Жоғары мектепте басқарудың дидактикалық негізі

Оқытушы-профессураның басқару процесі - студенттердің ғылыми ойлау әрекетін белсенділік және саналылық деңгейге бағыттау. Бұны жүзеге асыру үшін оқыту міндеттерін негіздеу, олардың дербес білімін - ғылымын дамыта алуына қолайлы жағдай туғызу. Негізгісін таба білуіне ұтымды нұсқаулар беру, ғылым жиюға құмарлық, құштарлық сезімдерін ояту, жауапкершілік пен парыз міндетін түсінуіне бағыт жасау көзделеді.

Оқытушы - профессураның әрбір дәрісінен кейін студенттің ғылыми жұмысын ұйымдастыру процесінде жағымды өзгерістер болуы заңды. Оның тұлғалық болмысы да осы үрдіске сәйкеседі. Тұлғалық болмысқа студентті бағдарлау - оқытудың нақтылы жағдайының мақсат-мүддесін саралау. Екшелген мақсат-мүдде типтік міндеттердің қосындысынан тұрады. Аталған міндет-мүдделерді сұрыптап алмау конструктивті оқытуға қол жеткізбей, оның жетістіктеріне иемендену уақыты ұзақ мерзімге созылады. Бұл - нарықтық қоғамның сұранымынан қалыс қалу. Нәтижесінде, педагогтық бақылау толыққанды процесте жүрмейді.

Қорыта айтқанда, студенттерді бір нысананы меңгертуге бағыттап отыру үрдісі жетімсіз, оқыту мазмұнын өзінше, дербес ізденіс процесінде өзін - өзі басқару әрекетінің механизмін дұрыс білу іс - қимылында меңгертуге нұсқау жасалуы ұтымды нәтижеге бағыттайды.

Оқытудың танымдық әрекетінің негізгі бөліктеріне назар аударалық:

- оқылатын, меңгерілетін пәнді ауызша тыңдау, оқу, конспектілеу, реферат жазу, бақылау жазу т.б. Мұның бәрі дерлік оқытудың нәтижелі болуына басты әрекет;

- студенттің әрекеті, міндет-мүддені шешудің әдіс-амалдары, оқу әрекеті арқылы теорияны меңгерудің тәжірибелік маңызы, көрсеткіштердің құрылым - жүйесі, санатты бағам жасау қабілеті, үлгімен орындай алу машығы, типтік тапсырмалар мен мәтіндердегі мәнді деген мәселелер мен көркемдік құралдырының автор көздеген мәреге жуықтығын шығару шеберлігі, оған талдау-жинақтауы, біртектес ұғымдарды жеке топтастыруы, аталған нысаналарды алгоритмдеуі, осындай нысаналарды талдай білуге жаттығуы, моторико-автомат дәрежесіне ширауы;

И.Е. Конфедератов жоғары оқу орнында танымдық әрекетті, құбылыстарды қабылдаудың әдістері ретінде ұсынады. Меңгерген ғылымын саналы түрде сұрыптай білетін, тәжірибеде жоғары деңгейде қолдана алатын, жоғары көрсеткіштерге жоба мен болжамды нақтылы пішімдейтін студенттер - оқытудың танымдық әрекетінің нәтижесіне жеткендер. Бұл бағытта Ю. Бабанский - 80-жылдары өз тарапынан ғылымға үлес қосқан ғалымның бірі. Оның жіктемесінен интеллектуальдық қабілет студенттің ғылыми жұмысын ұйымдастыру сарынына ықпалын тигізеді деген түйінді кездестіреміз. Соның ішінде, жиған ақпараттарын аудармай қабылдау, еске сақтаудағы рационализм, негізгісін бөліп алу, танымдық өзекті мәселелерді шешуге міндет - мүдделерді топтастыру, жаттығу жұмыстарын орыңдау, өзіне өзінің бақылау жасау сияқты әрекеттеріне назар аударады.

Шын мәнінде, жоғары оқу орнында ғылымның өзі логика негізінде құрылып отыруын қадалағаса, оның теориялық, әдіснамалық, интеллектісін дамыту қабілеттілік өз-өзінен болатын әрекет демекпіз. Мұндай дағдылар ширатылып отырылса, алған біліктілігі мен ғылыми қорын студент өзінше, дұрыстық негізінде, жинақтайтын дәрежеде жетіледі.

Басты мақсат - берілген мәтінді дұрыс ұғу, оны талдай білу, автордың мұратын дәлдеп дәйектеу. Мұндай әрекеттер студенттерге табандылық, байыппен қараушылық, сабырлылық, түбегейлі білік жиюға бағыттылық әкелмек.

- мамандарды сапалы деңгейде әзірлеудің мақсат - міндетін жіктеу;

- мамандықтың қоғамдағы орнын айқындау, оның мүмкіндігін пайымдау, мәртебелі тұстарын жіктеу, жаңа тұжырымдардың қоғамға қайшылығын шығару, педагогтық ұжымдағы көлеңкелі тұстарды жинақтап, оған қайшылықта келмесі үшін және өзінің озықтық мұратын іске асыруы үшін жұмысты ыңғайлап отыратын кәсіпкер ұстаздарды даярлау.

Студент жоғары оқу орнында бұлжымайтын біліми - ғылыми деңгейде қалмай, оқытылым тұрғысында жаңа пайда болған инновация мен технологияларды дербес меңгере алатын ұстанымда болуын қамтамасыз ету - ең өзекті мәселе.

Дидактика пәніне барлық дидактикаға қатысы бар маңызды нысаналар жатады. Былайша айтқанда, дидактикалық кызметтің бәрі дидактиканың пәні болып есептеледі. Оқыту процесінің мазмұны (біртұтас жүйесімен), әдістері, құралдары, оны ұйымдастыру тәсілі, аталған жүйе - құрылымның мақсатқа бағынуы сияқты іс - қимылдың алгоритмінен тұрады. Пәннің бір саласына жоғары оқу орнының біртұтас жүйесінің іс - әрекеті жатады.

І. Егер жоғары мектепте негізгі талаптары мақсаттылық пен орындау дұрыс жолға қойылса, ондай жағдайда жоғары мамандық иелерінде қоғамның заңдары мен қағидаларына, саяси ағымына, нарықтық сұранымына сәйкес келерлік көрсеткіштер болатыны сөзсіз. Мұнымен бірге оларда әдіснамалық шеберлігі, адамдарды ізгілікті бағамда басқара алуы, оларға жағымды тәлімді дарытушылық қабілеті, техниканы қолдануы, педагогикалық технологияларды меңгеруі, ғылыми жетістіктерді өзінің пәніне негіздейтін шығармашылығы дамып отыратыны заңды.

Берілген дидактиканың екі функциясын еске алғысы келмейтін педагог жалпы педагогика ілімінің мәртебесін түсіріп қоймай, өздерінің болашаққа жолдарын жапты деп есептеген жөн. Бұл әрекет сыртқы ортаға қажет емес, оны әріптестеріне демонстрация жасау үшін қолданбайды, керісінше, бұл әрбір оқытушы - профессордың күнделікті тәртібіне сіңісті болып кеткен қызмет, іс-қимыл деп қабылдаған абзал. Өмірде кез-келген ғалым танымдық қасиетінен айырылса, утилитарлы функцияны атқара алмайтынын дәлелдеп келеді. Әлемдегі ақиқат шындыққа бәрінің бағынышты болып келетін заңдылықтарын ашпай, ғылыми аспектінің тәжірибеде тигізер пайдасы жоқ демекпіз.

Қорыта айтсақ, жоғары мектепте дидактиканың біртұтас жүйесінің теориясының атқарар міндеті бір пәннің ауқымындағы адамға қатысы жоқ ғылым мен білімнің студент өміріне пайдасыздығын дәлелдеу биігінен көрінетіні. Студент субъектісі мектепте өтілген 25 - тен астам ғылым мен білім негіздерін бір нүктеге түйістеп, оны өзінің игеретін мамандығына қатысты жоғары оқу орнында меңгеру. Олай болса, дидактиканың нәтижелігі алдымен философиялық негізін үлгілеп, студенттің рухы мен жанына жеті қабатты көзге көрінбес Күннің Нұрынан қуат аларлық ғылыми, рухани гумандық нәр алудың технологиясын меңгеру екені.

Еңбегімізде оқытудың теориялық негіздері прагматика сапасына ауысса, дамудың шыңы, қабілеттіліктің биігі + эзотерикалық тұжырымға келетіні жайлы бағдар беріледі.

Бұның өзі субъектіні эзотериялық деңгейге ұмтылдыратын қозғаушы күші. Мұндай тұжырымға келудің басты себебі ғаламдық, халықтық педагогика кеңістігіне сараптама жасау үрдісінде сараланып, дәйектілікпен талданады. Сол секілді жалғасы болып келетін педагогикалық технологияларға тұжырым, түйіндер сараланады. Сөйтіп прагматикалық көріністің нәтижелері сапасында беріледі.

Қорытынды пайымына тоқталып өтсек, мынандай жаңа тұжырымдарды жіктеп өтуге болады:

- дидактиканың жаңа философиялық, парадигмалық эквивалентін ұлттық, ғаламдық, ментальдық кеңістікте құра білу іскерлігі мен бақылау, интериоризация қабілетін ширату процесінде құруға бағыттайды;

- әрбір пәннің ішкі, өзіне арнаулы заңдылығы мен қағидасы макродидактиканың құрылым-жүйесінің кіші компонеттерінен тұратынына көз жеткізеді;

- зерттеудің сараптама объектісіне айналған қазақ әдебиетінің, қазақ тілінің, (филологиялық аспекті), химия - физиканың, астрология мен психология, педагогика, философия т. б. пән негіздерінің біліми - ғылыми сарынынан бір нүктеге түйістірер, адамның өзін-өзі тануына, басқа субъектіні тануына, зерделеп - зерттеуіне бағдар жасамауының үлкен тауқымет ретінде қабылданып, Адам жанының, рухының Күннің Нұрынан жеті сипатта (Ментальді деңгейден жеті планетадан жеті ультра сәуледен) өзіне қуат алу өнерінің дамуы. Эзотерикалық кеңістікке бағыттайтын қозғаушы күштің көзін табуға ұмтылуын қадағалайтын механизмді құруға талпынады. Нәтижесінде, адам өзінің көз алдындағы құбылыстарды қабылдаудың төменгі қабат екенін ұғьш, дерексіз, ассоциативті құбылыстар мен процестерді түйістіре, Жерден сүйіспеншілікті, Оттан көрегендікті, сәуегейлікті, жұрт естімейтін құндылықты қабылдаушылықты, Судан түйсінушілікті, Ауадан - сезімталдықты қабылдап, жеті қабат Аспан әлемінің (Марс - Меркурий - Жер), ғарышты, ментальді деңгейліктерінен рухын аспандатарлық, өмірге құлшыныстылықты оятарлық, адреналин мен кремнийді дамытарлық логикалық пайымына нәр алу іскерлігін оқылатын ғылымның дидактикасының философиялық біртұтас жүйесінде берілуін қадағалайды;

- аталған тұжырымдардың сарыны, нышаны төмендегі сапалардан тұрады;

- Жерде - ақ пен қара, жақсылық пен жамандық, ізгілік пен зұлымдық, Асыл мен жасық т. б., бір сөзбен айтқанда, іс - әрекет мәнділігі басым;

- Судан - тепе-теңдік экспансиясы, қайшылық, антитеза, сезімге толы өмір басым;

- Оттан - экспансиясы, өзіне қажетін бөліп алу, жеке даралану, өзін - өзі тану, зерделеп - зерттеу басым;

- Эфирде - кеңістік, бірлік, еріктілік басым.

- «Ой сандығының» құнды тұжырым - түйіндермен қорлануының сипаты;

- соқыр сезімдердің басыңқы болуынан аталған бес түйсіктің саңылау сезімдерінің ашылмай қалу себептері;

- адамның арғы тегінде тектілік болмаса, пендешілік пен жәуан мәрттілік деңгейден аспайтыны жайлы пікірі т.б. Олай болса, батыстың зерттеушісі Алан Лео «Эзотерикалық астрология немесе жаңа уақыттың асторлогиясы» айдарымен Харьковтың РИП «Оригинал» 1994 жылғы еңбегін сараптамадан өткізу арқылы данышпан бабаларымыздың Ж. Аймауытов, М. Жұмабаев, Ш. Құдайбердиев және т.б. көрнекті даналарымыздың әдеби - ғылыми еңбектерімен үндесіп келетініне күмәннің жоқтығы байқалады.

Аталған қорытынды тұжырымның бәрін жинақтасақ, мынандай түйін шығады:

- үш ғұнның ашқан жаңалығы: эфирлі денеден физиологиялық қалып, ғарыш пен ментальдан адамның пара-психиологиялық қабілеттілігі ұшталатыны;

- аталған талаппен қарасақ, әдебиет пәнінің кеңістігінде бұл үш бұрыштық тұжырым шығармалардың сарынынан байқалғанымен, жоғары мектептің стандартына біртұтастық мәреде берілмейтіні айқындалады;

- жаңа пайымның талабымен қарасақ, әдеби объектілерде үшінші мыңжылдықтың кеңістігіне лайықты жастардың образы жоқтың қасы. Анықтап айтсақ, көркем шығармалар өткен шақ б.ғ.д. V ғ. бастап ұзаса XX ғасырдың 60-70 жылдарымен аяқталатыны байқалады;

- дидактиканың біртұтас жүйесімен пайымдасақ, қазақ тілі пәнінің (кейде) кіші компонеттері ірі тақырыптарынан жеке бөлініп қарастырылады, сөйтіп, дискретті оқытылым басым болып, дидактиканың мазмұны сенсорлы сипатта келмеуі аңғарылады;

- эзотерикалық қабілетінің пенделерден өзін бөліп әкету процесімен бағаланатыны және жұрт көрмейтінді ғылым арқылы меңгеру екендігі - жүрегінде жек көру сезімінің мүлдем болмай, ғаламды меңгеріп тұрған қүдіретке ғибадат етіп, өзін қүдірет алдында ғаріппін деп есептейтіндер санатына жатқыза алатын, Рухы биік Ізгі жандардың көбеюі. Бұған жеткендер - басқа субъектілердің Даралық Тұлғасын көретіндер екендігі байқалады.

Жоғары мектепте оқытудың біртұтас жүйесі болғандықтан, «оқыту» мен «дидактика» ұғымдарын алдымен ғаламдық педагогиканың объектісінен іздедік. «Оқыту» іс-әрекеті бірден үлкен жүйеге ие болған жоқ. Сол себепті алдымен қоғамдық формациялардағы әдіс-амалдар жайлы ұғымдар мен оқыту процесіне қатысы бар жүйелер екшелді. Бұл мәселенің алғашқы шығу тарихы әрі орыс тілінде жарық көрген, кейін қазақ тілінде мәлім болған оқу құалдары мен монографиялар, оқулықтар арқылы зерделенді. Осы зерттелім процесінде «оқыту» әр субъектінің білім жиюдағы іс-әрекеті болса, «дидактика» әр түрлі сипатта қолданылғанымен, бұл жүйеде оқытудың пәні, нысанасы тәлім-тәрбие мен білім біртұтас зерттелді.

Гуманитарлы пәнді жоғары оқу орындарында оқытудың негізгі ұстанымы - философиялық тұжырымдарды зиялы, дана, ғұлама өкілдердің еңбектерінен сұрыптап алу, іс-әрекеттің мұндай ұстанымында алгоритм ретінде бірінші тұратын мәселе философиялық түйін-тұжырымды автордың мұрат-мүддесі тұрғысынан жинау болып табылады.

Зерттелімнің негізгі тірегі шығармалардың ішіндегі философиялық ой-түйіндер болғандықтан, жоғары мектептің оқытылымына, бағдарламасына, мемлекеттік стандартына үндес келерлік үлгілерді жинақтауды мақсат тұттық.

Қожа Ахмет Иассауидан алған философиялық пайымымыз -адамның жасы туралы ой еместігі, керісінше, адамның жеке басындағы тұлғалық қасиеттердің дамуы, оның өзі өзіңді билеп тұрған Құдіретке үнемі бағындыру екені. Ондай деңгейге кемелдену үшін тәубашылық, ғибадатшылық, махаббат (Аллаға), сабырлық, шүкірлік, ризашылық, заһидшілдік (анықтық), ғаріптік сияқты мінез-құлық сапаларын дарыта білудің амалдарын ұсынады. Міне, ең қажетті философия - осы.

Мұндай пайымға жетудің амалын интеллекция теориясының көрінісінде Әл-Фараби өзінің еңбектерінде дәлелдеп береді.

Философиялық тұжырым жыраулар мен ақындардың шығармаларынан да туындайды. Ондай құндылықты жаңылмай табудың іс-әрекеті, амалы, технологиясы үлгі ретінде беріледі.

Ж. Аймауытов шығармаларындағы дидактиканың философиясын табудың амалдары психология ілімінің негізінде талдау - жинақтау, жалқылау - жалпылау сапасында бернеленеді. Оқыту десек, міндетті түрде оның пәнін, нысанын табу мәселесі бірінші әрекет екендігін дәлелдеуге бет алдық.

Мұнымен бірге «перцептив» пен «апперсепсе» деген ұғымдарды енгізген, зерттеген Ж. Аймауытов екені ескеріледі. Біздер осы еңбектердің бәрін дерлік зерттеудің тірегі ретінде пайдалануды, Ізгілікті жанның құрылымын сомдауды ұсынамыз. Негізгі зерттеу пәні оқыту болғандықтан, тәрбиенің зерттелімін әдебиеттер тізімін ұсыну дәрежесімен шектелеміз. Бірақ, ол еңбектерге сүйеністің бар екені жұмыстың сарынынан аңғарылады.

ЭКЗОТЕРИКАДАН ЭЗОТЕРИКАҒА ӨТУДІҢ АМАЛДАРЫ МЕН ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ

Жоғары білімді дамытудың стратегиясы
Қазақстан Республикасында жоғары білімді дамыту стратегиясы Республика Конституциясының қағидаларына, ел Президентінің халыққа арнаған «Қазақстан - 2030» Жолдауына, ЮНЕСКО-ның, ОЭСР-дің халықаралық білім саясатының материалдарына негізделеді. Қазақстан Республикасындағы жоғары білім мемлекеттің ұзақ мерзімдік басымдықтары арасында ерекше орын алады және ол шын мәнінде ұлттық қауіпсіздік проблемасы болып табылады.

Жоғары білім мемлекет қызметінің барлық жақтарына экономикалық, әскери, экологиялық, технологиялық, мәдени, басқару және басқа салаларына түгел дерлік ықпал етеді.

Рухани өндірістің аса маңызды бұл саласы қоғамның қызмет етуінің интеллектуалдық және экономикалық базасын құрайды. Ол мәдениетті сақтаудың және оны болашақ ұрпаққа жеткізудің басты құралы болып табылады.

Қазіргі заманның аса өткір проблемасы - ғылымға, білімге және ар-ождан бостандығына дүниетанымдық синтез жасау проблемасынан тыс қала отырып, өзінің аса маңызды болжаушылық қызметін - мәдениеті түзу және ділді (менталитет) қалыптастыру қызметін толық дәрежеде жүзеге асыра алмауда.

Жеке адамның рухани әлемінің дамуы оның материалдық мұқтаждықтарынан әлдеқайда озьш кеткен тұста тарихтағы бақытты кезеңдер, қоғамның, оның мәдениетінің, білімінің, экономикасының бақытты даму дәуірі басталды. Қайта өрлеу дәуірі және одан кейінгі Ағарту дәуірі дәл осындай кезеңдер болса керек.

Адам әрекетінің барлық салалары (білім, өндіріс, ғылым, басқару) мамандануының тез өсуі, қоғамның техникаландырылуының күшеюі, қазіргі өңсіз және айбатты жаратылыстану-ғылыми білімнің көптігі, бұл өңсіздіктің адамның жеке басына ықпалының өсіп отыруы және т.с.с. қалыптасып келе жатқан жеке адамның рухани жүдеуіне әкеп соқтырады. Техницизм мен сциентизм дүниетаным мен философияны, оның ішінде, соңғы онжылдықтар ішінде этикалық бастамасынан барған сайын айрылып келе жатқан білім философиясын да өзіне бағындырған. Қоғамдық өмірдің саясаттануы және әсіресе, барған сайын айқын бола бастаған тоталитаризм тенденциясы адамның жеке басын өзгертіп, көз жұма бейімдеушілікке әкеп соқтырады және адам рухын өзін-өзі тәрбиелейтін білімге теріс әсер етеді.

Гуманизм, дүниежүзілік қауымдастықтың қоғамдық дамуының саяси принципі, стратегиялық мақсаты ретінде жарияланады.

Мемлекеттік стандартта «Демеуші білім» мен баламасы «Инновациялық білім» екені белгілі. Міне, осы «демеуші білімнің» студенттерге болашағын анықтау қабілетін дамытуды дағдыға айналдыру мақсатында оқытудың танымдық қызметін теориялық деңгейде жіктеп алған орынды.

- білімге гуманитарлық, ізгілендіруші, адамды оңтайлы жаққа бағдарлаушы деңгейге көтеру (белгілі материалдар негізінде);

- педагогикалық одақтастықтың жетістігін белгілі бір білім жиынтығын қоғам мүддесіне ыңғайлап меңгерудің дәстүрін адами нышандардың ең жоғары дамуына жәрдемдесетін шығармашылық, эзотерикалық актімен ауыстыру (философиялық белгілі пайымды ғұламаландыру шығармашылығынан үлгі ретінде өзіне сұрыптап алатын, оны бүгінгі жағдайға ыңғайлап қолданатын);

- гуманитарлы пәндердің нысаналарындағы ғылым, білім саласына қатысы бар философияны әдіснамалық (методологиялық) және жобалау аксиологиялық, суггестивтік (сезім суреттерін ауыстырмай көз алдына әкеле білу қабілеті) қызметінің танымын зерттеу (оқытушы үшін де, студент үшін де).