шығады», «Аллаға сиынған құстай ұшады, адамға сиынған мұрттай ұшады», «Алла деген ар болмас, Алла деген пенделер, еш нәрсеге зар болмас», «Алла деп барсаң, аман келерсің» «деген мақалдарында исламның негізгі ұстанымы құлшылық етудің жалғыз ғана, лайықтысы Аллаһ екендігі айтылады. Исламдағы «Лә иләһә иллАллаһ» кәлимасының шарттары бойынша, бұл кәлиманы тілмен айтып, жүректе бекіту исламның таухид концепциясы (Бір Аллаһқа деген сенім және жалғыз Оған ғана сыйыну) болып табылады.

• 
  Уәде-құдай аты.
  
• 
  Жұмақ - ананың аяғының астында
  
• 
  Көрші қақы – құдай қақы.
  
• 
  Ораза-намаз тоқтықта.
  
• 
  Аллаға жағамын десең - азаның болсын, пендеге жағамын десең қазаның болсын.
  
• 
  Құдай берейін десе - жұдырыққа тас сынар, қылайын десе - быламыққа тіс сынар.
  
• 
  Адамның басы - Алланың добы.
  
• 
  Талап - пендеден, қолдау - тәңіріден.
  
• 
  Аққа құдай жақ
  
• 
  Ақыл-Алланың сыйы
  
• 
  Арақ-харам, ішу-күнә
  
• 
  Тағдыр етсе Алла, не көрмейді пенде.
  
• 
  Ұяты бардың иманы бар
  
• 
  «Халқым» дегенді Құдай да сыйлайды
  
• 
  Істің басы-бісміллә, бісмілләсіз іс қылма
  
• 
  «Иншалла» деп бастаған іс өз жүйесін табады.
  

• 
  Алла жолында өз нәпсісіне қарсы келетін адам –әулие
  
• 
  Елден сұрама, Алладан сұра
  
• 
  Иман тіліңде ғана емес, жүрегіңде болсын.
  
• 
  Жақсылық жерде қалмайды, иман отқа жанбайды
  

Қазақтың ауыз әдебиетіндегі діни тақырыптығы мақал- мәтелдер бүгінгі күннің талаптарына яғни, иман жүзді, инабатты ұрпақ тәрбиелеу ісіне өзіндік үлес қосары даусыз. Атадан балаға мирас болып келген асыл мұраларымыз халықтың бітім-болмысын жоғалтпай, рухы биік, дүниетанымы берік, діні мен дәстүріне адал ұрпақ тәрбиелеудің мұраттарына қызмет етпек. Тәуелсіз елдің жастары Отанын, мәдениетін, тілі мен дінін сақтап және рухани құндылықтарын ұлықтап қана ел мүддесі мен болашағына қызмет ете алады деген үлкен сенімдемін.