Ә. Әбдіхалықов КӘсіпорын экономикасынан практикум

ә) бұйымға кететін жалпы өндірістік шығындарды;

ә) Барлық өнім көлемінің негізгі еңбекақы қорын табамыз. АӘБ -56850 мың теңгеге тең. Сәйкесінше жалпы өндірістік шығындар еңбекақы қорының 90960:56850= 1,6 немесе 160%-ын құрайды. Қорытындысында өнімге:

А = 4300 х 7000 х 1,6 = 48160;

Ә = 4000 х 4500 х 1,6 = 28800;

Кесте 11.7

Анықтау керек:

1. Жоспарлы және нақты өндірістік және коммерциялық өзіндік құны;

2. Жеке бап шығындары мен тұтас өзіндік құн бойынша жоспардан ауытқуын.Есептелген мәліметтермен кестедегі бос орынды толтыру керек.

Кесте 11.8

1. Әрбір бұйымның жалпы шаруашылық шығынын;

2. Әрбір бұйымның жалпы өндіріс шығынын;

3.Дәл осы цех бойынша жалпы шаруашылық шығын сомасын.

Тұрақты шығын

Айнымалы шығын

Жалпы шығын

Сыртық шығын

Ішкі шығын

Қосымша шығын

Калькуляциялық шығын

Бәсеке шығыны

Маркетинг шығыны

Материалдық шығын

Жоспарлы шығын

Шекті шығын

Өзіндік құн

Базистік өзіндік құн

Жоспарлы өзіндік құн

Толық өзіндік құн

Нақты өзіндік құн

Маркетингті пайдаланудың экономикалық мәні - негізгі және айнымалы қорлардың кайтарымын тездету, өндірістің жұмылдырылуын және бәсекеге кабілеттілік деңгейін арттыру, қазіргі тауарларды жасау және олардың нарыктағы жылжуын тек тездету ғана емес, барынша өнімді кеп табысты нәтиже алатындай етіп жылжыту.

Нарықтық экономика жағдайында маркетингті пайдалану шынайы қажеттілік болып табылады, ол кез келген кәсіпкерлік қызметтің негізі болып табылады. Осыған байланысты маркетингті өнімнің өндірісі мен сатылуы жүзеге асырылатын баскарудың философиясы, нарықтық қызметтің әдістемесі деп жиі айтылады. Ұйымды басқаруда оның рөлінің өсуі бәсекенің күшеюінің шынайы үрдістерімен, сыртқы экономикалық қатынастың ырықтандырылуымен, тұтынушылардың таңдау қабілетінің артуымен байланысты.

Маркетингтің қазіргі тұжырымдамасының негізінде әр түрлі адамдар мен мәдениеттілігіне тән қажеттіліктерінен туындайтын адамдардың мүддесі жатыр. Олар әр түрлі тауарлар мен қызметтер, жаңа ой-пікір, тың идеялар көмегімен камағаттандырылуы мүмкін. Мұны нарық біліміне, тұтыну-шылардың мүмкіндіктері мен талаптарына сүйене отырып, бәсекелестерге қарағанда жоғары деңгейде жүзеге асыру - маркетингтің басты мәселесі болып табылады. Бұл тәжірибеде, біріншіден, ұйымдар мен оның өнімін тұтынушылардың, бәсекелестердің, жабдықтаушылардың, делдалдардың арасында қалыптасқан нарықтық катынастарды жан-жақты зерттеу арқылы; екінші жағынан - нарыққа және сату табыстылығы мен нарықтағы үлесін арттыру үшін сұранысқа белсенді ықпал ету арқылы жүзеге асуы мүмкін.

Маркетингтің казіргі заманғы түжырымдамасы тауарлы-бағалық саясаттың және өнімді бөлу, жылжыту қаражаттарын кешенді пайдалану негізіне сүйенеді. Қаражаттардың бұл жиынтығы (маркетинг-микс) бір жағынан тұтынушылардың мүмкіндіктері мен қажеттіліктеріне сәйкес келуі, яғни тө-лемге қабілетті сұранысты қанағаттандыруы кажет, екінші жағынан - ұйым жұмысының тиімділігін арттыруы тиіс. Бұл тұжырымдаманың басты қағидасы өте қарапайым: «Сатылмайтын затты өндіруге тырыспаңыздар, сөзсіз сатып алынатын өнімді өндіріңіздер».

Маркетинг қағидалары,функциялары мен элементтері. Ұйымның нарықтық қызметінің бастапқы жағдайын анықтайтын кағидалар маркетингтің негізін құрайды. Оған жататындар: нарықтың өзгеру үрдісі мен жағдайын тұракты зерттеу; тұтынушылардың мүмкіндіктері мен талаптарын ес­кере отырып, оның жағдайларына лайықты бейімделу ұйымға қажетті бағытта нарықтың белсенді қалыптасуы.

Маркетингтің негізгі функциялары:

1. Нарықты талдау, оның жағдайы мен өзгеру үрдісін зерттеу, өнімді тұтынушылар мен жабдықтаушылардың талғамдылығын зерттеу; делдалдар мен бәсекелестердің көрсеткен қызметін талдау; нарықты сегменттеу, мақсатты сегменттердің, субсегменттердің және сатып алушылардың бөліп көрсету; нарық жағдаятын болжау жүргізіледі;

2. Жаңа тауарлар өндіру бойынша ұсыныстар жасау және олардың коммерциялық сипаттамаларын жобалау; өндрілетін өнімнің ассортиментін басқару; таңбалы саясатты қалыптастыру; тауардың бәсекеге кабілеттілігін арттыруға бағытталады.

3. Ұйымның мүддесін білдіретін нарықтағы маркетингтік жағдайлардың даму үрдісі мен жағдайына шолу жасалынады. Оның маркетингтік кызметінің әлсіз және күшті жақтары, қауіптері мен мүмкіндіктері бағаланады.

4. Шығарылатын өнім түрлерін, нарықтың географиялық аудандарын, тұтынушылар топтарын нақтылау аркылы жоспарлы кезеңге маркетингтік қызмет стратегиясы мен негізгі басымдылықтары анықталады.

5. Тауар саясаты, бағаны реттеу, өнімді өткізу және сатуды ынталандыру аумағында қызмет ету бағдарламалары жасалынады.

6. Ұйымның маркетингтік бюджеті және жекелеген маркетингтік компаниялар бюджеттері қалыптастырылады.

7. Маркетингтік қызметті бакылау әдістері және қаражаттары, маркетинг жоспарын жасау және жүзеге асыру кезінде ұйым оның даму стратегиялық жоспарында анықталынған басымдылықтарды басшылыққа алады.

• 
  өнімді (жұмыс, қызмет) өндіру және сату бойынша кәсіпорын қызметінің жарғылық түрлері;
  
• 
  өткен кезеңде өндірістік бағдарламаның орындалуының нақты нәтижесі;
  
• 
  жоспарлы кезең бойынша бөлінген (тэулік, апта, ай, токсан), өткен кезеңге сатылған өнім (жүмыс, қызмет) көлемі бойынша мәліметтер;
  
• 
  өнімнің сапасы, номенклатурасы және ассортименті бойынша кемшіліктер;
  
• 
  келісім жасалған тапсырыстар, сондай-ақ орташа мерзімді кезеңдегі тапсырыстар;
  
• 
  кәсіпорын өніміне (жұмыс, қызмет) сұраныстың болжамдық мәліметтері;
  
• 
  кәсіпорынның және оның құрылымдық бөлімшелерінің өндірістік куатын есептеу;
  
• 
  қалыптасқан және алдыңғы қатарлы техника-экономикалық нормативтер;
  
• 
  кәсіпорынның жоғары басқару органы қабылдаған, өнімді жаңарту, өнім сапасын арттыру және өндіріс шығынын төмендету, жаңарту, техникалық қайта жабдықтау, өндірісті қайта құру бойынша белгіленген шаралар.
  

1. өнімнің (жұмыс, қызмет) тапсырыстар қоржынының (жоспарлаудың тапсырыс бойынша жүйесінде) калыптасуы;

2. есеп жэне өндірістік жоспарлау жүйесін негіздеу, жос-парлы-есептеу бірлігін таңдау;

3. өндірістік қуатты есептеу;

4. дайын өнімді шығару жоспарын жасау;

5. құрылымдық бөлімшелердің оралымды жоспарын жасау;

6. өнім сапасын арттыру бойынша жоспар жасау;

7. экспортқа өнім шығару жоспарын жасау;

8. өнімді сату жоспарын қалыптастыру;

9. өндірістік бағдарламаны орындау үшін еңбек, материалды және қаржы ресурстарына қажеттілікті анықтау;

10. өндірістік бағдарламаны есептеу және бақылау;

11. диспетчерлеу;

12. өндірістік бағдарламаның орындалуын бағалау;

2. Кестедегі тұжырымдарға сәйкес келетін жауаптарды табыңыздар

(12.1 және 12.2 кестелердегі берілгендерді пайдаланыңыздар)

Кесте 12.2

Кесте 12.3

А) тауарлардың бәсекеге жарамдылығын жасау;

В) тауарларды жылжытуды жеделдету;

С) сатып алушылардың қажеттілігін қанағаттандыру;

D) өндірістің тиімділігі және тауарлар сату;

Е) кәсіпорын жұмысын басқаруды ұдайы қадағалап отыру.

12.2 Талдаманы ұйымдастыру және жаңа тауарлар өндiру, әлуеттi сатып алушылардың қажеттiлiгiн қанағаттандыру, олардың ерекшелiгi орама, баға, пайдалану сапасы - бұл қызмет түрі маркетингтік берненің қай типіне жатады?

А) бақылау

B) талдамалық

C) өндірістік

D) өткізушілік

E) басқару.

12.3 Айырбастау арқылы мұқтаждық пен тұтынушылықты қанағаттандыруға бағытталған іс

А) Маркетинг

В) Бартер

С) Кәсіпкерлік қызмет

D) Инвистиция жасау

Е) Өнім өндіру.

12.4 Өндiрiстiң жоғары тиiмдiлiгiн және өндiрiстiк тауарларды сатуды қамтамасыз ету – бұл маркетингтің басты ...

А) мақсаты

B) міндеті

C) принципі

D) қызметі

E) стратегиясы

12.5 Тауар ассортименті дегеніміз:

А) Сатушылардың үстемдігі бар тауар тапшылығы байқалатын және бұл жерде сатып алушылар белсенділік танытатын үдеріс

В) Сатып алушының мұқтаждығын қанағаттандыра алатын тауарлардың жеткілікті көлемі

С) Қандайда бір керекті объектіні алу және оның орнына басқа нәрсені ұсыну

D) Сатып алушының мұқтаждығын қанағаттандыра алатын тауарлардың жеткіліксіз көлемі

Е) Тұтынушылардың талаптарын тауар айырбастың көмегімен қанағаттандыру.

12.6 Тұтынушыға бағытталған маркетинг-

А) Кәсіпорынның ісі тікелей нарықтан шығатын мұқтаждықты қанағаттандыруға бағыттау

В) Кәсіпорын жаңа өнімді шығаруды немесе шығарылып жатқан өнімді жетілдіруді мақсат тұту

D) Нарықтың сипаттық ерекшелігін ашып көрсету

С)Үстемдік сатып алушының жағында,нарық толығымен қанағаттанған, тұтынушыларды өзіне тарту үшін сатушылардың белсенділігі

Е) Сатушылардың үстемдігі бар тауар тапшылығы байқалатын және бұл жерде сатып алушылар белсенділік танытатын үдеріс

12.7 Нарықты географиялық белгілерге сегменттеу:

А) Жанұяның өмірлік циклін, жасын, жынысын ескере отырып жіктеу;

В) Тұтынушыларды табыстылық деңгейі боайынша жіктеу;

С) Тұтынушылардың топтарын әлеуметтік және кәсіпкерлік белгілері бойынша жіктеу

D) Аймақтың масштабын, халықтың саны мен тығыздығын есепке ала отырып жіктеу;

Е) Нарықтағы қажеттіліктерді талдай отырып жіктеу.

12.8 Өнімге бағытталған маркетинг дегеніміз –

А) Кәсіпорын жаңа өнімді шығаруды немесе шығарылып жатқан өнімді жетілдіруді мақсат тұту

В) Кәсіпорынның ісі тікелей нарықтан шығатын мұқтаждықты қанағаттандыруға бағыттау

С) Өнімділігі жоғары автоматтандырылған және дамыған технологиялық өндірістік қуаттарды тиімді пайдалану

D)Нақты мұқтаждықтарды,нарықтағы орынды іздестіру

Е)Бұл түрдегі маркетинг-жалпы түрдегі коммерциялық істің маңызы.

12.9 Маркетинг ағылшын тілінен аударғанда мынадай мағнаны білдіреді:

А) Сыртқы орта

В) Кәсіпорын

С) Ішкі орта

D) Нарық

Е) Сатушы

12.10 Нарықты әлеуметтік-экономикалық белгілері бойынша сегменттеу:

А) Жанұяның өмірлік циклін, жасын, жынысын ескере отырып жіктеу;

В) Тұтынушыларды табыстылық деңгейі боайынша жіктеу;

С) Тұтынушылардың топтарын әлеуметтік және кәсіпкерлік белгілері бойынша жіктеу

D) Аймақтың масштабын, халықтың саны мен тығыздығын есепке ала отырып жіктеу;

Е) Нарықтағы қажеттіліктерді талдай отырып жіктеу.

12.11 Айырбас дегеніміз-

А) Қандайда бір керекті объектіні алу және оның орнына басқа нәрсені ұсыну

В) Сатушылардың үстемдігі бар тауар тапшылығы байқалатын және бұл жерде сатып алушылар белсенділік танытатын үдеріс

С) Кәсіпорынның жаңа өнімді жетілдіруі

D) Кәсіпорынның өндіріс мүмкіндіктерін талдау

Е) Нарықтық маркетингтік зерттеу арқылы жаңа тауарларды өндіру мен өткізуді жүзеге асыру

12.12 Маркетингілік іс жағдайында нарықты екі түрге бөліп көрсетуге болады:сатушы нарығы және сатып алушының нарығы.Сатушы нарығы дегеніміз:

А) Үстемдік сатып алушының жағында, нарық толығымен қанағаттанған, тұтынушыларды өзіне тарту үшін сатушылар белсенділік танытатын нарық

В) Сатушылардың үстемдігі бар тауар тапшылығы байқалатын және бұл жерде сатып алушылар белсенділік танытатын нарық

С) Кәсіпорынның ісі тікелей нарықтан шығатын мұқтаждықты қанағаттандыруға бағытталған нарық

D) Кәсіпорын жаңа өнімді шығаруды немесе шығарылып жатқан өнімді жетілдіруді мақсат тұтатын нарық

Е) Нарықтың сиымдылығы

Кесте 12.4

	құрлымы	Тәуліктік норматив, гр.
Еркек	30	400
әйел	33	300
балалар	37	200

Нан өнімінің бір тәуліктік нарық сиымдылығын есептеңіз.

Кесте 12.5

	Тұтынушылар	Құрамы %	1 айлық норма, литр
1	Барлығы 230 мың	100
2	Ерлер	30	4
3	Әйелдер	35	7
4	Сәбилер	35	15

Сүт өніміне деген 1 айлық нарық сиымдылығын есептеу қажет:

Кесте 12.6

	Тұтынушылар	Құрлымы %	1 күндік норма, гр.
1	Барлығы(450мың)	100
2	Ерлер	30	300
3	Әйелдер	35	200
4	Сәбилер	35	150

Нан өніміне деген 1 күндік нарық сиымдылығы есептеу қажет.

Маркетинг

Банк маркетингi

Сыртқы маркетинг

Iшкi маркетинг

Ғаламдық маркетинг

Сараланған маркетинг

Маркетинг сатып алу

Идеялар маркетингi

Инновациялық маркетинг

Бұқаралық маркетинг

Халықаралық маркетинг

Көп арналы маркетинг

Ұйым маркетингi

Жеке адамдардың маркетингi

Тiкелей маркетинг

Әлеуметтiк маркетинг

Маркетингтiк жүйе

Ынталандырушы маркетинг

Қызмет көрсету маркетингi

Маркетингiлiк ақпарат жүйесi

Маркетинг делдалдары

Маркетингiлiк бақылау

Маркетингiлiк менеджмент

Ал өнімнің бәсекеге қаблеттілігі дегеніміз оның нарықтағы осыған ұқсас басқа өнімдермен салыстырғанда нақты қажеттілікті шынайы және толыққанды қанағаттандыру дәрежесін сипаттайтын қасиеті.

Бәсекені түрлі көзқарастарға байланысты бірнеше түрге, тұрпаттарға және нысандарға жіктеуге болады:

Жетілген бәсеке және жетілмеген бәсеке. Жетілмеген бәсекенің өзі олардың нарықтағы жағдаяттарға байланысты 3 түрге бөлінеді: монополия, олигополия және монополиялық бәсеке.

Фирмалардың нарықтағы ұстанымдары мен іс-әрекеттерінің сипатына байланысты бәсеке бағалық бәсеке және бағадан тыс бәсеке болып екіге бөлінеді. Бағалық бәсеке дегеніміз тауардың сапасын, түрлерін, ассортиментін өзгертпей оның бағасын төмендету, яғни шығынды азайта отырып өндірген өнімді бәсекелес фирмалардан гөрі арзандау сату арқылы оларды нарықтан ығыстыруға ұмтылу.

Бағадан тыс бәсеке негізінен мыналарды қамтиды:

1) тауардың техникалық деңгейі, оның жаңашылдығы және сапасы;

2) тауар сатылғанан кейінгі техникалық қызмет көрсету;

3) субститут, яғни алмастырғыш тауарлар шығару;

4) жарнама.

Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін оны шикізатқа тәуелділігінен айыру, яғни экономиканы әртараптандыру қажет. Бұл үшін біздің елімізде көптеген жұмыстар атқарылып жатыр. Ел Президенті Н.Назарбаевтың ұсынысымен бастауын сонау 1997 жылдан алатын «Стратегия 2030» бағдарламасының шеңберінде 2003 жылғы Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы қабылданды. Стратегияның бірінші кезеңі 2003-2006, екінші кезеңі 2007-2009 жылдар деп белгіленсе, 2010 жылдан бастап бұл стратегия «Үдемелі индустриялық-инновациялық даму Стратегиясы» деп аталып үшінші кезеңі 2010-2014 жылдар деп белгіленіп осы бағдарламасы аясында елімізде жалпы құны 4,7 трлн. теңгені құрайтын 191 өндірісті іске қосу жоспарланды.

Индустриялық-инновациялық даму Стратегиясын белсенді жүргізу 2015 жылға қарай мынадай нәтижелер алуға мүмкіндік береді:

• 
  экониканың өсуін жылына 8,8-9,2 % деңгейінде тұрақтандыру;
  
• 
  2015 жылға қарай ЖІӨ көлемін 2000 жылмен салыстырғанда шамамен 3,5-3,8 есеге ұлғайту;
  
• 
  ЖІӨ құрылымындағы тауарлар мен қызмет көрсетулер өндірісінің үлес салмағын 46 %-ды құрайтындай ету.
  

Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыру сапаның орны ерекше. Сапа дегеніміз өнімнің тұтынушылардың қандай да бір қажеттілігін өтеу қасиеттерінің жиынтығы. Мұндай қасиеттерді әдетте төмендегіше он түрге жіктейді:

1. Не нәрсеге арналғандығының көрсеткіші

2. Беріктік көрсеткіші

3. Технологиялық көрсеткіштері

4. Стандарттық және бірізділік көрсеткіштері

5. Эргономикалық көрсеткіштер

6. Эстетикалық көрсеткіштері

7. Тасымалдауға жарамдылық көрсеткіштері

8. Патенттік-құқықтық көрсеткіштері

9. Экологиялық көрсеткіштері

10. Қауіпсіздік көрсеткіштері

Өнімнің сапасы – бұл белгілі мұқтаждылықты қанағаттандыруға үлкен себепші болатын өнімнің пайдалылығының жиынтық ерекшелігі. Өнімнің сапалылығы тек техникалық, тауар тану ғана емес, сонымен қатар ең маңызды экономикалық санаты болып табылады.

Сапаның көрсеткішін анықтау оның сандық маңызын өзін өзі түсіну болып табылады. Ол үшін практикада өнімнің өзіндік ерекшелігіне байланысты мына төмендегі әдістер пайдаланылады:

• 
  Өлшеуіш әдіс
  
• 
  Тіркеу әдісі
  
• 
  Есептеу әдісі
  
• 
  Органолептік әдіс
  
• 
  Әлеуметтік әдіс
  
• 
  Сарапшылық әдіс
  

Сапа жүйелерінің бағытындағы ұлттық стандарттар алғашқы рет Ұлыбританияда 1983 жылы пайда болды.

Қазақстанда Стандарттаудың құқықтық негізін ҚР «Стандарттау туралы» заңы қарайды. Стандарттау объектілеріне өнім, жұмыстар және қызметтер жатады.

Сертификаттау жүйесі мемлекеттік деңгейде құралады және әр елде өз ерекшеліктері болуы мүмкін. Қазақстан Республикасындағы сертификаттаудың құқықтық негізін «Өнім мен қызметі сертификаттау» туралы заң құрайды.

Қазіргі кездегі тұтынушы бағадан бұрын өнімнің сапасына көп көңіл бөледі, өйткені жоғары сапа — өнімді пайдалану мен жөңдеу шығындарының аз болуының кепілі болып табылады. Әлемге әйгілі «Дженерал моторс», «LG», «Адидас», фирмаларының бүгінгі жетістіктері өнімнің сапасының жоғары болуына байланысты.

2010 жылдың басынан бастап Ресей, Беларусь және Қазақстан мүше болып енген Кедендік одақ құрды. Қазақсанның ДСҰ- ға кіру туралы өтінішті 1996 жылдың каңтарында бергені және ақпан айынан бастап байқаушы мәртебесін алды. Келешекте айтылған екі ұйымға мүше болу еліміздің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға септінін тигізеді.
2. Кестедегі тұжырымдарға сәйкес келетін жауаптарды табыңыздар

(13.1 және 13.2 кестелердегі берілгендерді пайдаланыңыздар)

Кесте 13.1

Кесте 13.2

Кесте 13.3

А) өлшеуші

B) сарапшылық

C) органолептік

D) есептік

E) әлеуметтік

13.2 Анықталған бағыттағы тиімді дәрежеге жетуге бағытталған, арнайы органмен бекітілген, ортақ шешімге келу негізі арқылы дайындалған нормативті құжат:

А) норматив

B) стандарт

C) хронометраж

D) сертификат

E) хеджирлеу

13.3 Сапа жүйелерінің бағытындағы ұлттық стандарттар алғашқы рет қай жылы пайда болды:

А) 1983 жылы

В) 1988 жылы

С) 1982 жылы

D) 1984 жылы

Е) 1985 жылы

13.4 Белгілеу, қамтамсыз ету және сапаның қажетті деңгейін қолдау мақсатындағы құру және пайдалану немесе өнімді тұтыну кезіндегі жүргізілетін іс - әрекет?

А) сапаны анықтау

B) өнімнің сапасын басқару

C) сапаны тексеру

D) өнім сапасын бақылау

E) өнімді дайындау

13.5 Тауардың немесе қызметтің қасиеттерін көру, есту, түйсіну, дәмін байқау сияқты адам мүшесінің сезу қабілеттері арқылы талдауды қамтитын әдіс:

А) қоғамдық

B) стратегиялық

C) есептеуіш

D) органолептік

E) сарапшылық

13.6 Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін анықтаудағы негізгі параметрлер:

А) Баға және сапа

B) Баға және сана

C) Табыс және шығын

D) Шығын және баға

E) Сапа және саны

13.7 Қолданылуы бойынша сапа көрсеткіштері абсолюттік және ....... болып бөлінеді.

А) ауыспалы

B) біртексіз

C) айнымалы

D) мөлшерленген

E) салыстырмалы

А) Сұрыптылық

В) Патенттік - құқықтық

С) Жүстемелі

D) Маркасы

Е) Пайдалы заттың мазмұны

13.9 Сапа жүйелерінің бағытындағы ұлттық стандарттар алғашқы рет қай елде пайда болды:

А) Францияда

В) Ұлыбританияда

С) Ирландияда

D) Бельгияда

Е) Ресей Федерациясында

13.10 Белгілі мұқтаждылықты қанағаттандыруға үлкен себепші болатын өнімнің пайдалылығының жиынтық қасиеті немесе ерекшелігі:

А) өнім ассортименті

В) өнім бағасы

С) өнім шығындары

D) өнім сапасы

Е) өнім көлемі

13.11 Ерекше мәнді сатып алушыларға сауда жасауға қажетті басты критерий?

А) баға

C) құн

E) сиымдылық.

13.12 Белгілеу, қамтамасыз ету және сапаның қажетті деңгейін қолдау мақсатындағы құру және пайдалану немесе өнімді тұтыну кезіндегі жүргізілетін іс - әрекет:

А) Сертификаттау

В) Өнімнің сапасын басқару

С) Тұтынушыны қанағаттандыру

D) Баға деңгейін бақылау

Е) Стандарттау.

Бәсекеге қабілеттілік

Бағалық бәсеке

Бағадан тыс бәсеке

Жетілген бәсеке

Жетілмеген бәсеке

Монополия

Олигополия

Монополиялық бәсеке

Сапа

Стандарт

Нысаналық сапа

Орташа сапа

Маркетингтік бәсеке

Сараланған бәсеке
8. Қайталау, талдау және талқылауға арналған сауалдар
1. Бәсеке, бәсекеқабілеттілік деген ұғымдар нені білдереді?

2. Үдемелі индустриалдық-инновациялық даму Стратегиясы туралы не білесіз?

3. Бәсекенің қандай түрлерін, нысандарын, тұрпаттарын (типтерін) білесіз?

4. Бағалық бәсекенің мәні неде?

5. Бағадан тыс бәсекенің факторларын атаңыз.

6. Сапа көрсеткіштерін жіктеңіз.

7. Стандарттау, серификаттау ұғымдарын ашып көрсетіңіз.

8. ДСҰ, Кедендік Одаққа мүше болудың келешегі туралы пікірлеріңз қандай?

9. Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігін көтерудің қандай жолдарын ұсынар едіңіз?

10. Егер Сіз өндіруші болсаңыз бәсекеге қабілетті болу үшін қандай шаралар қолданар едіңіз?
Тақырып 14

ТАБЫС ЖӘНЕ ӨНДІРІС РЕНТАБЕЛЬДІЛІГІ


1. Тақырып бойынша қысқаша теория
Кәсіпорынның табысы, оның мәні мен мағынасы. Бизнестің кез келген түрімен айналысқан ұйым табыстылығын есептеп, бизнестің олжалы болғанын қалайды. Кәсіпорын табысы екі құрамнан: бағадан және шығындардан тұрады. Баға сұраныс пен үсыныстың қарым-қатынасына тәуелді екені белгілі. Сол себепті өз қалауымызша бағаны көтере алмаймыз. Шығындар жөнінде басқаша - оның шамасы пайдаланып жатқан еңбек, материалды ресурстарға, техниканың деңгей-не, өндірісті және еңбекті техникалық жағынан ұйымдастыруға және т.б. байланысты. Осыдан көрініп тұрғандай, оларды тиімді басқаруға күш салу керек.

Өндірістік, инвестициялық және қаржылық іс-әрекеттер қаржылық нәтижелер түрінде байқалады.

Нарық жағдайында әрбір шаруашылықпен айналысатын субъект өз алдына дара тауар өндіруші болып саналады, ол экономика және заңдылық жағынан тәуелсіз болады. Шаруашылықпен айналысатын субъект бизнес түрін таңдағанда, тауарлар ассортименте қалыптастырғанда тәуелсіз болады, шығындарды өзі анықтайды, бағаларды өзі қалыптастырады, тауарды сатқаннан түскен табысты өзі есепке алады, солай болғандықтан іс-әрекеттің нәтижесінен болған пайда немесе залалды айқындайды. Өндіріспен айналысатын шаруашылық субъектінің басты мақсаты: нарық жағдайында пайда табу болып саналады.

Пайда өндірілген және міндетті түрде өткізілген қосымша затты білдіреді. Ол қайта жаңғырту циклінің барлық сатысында өндіріледі, алайда өзінің ерекше нысанын өнімді өткізу сатысында табады. Пайда таза табыстың негізгі түрі болып табылады.

Пайда шамасына, оның өсу қарқынына шаруашылықпен айналысатын субъектінің қимылына байланысты және байланысы жоқ факторлар әсер етеді.

Ішкі ортадағы факторлар көбінесе белгілі және оларды зерттеуге мүмкіндік болады, сондықтан пайданы өсіру мақсатында ықпал жасалынады. Ішкі факторларға шаруашылыкты жүргізу деңгейі, менеджерлердің біліктілігі, өнімнің бәсекеге қабілеттілігі, еңбекақының деңгейі, өткізілген өнім бағасының деңгейі, өндірісті және еңбекті ұйымдастыруы жатады.

Іс жүзінде реттеуге келмейтін сырткы ортаның факторлары: пайдалануға қажетті ресурстар бағасының деңгейі, бәсекелік орта, нарыққа ену кедергілері, салық жүйесі, мемлекеттік басқару органдары, саяси, әлеуметтік, мәдени, діни мәселелері және т.б. жатады.

Нарықтық қатынаста шаруашылық субъектісі бәсекелес жағдайында өндірісті қарқынды дамытуға, нақты тауарды нарық тұғырында ұстап түруға, оның нарықта тұрақты жұмыс атқаруына мүмкіндік жасау үшін барынша көп пайда табуға тырысады. Бұл міндетті орындау үшін пайданың қалыптастыру көзін біліп қана қоймай, оларды қалай оңтайлы пайдалану әдістерін білу қажет. Пайданы басқару каржылық саясаттың іргелік бағыттарының бірден-бір негізі болып табылады, ол қаржылық нәтижелердің бар көздерін барынша молайтудан басқа, сонымен қатар осы көздердің жалпы номенклатурасын ұлғайту керек болады.

Қазіргі жағдайда пайданы кебейтудің бірден-бір кезі болып инновациялық іс-әрекет жатады. Бұл көзді іске асыру үшін өнімнің, жұмыстың және қызметтің тұтыну қасиетін тұрақты дамытып отыру керек.

_{Жылдық жиынтық табыс.} Табыс дайын өнімдерден, сатып алынған тауарлардан және көрсетілген кызметтерден алынады; олардың сатылу құны тараптар аясында жасалған келісімшартта анықталады. Ал мәміледен шығатын табыс сомасы бағасынан немесе сату кезінде қолданылатын жеңілдіктерін ескере отырып, олардың (мәміленің) кұндарын өлшейді. Сатып алушылардың алған активтер үшін төлеген сомасын сату құны деп атайды. Тауарды сатқаннан кейін түскен табыс келесі жағдайды сақтаған кезде ғана табыс деп саналады: табыс сомасын жоғары деңгейдегі дәлдікпен бағалағанда, яғни екі тарап та мәмілеге қатысқан кезде, сатушы қандай соманы сұрап отырғанын және қандай соманы сатып алушы төлейтіндігін білген жағдайда; мәмілемен байланысты экономикалық олжаны және соны субъектінің алу ықтималдығы бар болуы мүмкін.

Жылдық жиынтық табысқа келесілер кіреді:

1. Тауарларды (жұмыс, қызмет көрсету) сатудан түскен табыс.

2. Үйлерді, ғимараттарды, құрылыстарды, сондай-ақ амортизацияға жатпайтын активтерді сатқандағы бағаның өсуінен түскен табыс.

3. Міндеттемелерді есептен шығарудан түскен табыс.

4. Күмәнді міндеттемелердің орындалмауына байланысты түскен табыс.

5. Мүлікті жалға беруден түскен табыс.

6. Қазақстан Республикасының заңдарымен провизиялар жасауға рүқсат етілген банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын үйымдар жасаған провизиялардың мелшерін азайтудан түскен табыстар.

7. Қарызды талап етуді баска біреуге тапсырудан түскен табыс.

8. Кәсшкерлік іс-әрекетті шектеу немесе тоқтатуға келіскеннен түскен табыс.

9. Ішкі топтағы құлдық теңдестігіндегі бағадан істен шыққан активтердің бағасының жоғары болуынан түскен табыс.

10. Кен орындарын игергенде пайда болған зардаптарды жою үшін кеткен нақты шығындар сомасынан оны жою қорына аударылған соманың асып түсуінен алынатын табыстар.

11. Ортақ меншікті бөлгендегі табыс.

12. Бұрын негізсіз үсталып, бюджеттен қайтарылған айыппұлдардан басқа, борышкерге салынған немесе ол мойындаған айыппұлдар, өсімпұлдар жэне жазалау шаралардың (санкциялардың) басқа да түрлері, егер бүрын осы сомалар шегеріліп тасталмаған болса.

13. Бұрын жасалған шегерімдер бойынша өтелімнен түскен табыс.

14. Тегін алынған мүлік, орындалған жүмыстар, көрсетілген қызметтер.

15. Дивидендтер.

16. Пайыздар түріндегі табыс.

17. Оң бағамдық айырмасының теріс бағамдық айырма сомасынан асып түсуі.

18. Ұтыстар.

19. Роялти.

20. Табыстың әлеуметтік саладағы нысандарды пайдалануға кеткен шығындардан артып түсуі.

21. Басқа да табыстар.

Табыстылықтың экономикалық мәні мен түрлері. Кәсіпорын іс-әрекетінің маңызды көрсеткішінің бірі табыстылық болып саналады. Табыстылық - бұл өндіріс кәсіпорын жұмысының сапасын сипаттайтын жалпы көрсеткіш. Себебі тапқан пайданың көлеміне қарамай, кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметінің толық салалық бағасын тек табыстылықтың деңгейі ғана көрсете алады. Ол пайданың өндіріс қорына немесе өнімнің өзіндік құнына қатынасын білдіреді. Табыстылықтың көрсеткіші өндіріске кеткен шығын мен табысты салыстыра отырып, өндірістің тиімділігін бағалайды.

Кәсіпорындарда табыстылық деңгейінің жоғарылауына тікелей әсер ететін негізгі факторларга келесілер жатады:

• 
  өндірілген өнім көлемінің өсуі;
  
• 
  өнімнің өзіндік құнының төмендеуі;
  
• 
  өндірістік негізгі қорлар мен айналым қаражаттарының айналым уакытының қысқаруы;
  
• 
  пайда көлемінің өсуі;
  
• 
  қорлардың дұрыс пайдалануы;
  
• 
  құрал-жабдықтарға, ғимаратқа және құрылысқа деген бағаны дұрыс қалыптастыратын баға жүйесі;
  
• 
  материалдық ресурстардың, аяқталмаған өндірістің және дайын өнімнің запас мөлшерлерін дұрыс анықтау және оны тиянақты ұстап тұру;
  
• 
  жоспарлы және жүйелі тұрде ғылым мен техниканың алдыңғы қатарлы жетістіктерін ендіру;
  
• 
  еңбек ресурстары мен өндіріс қорларын тиімді пайдалану.
  

Тб_өнд=Пх100/(НҚ+АҚ),% (14.1)

Тб_өнм=Пх100/ӨҚ, % (14.2)

• 
  өнім табыстылығының көрсеткіштері;
  
• 
  капитал (активтер) табыстылығының көрсеткіштері;
  
• 
  қолма-қол ақшалар табысы бойынша саналатын көрсеткіштер.
  

(14.1 және 14.2 кестелердегі берілгендерді пайдаланыңыздар)

Кесте 14.2

Кесте 14.3

А) табыс

C) пайда

E) жалпы өнім

14.2 Кәсіпорын қызметінің ең басты экономикалық көрсеткіші:

А) тиімділік

B) өнімділік

C) сапалылық

D) пайдалығы

E) дұрыс жауап жоқ

14.3 Тауарлардың белгілі мөлшерін сатудан түскен ақшалай сомасы мен тауар бағасының көбейтіндісі:

А) жалпы табыс

В) орта табыс

С) қолда бар табыс

D) шекті табыс

Е) жеке табыс

14.4 Өнім өлшемін сатуды көбейту арқасында жалпы табыстың үстелуі (немесе өтуі):

А) жалпы табыс

В) орта табыс

С) шекті табыс

D) жеке табыс

Е) дұрыс жауабы жоқ

14.5 Жалпы табысты өнім өлшемінің мөлшеріне бөлу арқылы анықталатын табыс түрі:

А) жалпы табыс

В) орта табыс

С) қолда бар табыс

D) шекті табыс

Е) жеке табыс

14.6 Сипатталатын ерекшеліктерінің санына қарай табыстылық көрсеткіштері қалай бөлінеді?

А) Бірлік және кешендік

В) Жалпыланған, интегралдық және индекстік

С) Абсолюттік және салыстырмалы

D) Абсолюттік және интегралдық

Е) Кешендік және жалпыланған

14.7 Кәсіпорынның тиімділігін көтерудің жолдарына жатпайтын факторды көрсетіңіз:

А) иновацияны қолдану;

В) мүлікті тиімді пайдалану;

С) қыметкерлер мен жұмысшыларды ынталандыру

D) өндіріс көлемін ұлғайту;

Е) жалақыны мөлшерін азайту;

14.8 Өндірістік кәсіпорын пайдасы қалай анықталады?

А) кәсіпорын қызметінің ақырғы қаржылық нәтижесі; түсім мен шығын арасындағы айырма ретінде анықталады;

В) кәсіпорында қалған жалпы шығындар сомасы мен бюджет төлемдері арасындағы айырма;

С) жиынтық табыс пен көзге көрінбейтін шығындар арасындағы айырма;

D) табыс пен альтернативтік шығындар және орналастыру мен төлемдер арасындағы айырма;

Е) дұрыс жауабы жоқ.

14.9 Өндірістегі таза пайданың негізгі қорға қатынасы

A) Өндіріс тиімділігі

B) Өндіріс шығыны

C) Өнд іріс табысы

D) Өндіріс рентабельдігі

E) Өндіріс өнімі

14.10 Рентабельділіктің қандай көрсеткіштері бар?

А) Өнім және қор рентабельділігі

В) Өнім және өндіріс рентабельділігі

С) Өндіріс және қор рентабельділігі

D) Шығын және қор рентабельділігі

E) Өндіріс және шығын рентабельділігі

Нақты өнімділікті анықтаймыз:

22 000 000/1020 = 21568 теңге.

Жоспармен салыстырғандағы нақты көрсеткіштің % шамасы:

(21568/20000)*100= 107,8%.

Нақты көрсеткіш ненің арқасында ұлғайып отыр? Ол факторларға өндіріс көлемі мен жұмыскерлердің саны жатады. өнімділікті анықтау үшін жоғарыда көрсетілгендей өндіріс көлемін жұмыскерлер санына бөлеміз. Осы факторларды қолдана тізбектеу тәсілімен талдау жасауға болады:

Ө_ж = Q _ж / Ж _ж = 20000 теңге;

Ө_шартты = Q _нақты / Ж _ж = 22000 теңге;

Ө_нақты = Q _нақты / Ж _нақты = 21568 теңге;

∆ _{өн. өзг.} = Ө _шартты − Ө _ж = 2000 теңге;

∆ _{жұм. өзг.} = Ө _нақты − Ө _шартты = 432 теңге;

∆ _өзг. = ∆ _{өн. өзг.} - ∆ _{жұм. өзг.} = 1568 теңге;

Магазин иесі басқа фирмада жұмыс істеп, 30 мың теңге табатын еді. Ал оныц әйелі осы магазинде жұмыс істейді, ал тура осындай жұмысты басқа жерде істеп 10 мың теңге табатын еді. Ол Heгізгi капитал негізінде алған 50 мың теңгелік банкілік саудасын қайтаруы керек. Басқа кәсіпорынға өзінің капиталын салса, онда ол 10% пайда алатын еді. Сатудан түскен түсім 140 мың теңгені құрады.

Табу керек:

а) бухгалтерлік шығындар;

ә) экономикалық шығындар;

ә) 90 + 30 + 10 + 3 = 133 10%-дық кіріс капиталы бар фактіні береді;

80 — 50 = 30 мың теңге;

б) 140 - 90 = 50;

в) 140 - 133 = 7;

г) магазин иесі өзінің ісін жалғастырғаны дұрыс, себебі басқа icпен айналысқанда оның табысы 43 (30 +10 + 3) мың теңгені құрайтын еді, ал қазіргі табысы — 50 мың теңге.

14.3 Тауардың нарықтық бағасы 495 теңгені құрап отыр. Бөлшек бағаны қымбаттату — 25%. Тауар өткізетін ұйымдар 10%-ға, қосымша құн салығы — 20%, кәсіпорынның толық өзіндік құны — 250 теңге.

Табу керек:

а) Кәсіппорынның пайдасын (теңге);

ә) Өнім рентабельділігін (%).

а) 300 - 250 = 50 теңге;

э) 50 : 250 = 0,2 немесе 20%.
6. Өздігінше орындауға арналған есептер мен жаттығулар

14.4 1 тонна өнімнің көтерме бағасы - 250 теңге. 1 тонна өнімнің цехтық өзіндік құны - 230 теңге, кезең және өндірістен тыс шығындары - 1,5 теңге. 1тонна өнімді сатудан түскен пайда қаншаға тең?

14.5 Зауыт өнімін сатудан тускен пайдасы - 500 мың теңге, өнімнің табыстылығы 40%-ға тең. Өнімнің барлық өндірісінің толық құны қаншаға тең?

14.6 Сатылған өнім көлемі - 755 теңге. Өнімнің 6ip данасының өзіндік құны- 44,2 теңге. Кәсіпорынның 1 тонна өнімінің көтерме бағасы - 55,25 теңге болса, өнімнің табыстылығын анықтаңыздар,

14.7 Зауытта жылына 200 тонна өнім өндіріледі, өнім бірлігінің толық өзіндік құны - 200, көтерме бағасы - 300 теңге. Өнімнің табыстылығы қаншаға тең?

14.8 Тауардың нарықтығы бағасы 495 теңге,бағаға қосымша бөлшек баға – 25%,мекеменің өткізуге арналған үстемесі – 10 %,қосылған бағаға салынатын салық – 20%,кәсіпорын өнімінің толықөзіндік құны – 250 теңге.

Анықтау керек:

1.Кәсіпорын пайдасын,теңге:

2. Өнім рентабельдігін,%.

Анықтау керек:

1. Өнімнің рентабельділігін,%;

2. Кәсіпорынның жалпы табысын (мың теңге);

3. Егер пайдаға салынатын салық 30%-ды құраса,онда қандай дәрежеде болады:өнімнің бағасы,сату көлемі,сатудан түскен таза пайда?

14.10 Кәсіпорында өнімді сатудан түскен түсім 110мың теңгені құрды,жалпы табыс 40 мың теңге,еңбекақы төлеу 20 млн теңге.

Анықтау керек:

1. Өнімніңтолық өзіндік құнын (млн теңге);

2. Баланстық пайданы (млн теңге);

3. Өнім рентабельділігін (%)

11. 
    Акционерлік қоғамға кіретін екі кәсіпорын А және Б жарты жылдық жұмыс қорытындысында төмендегідей көрсеткіштерге қол жеткізді(млн теңге):
    
12. 
    
    

Көрсеткіштер	А	Б
Тауарлы өнім көлемі	250	390
Тауардың толық өзіндік құны	200	300
Оның ішінде:
Тұрақты шығын	60	180
Айнымалы шығын	140	120

А және Б кәсіпорындары бойынша анықтау керек:

1. Бір теңге тауарлы өнімдегі шығын үлесін (теңге);

2. Өнім рентабельділігін;

3. Бірдей жағдайдағы кәсіпорынның қайсысында еңбектің қормен қарулануы жоғары?

14.12 Бұйымның өндірістік өзіндік құны 290 мың теңгеге тең,өндірістен тыс шығын – 5 пайыз, жоспарлы рентабельділік деңгейі – 16 пайыз,қосымша бағаға салынатын салық – 20 пайыз.

Анықтау керек:

1. Тауар бірлігінің толық өзіндік құнын;

2. Кәсіпорынның есепті бағасын;

3. Кәсіпорынның босату көтерме бағасын.
7. Ұғымдар мен терминдер
Жалпы табыс

Ақшалай табыс

Мерзімді табыс

Инвестициялық табыс

Түпкілікті табыс

Жанама табыс

Ұлттық табыс

Табыстылық

Абсолюттік пайда

Бухгалтерлік пайда

Жалпы пайда

Жылдық пайда

Таза пайда

Салыстырмалы пайда

Жоспарлы пайда

8. Қайталау, талдау және талқылауға арналған сауалдар
1. Кәсіпорынның табысы, оның мәні мен мағынасын ашып көрсетіңіз

_{2. Жылдық жиынтық табыс дегенді қалай түсінесіз}

3. Табыстылықтың экономикалық мәні неде?

4. Табыстылықтың түрлері жәктеп көрсетіңіз

5. Өнімді сатудан түскен пайданы қалай анықтауға болады?

6. Баланстық және таза пайданың құрамын айтыңыз ?

7. Кәсіпорынның экономикалық тиімділігі деген не ?

8. Пайданы қалыптастыруды басқарудың мақсаты не?

9. Кәсіпорындарда таза пайданы қалыптастыру үдерісіне қалай түсінесіз және көрсеткіштер жүйесі қандай ?

10. Жалпы, орта және шекті табыстарды қалай анықтауға болады?

Тақырып 15

КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫСЫ

1. Тақырып бойынша қысқаша теория

Қаржы - ақша қорларын ауыспалы айналым процесінде қалыптастыру мен оларды пайдалану кезіндегі ақша қатынастарының жиынтығы.

Қазақстан Республикасының қаржы жүйесіне кіретіндер:

• 
  мемлекеттік қаржылар (республикалық бюджет,халықты әлеуиеттік сақтандандыру қоры және бюджеттен тыс қорлар:зейнетақы қоры,халықты жумыспен қамту қоры және т.б. )
  
• 
  жергілікті қаржылар(жергілікті бюджетке тусетін қаржылар).
  
• 
  кәсіпорын қаржылары.
  

• 
  бөліп-тарату
  
• 
  бақылау.
  

Кәсіпорын жұмысында жұмсалалған қаржылардын кайтарымына бақылау жасау өте қажет.Бақылау қызметтерінің негіздері қаржы ресурстарының қозғалысынан түрады. Олар өз кезегінде қор ретінде және қордан тыс нысандарда құрылады.

Бақылау қызметінің маңызды екі мәні бар:

• 
  бухгалтерлік, статистикалық және басқа да есептесулердегі қаржы көрсеткіштері;
  
• 
  қаржылай ықпалдар.
  

Кәсіпорын қаржыларын ұйымдастырудың негізгі принциптері:

• 
  қаржылық шаруашылық қызметтегі дербестік;
  
• 
  өзін өзі қаржыландыру және басқару;
  
• 
  жұмыстың түпкілікті нәтижелерді еселей түсу;
  
• 
  қаржы резервтерін жасау;
  
• 
  қаржыны меншіктік және қарыз деп екіге бөліп ұстау;
  
• 
  мемлекеттік бюджет және бюджеттен тыс қорлардың міндеттерді бірінші кезекте орындау;
  
• 
  кәсіпорын қызметтеріне қаржылық бақылау жасау.
  

• 
  контрагенпен алғашқы табыстарды қалыптастыру қорларды толық белгіленген ішкі шаруашылық негізінде құру және пайдалану жарғылық капиталы, өндірісті дамыту қоры, көтемлеу (ынталандыру) қорларлары және т.б. жөнінде.
  
• 
  кәсіпорындармен - қаржыларды бөлу тәртібі бойынша, қаржы ресурстарының қозғалысы қордан тыс нысанды жүзеге асады (келісім шарт міндеттерін бұзған жағдайда айыппұлдар төлеттіру және төлеу, әр түрлі пай жарналарын үлес еңгізу, бірлесіп тындырылған қызметтерден түскен пайданы бөлісіге қатысу, басқа кәсіпорындардың бағалы қағаздарын пайдалану және соның негізінде дивидендтер алу және т.б.);
  
• 
  өнімді түтынынушылармен жасалған шартатарды орындау барысында кәсіпорындар келісімдердің нысандары мен түрлерін өздері таңдайды, міндеттердің орындалу шарттарын және санкция қолдану тәртіптерін аңықтайды, өзінің өнімдері мен қызметтеріне қарай бағаны қалыптастырыды және жеткізушілердің баға негіздерін де юағдарлайды;
  
• 
  сақтандыру ұйымдарымен міндетті және ерікті сақтандыру түрлері бойынша;
  
• 
  банктер жүйесімен алынған сомаларды және қарыздарды өтеуге бағытталған проценттерді есеп айырысу-кассалық қызметтер қөрсету, сонымен қатар банктер ұсынған, нақты төлеммен уақытша бос ақша қаражаттарын пайдалану мәселелері бойынша;
  
• 
  мемлекетпен бюджеттік және бюджеттен тыс қорларды құру және пайдалану. Ақша қатынастарының бұл бағыттта жұмысы бюджеттік және бюджеттен тыс қорларға әр түрлі салықтар, алымдар, жарналар жүйесін енгізу арқылы жүргізіледі;
  
• 
  бағынышты басқару құрылымымен ішкі салаларда қаржы ресурстарын бөлуде тікелей және көлденең өзра байланыста болуы.
  

• 
  қаржы әдістері;
  
• 
  қаржы тетіктері;
  
• 
  құқұқтық қамтамасыз ету;
  
• 
  нормативті қамтамасыз ету;
  
• 
  ақпаратты қамтамасыз ету;
  

Қаржы әдістеріне бұдан басқа

• 
  шығындар мен түпкі нәтижелерді салыстыра отырып саралау:
  
• 
  материалдық ынталандыру;
  
• 
  ақша қаражаттарын тиімді пайдалану жатады.
  

• 
  заң актілерінің;
  
• 
  қаулылардың;
  
• 
  жарлықтардың;
  
• 
  басқа да құқықтық құжаттардың орындалуы жатады.
  

• 
  инструкция;
  
• 
  нормативтер;
  
• 
  нормалар;
  
• 
  тарифтік ставкалар;
  
• 
  әдістемелік нұсқаулар мен көрсеткіштер және т.б.
  

• 
  экономикалық;
  
• 
  коммерциялық;
  
• 
  қаржылай;
  
• 
  басқа да ақпараттар беру кіреді.
  

• 
  қаржы тұрақтылығы жөнінде мәліметтер;
  
• 
  әріптестер мен бәсекелестердің төлем қабілеттілігі, бағасы, курсы, дивидендтері:
  
• 
  тауарлар мен қорларда және валюта нарығындағы проценттері;
  
• 
  биржалық және биржадан тыс нарықтағы істері жөнінде:
  
• 
  шаруашылық субъектілерінің қаржылық және коммерциялық қызметтері жөнінде хабарлар болуы керек.
  

Әр түрлі ақпараттар, мысалы, жеткізуші, сатып алушы жөніндегі хабарлар интелектуалды меншіктің бір түрі болып табылады және кәсіпорынның жарғылық капиталында белгілі бір үлеске ие.

(15.1 және 15.2 кестелердегі берілгендерді пайдаланыңыздар)

Кесте 15.2

Кесте 15.3

А) орташа өтімділіктің коэффициенті

В) тез өтімділіктің коэффициенті

С) баяу өтімділіктің коэффициенті

D) өтімділіктің коэффициенті

Е) дебиторлық қарыздардың айналым коэффициенті

15.2 Өндірістік шығындарды қаржылық қамтамасыз етудің шығындар қайтарымы, төлем, мерзімдік шарттарда ұсынылған банк несиелері есебінен жабылатын тәсілі?

А) несиелеу

B) депозиттеу

C) айыппұл төлеу

D) сыйақы алу

E) депозит ашу

15.3 Қарыз капиталының меншіктілікке (жарғылық капитал, пайда және қаржы иелері) ара салмағын бейнелейтін коэфицент:

А) тез өтімділіктің коэффициенті

В) дебиторлық қарыздардың айналым коэффициенті

С) несиелердің орнын толтыру коэффициенті

D) несие қарыздарының айналым кезеңі

Е) төлем қабілеттілігінің коэффициенті

15.4 Қазір қалыптасқан пайыз нормасында белгілі мерзім өткеннен кейін төленетін соманың қазіргі мөлшері есептелетін тәртіп?

А) хеджирлеу

В) дисконттау

С) хронометраж

D) икемділік

E) жалпы сұраныс

15.5 Ол компанияның қызмет табысының неше рет (дивиденттермен толық есеп ажырасқаннан кейін) проценттік төлемақы соммасының және ұзақ мерзімді қарыздардың төлемақысының негізгі самасының асқанын көрсетеді.

А) орташа өтімділіктің коэффициенті

В) тез өтімділіктің коэффициенті

С) несиелердің орнын толтыру коэффициенті

D) өтімділіктің коэффициенті

Е) дебиторлық қарыздардың айналым коэффициенті

15.6 Тауарларды сатып алуға және қызмет көрсетуге байланысты жеткізушілерге және несие компаняларға қажетті ақы төлеудің орташа уақытын көрсететін коэфициент:

А) тез өтімділіктің коэффициенті

В) дебиторлық қарыздардың айналым коэффициенті

С) несиелердің орнын толтыру коэффициенті

D) несие қарыздарының айналым кезеңі

Е) төлем қабілеттілігінің коэффициенті.

15.7 Ол қарыз капиталының меншіктілікке (жарғылық капитал, пайда және қаржы иелері) ара салмағын бейнелейді.

А) орташа өтімділіктің коэффициенті

В) тез өтімділіктің коэффициенті

С) баяу өтімділіктің коэффициенті

D) төлем қабілеттілігінің коэффициенті

Е) дебиторлық қарыздардың айналым коэффициенті

15.8 Қаржы нарығы арқылы құнды қағазды тұрақты айырбасталуын белгілейтін басқару тәсілі:

А) диверсификация

В) монопсония

С) индикативті

D) свопинг

Е) дисконттау

15.9 Айналымдық қаражаттарды талдау қандай мүмкіндік береді?

А) кәсіпорынның оперативтік қызметіндегі ресурстарды пайдалану сапасын бағалау

В) кәсіпорынның балансының төлемқабілеттілігін, яғни қысқа мерзімді міндеттемелерді уақытында өтеу мүмкіндігін анықтау;

С) меншікті айналымдық қаражаттарға не салынатынын түсіндіру;

D) айналымдық қаражатты эффективті пайдалану;

Е) кәсіпорынның оперативтік қызметінде ресурстарды пайдалану эффектілігін, кысқа мерзімді міндеттемелерді уақытында өтеу мүмкіндігін бағалау, меншікті айналымдық қаражатқа не салынатынын түсіндіру.

15.10 Өндірістік шығындарды қаржылық қамтамасыз етудің шығындар қайтарымы, төлем, мерзімдік шарттарда ұсынылған банк несиелері есебінен жабылатын тәсілі?

А) несиелеу

B) депозиттеу

C) айыппұл төлеу

D) сыйақы алу

E) депозит ашу.

Акционерлік капитал 200 млн теңге құрды, ерекшелігі бар акцияны шығару – 10%, олардың дивиденті - 8%, пайдаға салық - 32%, кәсіпорынды дамытуға жұмсалатын пайдадан қаржы - 20%.

Анықтау керек:

1.Акция бойынша дивидент сомасын (млн теңге);

2.Жай акцияның дивиденті, көрсетілген құн бағасында 2000 теңге.
Шешімі:

Баланстық пайда: 200 – 152 + 2 = 50 млн теңге

Таза пайда: 50 – 0,32 * 50 = 34 млн теңге

Өндірісті дамыту қоры: 0,2 * 34 = 6,8 млн теңге

Дивидент төлеу: 34 – 6,8 = 27,2 млн теңге
15.2 Салынған күрделі қаржыны өтеу мерзімін анықтау керек:

Дисконттірленгенсіз есепте 0,2 дисконт мөлшерінде дисконттірленген есепте:

Есепті шығару үшін керекті мәліметтер кестеде келтірілген (мың, теңге):

Кесте 15.4

Көрсеткіштер	Бірінші жыл	Екінші жыл	Үшінші жыл	Төртінші жыл
Күрделі қаржы бөлу көлемі	5000	1000	-	-
Сатылған өнімнің көлемі (қ.с. салықсыз)	4000	8000	10000	10000
Сатылған өнімнің өзіндік құны, оның ішінде амортизация	3000 300	5500 400	6000 400	6000 400
Салық және басқа төлемдер	200	400	500	600

1.Жалпы күрделі қаржыны бөлу көлемі, мың теңге:

а) дисконтірленбеген 5000+1000=6000

б) дисконтірленбеген есебінде _

2.Жалпы пайда (сатылған өнімнің өзіндік құнын шегеруден кейінгі), мың, теңге:

Бірінші жыл-4000-3000=1000

Екінші жыл – 8000-5500=2500

Үшінші жыл -10000-6000=4000

Төртінші жыл – 1000-6000=4000

3.Таза пайда (салықты шегергеннен кейінгі жалпы пайда), мың, теңге:

Бірінші жыл – 1000-200=800

Екінші жыл – 2500-400=2100

Үшінші жыл -4000-500=3500

Төртінші жыл – 4000-500=3500

4.Таза табыс (таза пайда қосылған амортизация) мың теңге:

Бірінші жыл – 800+300=1100

Екінші жыл – 2100+400=2500

Үшінші жыл – 3500+400=3900

Төртінші жыл – 3500+400=3900

5.келтірілген (дисконтірленген) табыс, мың теңге

Бірінші жыл – _

Екінші жыл – _

Үшінші жыл – _

Төртінші жыл – _

6. Салынған күрделі қаржының өтелу мерзімін анықтаймыз:

а) дисконтірленгенсіз есеп бойынша:

бірінші жылда 1100 мың теңге өтеледі;

екінші жылда 1100+2500=3600 мың теңге өтеледі

үшінші жылда 6000-3600_2400 мың теңге өтеледі;

Бұл сома - _  жылда өтеледі

Өтелу мерзімінің жиынтығы:

2+0,64=2,64

а) дисконттелген есепте.

Бірінші жылы 917 мың теңге өтеледі;

Екінші жылы 917+1736=2653

Үшінші жылы 4861-263=2208 мың теңге өтеледі

Бұл сома - _ жылда өтеледі

Өтелу мерзімінің жиынтығы: 2+0,98 үш жылда өтеледі.

Кесте 15.5

Кәсіпорын жойылған кезінде 80000 теңгеге машина және жабдықтар, 40000 теңгеге шикізат және материалдар сату мүмкіндігі бар. Жердің, үйлер мен ғимараттардың 150000 теңгеге бағаланды. АҚ жойылу кезінде шығын 10000 теңгені құрды. Акционерлер арасында тиісті соманы және бір акцияға келетін соманы, акция ұстаушыларға дивидент төлеуді анықтау керек.

1. Акционерлер арасында бөлінуге жататын сома:





Анықтау керек:

А)жоба бойынша күтілетін таза пайданы;

Б)күтілетін таза пайда мөлшерін;

В)несиеге станок сатып алудағы несие ставкасын;

Г)15% және 2)25% алуды қажетті немесе қажетті еместігін анықтау.

Осы акционерлік қоғам акциясының нарық бағасын анықтау керек.

Абсолюттік көрсеткіш

Талдамалы көрсеткіш

Негізгі қорларды пайдалану көрсеткіші

Өнім сапасының көрсеткіші

Сандық көрсеткіш

Өтімділік көрсеткіші

Заттай көрсеткіш

Салыстыпмалы көрсеткіш

Есептік көрсеткіш

Өніріс көрсеткіші

Қаржы көрсеткіші

Экономикалық көрсеткіш

Жалпы өнімді талдау

Жоспардың орындалуын талдау

Пайда жоспарының орындалуын талдау

Деректерді талдау

Кәсіпорынның қызметін талдау

Жұмсалған шығынды талдау

Қаржы тұрақтылығы

Қаржы олигархиясы

Қаржы есептемесі

Қаржы қолдауы

Қаржы жүйесі

Қаржы схемасы

Қаржы тұрақтылығы

Қаржыны қайта бөлу

Қаржы делдалдығы

Қаржы тобы

Қаржы активтері

Қаржыны бағдарламау
8. Қайталау, талдау және талқылауға арналған сауалдар
1. Кәсіпорынның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштер қандай?

2. Кәсіпорынның нарықтық белсенділігін талдауды қалай жүргізеді?

3. Кәсіпорынның қаржы орнықтылығын талдауды қалай жүргізеді?

4. Кәсіпорын қызметін қандай көрсеткіштермен бағалайды?

5. Кәсіпорынның жұмысын талдауды іске асыру мақсаты

6. Кәсіпорынның қаржы жағдайын талдай алатын көрсеткіштер

7. Кәсіпорынның қаржы орнықтылығына қалай түсінесіз?

8. Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі деген не ?

9. Кәсіпорынның қаржы ресурстарының көздері қандай?

10. Кәсіпорынның өтімділігі деңгейіндегі активтер қалай жіктеледі?

11. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына әсер ететін қандай ішкі факторларды атап көрсетуге болады.

Пайдаланылған және ұсынылатын әдебиеттердің тізімі
1. Мейірбеков А.Қ.; Әлімбетов Қ. Ә. «Кәсіпорын экономикасы», Алматы 2003.

2. Оразалин К.Ж . Кәсіпорын экономикасы, оқу құралы, Алматы, 2007 жыл

3. Әбдікәрімова Г.И. Кәсіпорын экономикасы, Алматы 2008 ж. «Экономика»

4. О. Сәбден, Бәсекелестік экономика, Алм.: Экономика институты, 2007 ж.

5. Үмбеталиев А.Д. Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік, Алм. 2006 ж.

6. Ниязбекова Р.К., Рахметов Б.А. Кәсіпорын экономикасы, Алматы, 2008 ж.

7. Молдахметова А.Б. , М.Ө.Өтебаев Микроэкономика, Астана: Фолиант, 2007 ж.

8. Дүйсенбаев К.Ш. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау, Алм. 2007

9. Құдайбергенова Г. Микроэкономика, Көкшетау, 2005 жыл

10. Мамыров Н.К., Кулекеев Ж.А., Султанбекова Т.К. Микроэкономика, Алматы.: Экономика. КазГАУ 1997

11. Молдахметова А.Б., Өтебаев М.Ө.Микроэкономика, Астана: 2007 ж.

12. Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған Стратегиясы, Астана, 2003 жыл

13. Экономика предприятия. Под ред. проф. В:Я:.Горфинкеля, М.,1997 г.

14. Экономика предприятия: Учебник / Под редакцией проф. О.И. Волкова. - М.: ИНФРА-М, 1997. 

15. Экономика предприятия: Учебник / Под редакцией проф. В.Я.

16. Гусева Т.А. - Анализ и диагностика финансово-хозяйственной деят-ти предприятия [2005]

17. Аврашков Л.Я. Экономика предприятия. М: Банки и биржи.1998.

18. Волков В.И. Экономика предприятия. М: Финансы и статистика.1996.

19. Мухамбеков М.М. Экономика и организация предприятия. Астана: Изд-во «Фолиант».2006.

20. Саймагамбетова Г.А. Организация и планирование производства. Алматы: Экономика. 2004.

21. Сафронов Н.А. Экономика организации. М: Экономист.2004.

22. Экономика предприятия: Учебник / Под ред. В. Горфинкеля, Е. Куприянова. М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1996.

23. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы,  жыл, 29 қаңтар, Астана қаласы

24. Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы, Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 17 мамырдағы N 1096 Жарлығы, Астана, 2003 жыл

25. Тезисы выступления акима Костанайской области С.В. Кулагина на отчётной встрече с представителями населения «Об итогах социально-экономического развития Костанайской области за 2009 год и задачах на 2010 год» 27.01.10.

26. Стратегия повышения конкурентоспособности Костанайской области в рамках вступления Казахстана в число 50-ти конкурентоспособных стран мира, Алм. 

27. Досым Сәтбаев: Самат Рахимбаев, специально для Gazeta.kz 17.02.2010, иллюстрация: http://www.slon.ru

28. Канат Берентаев: Нашу экономику определяют иностранные инвесторы , газета Общественная позиция (Тас Жарган), 23.01.

29. ҚР Экономикалық даму және сауда министрі Ж. Айтжанованың Үкімет отырысында сөйлеген сөзі. Астана. 20 сәуір 2010 жыл

30. Саубетова Бибигуль Сулейменовна, Развитие инновационных процессов в нефтяном секторе Республики Казахстан, Автореферат, Алматы  ж

31. Қазыбаев А.К. Формирование стратегии инновационного менеджмента в малом предпринимательстве: автореферат дис. к.э.н.,Аст. 2006,С 16-17.

32. Е.З.Сулейменов,Н.В.Васильева «Инновационная деятельность в РК»: аналитический обзор.- НЦ НТИ РК-Алматы 2006, С 7-53

32. Б.А.Алдашов, Е.В.Ткач «Инновационная инфраструктура:

понятие,основные элементы и направления развития»//НПЖ «Транзитная экономика» №2

33. Қазақстан Республикасының Статистика агенттігінің ақпараттары

34. К. Т. Арыстанбеков, На пути вступления Казахстана в ВТО серьезные преграды есть, АльПари №2, 2005 г.

35. 5 батыл кадам, Қазақстан Үкіметінің дағдарысқа қарсы бағдарламасы, Астана, , қараша

36. http://www.weforum.org ВЭФ - Официальный сайт

37. т http://ru/government.kz Правительство Казахстана - Официальный сайт

38. http://www. weforum.org/documents/GCR10/INDEX.html(The Global Competitiveness Index 2010-2011)

39. http://www. ru.wikipedia