Ә. Әбдіхалықов КӘсіпорын экономикасынан практикум

Көрсеткіштер	ІІІ тоқсан	ІІ тоқсанмен салыстырған есебінде
Өнім көлемі, мың теңге	160	153,8
Жұмысшылар саны, адам	10	125,0
Орташа өнім, теңге	16	123,1

Осы көрсеткіштерді қолданып анықтау керек:

1)жұмыс істеушілердің саның өсіру нәтижесінде өнімнің өсуін (мың теңге);

2)еңбек өнімділігін (%) көтеру үлесінен өнімді өсіру үлес салмағын.

ІІ тоқсандағы абсолюттік көрсеткіштер: 104; 8; 13.

Олардың ІІІ тоқсанда өзгеруі: +56; +2; +3.

Бұл көрсеткішпен :



Осы мәліметтерді қолдана отырып анықтау керек:

- ІV тоқсанда бір жұмыс істеушінің өнім өндіруін (теңге/адам);

- Неше % - ға еңбек өнімділігін өсіру жоспарланған.

1) жұмыс уақытын үнемдеуін есептеу;

2) жұмыс уақытын үнемдеу қорытындысында еңбек өнімділігінің өсуін белгілеу.

8.7 Бір жылда өндірістегі жұмыстың еңбек сиымдылығы 2100 мың теңге мөлшер – сағат болды, жоспар бойынша жылына бір жұмысшының жұмыс уақыт қоры – 1870 сағат, орындалу өнімділік мөлшері – 110 %. Өнім көлеміне қарай жұмысшылардың өндірістегі саның анықтау керек.

8.8 Цехте қызмет ететін 120 станок бар. Қызмет мөлшері – 8 станок, ауысу саны – 2, жылына бір жұмысшының жұмыс уақытының номиналдық қоры – 262 күн, іс жүзінде – 232 күн.

8.9 Кәсіпорын 1 ақпан айынан бастап жұмыс істеді. Ақпан айында ортатізімдегі жұмысшылар саны 820 адам болды, сәуір айында – 880 адам. Кәсіпорын тарқатылды. 1 тоқсанда және жылдық жұмысшылардың ортатізімдегі санын анықтау керек.

8.10 Зауытта 286 жұмысшы істейді. Бір адамға тағайындалған жылдық жұмыс уақыт қоры – 1860 сағат. Жоспарланған жылы 400 мың адам – сағат үнемделуі белгіленген. Зауыт бойынша жоспарланатын еңбек өнімділігінің өсуін, жұмысшылар күнін (абсолюттік және пайыздық бірлікте) анықтау керек.
7. Ұғымдар мен терминдер
Кәсіпорында кадрларды жоспарлау

Әлеуметтік жұмыс кадрлары

Маман кадрлар

Еңбек рыногы

Әкімшілік еңбекгі

Өндірістік еңбек

Қол еңбегі

Еңбек әрекеті

Кәсіпорының еңбек ұжымы

Еңбек резервтері

Еңбек дауы

Кадрларды іріктеу

Кадрларды орналастыру

Кәсіпорынның жауапкершілігі

Еңбекақы жөніндегі саясат кәсіпорында басқарудың құрамды бөлігі болып табылады және оның қызметінің тиімділігі оған елеулі ықпал етеді.

Еңбекақы – еңбек өлшемі мен тұтыну өлшеміне бақылау жасауды жүзеге асыруға көмектестін маңызды экономикалық құрал. Шаруашылық субъектісінің түріне қарамастан әрбір қызметкердің кірісі субъект жұмысының түпкілікті нәтижелерін ескергенде, оның жеке үлесімен анықталады және салықтармен реттелінеді. Жалақы тұтынушы кіріснің үлкен бөлігін құрайды, сондықтан да сұраныстың мөшеріне, тауардың тұтасына және олардың бағасына елеулі әсер етеді. Жалақының номаналды және шынайы түрлері болады.

Номиналды жалақы дегеніміз -жалдамалы еңбектің қызметкері өзінің күндік, апталық, айлық еңбегі үшін алатын ақша сомасы. Номиналды жалақының мөлшеріне қарап табысының деңгейі жайында айтуға болады, бірақ тұтынудың деңгейі мен адамның әл – ауқаты жайлы айту мүмкін емес.

Шынайы (нақты) жалақы – алған ақшаға сатып алуға болатын өмірлік игіліктер мен қызметтердің жиыны. Ол номиналды жалақыға тікелей қатынаста және тұтыну заттары мен ақылы қызметтердің бағасы деңгейімен кері қатынаста болады.

Еңбек пен еңбекақы есептеудің негізгі міндеттері:

• 
  өндірілетін өнімдермен істелінетін жұмысқа кеткен еңбек пен оған төленілетін еңбекақы мөлшерін дұрыс анықтау;
  
• 
  еңбек өнімділігінің өсімін бақылау;
  
• 
  жұмсалған еңбектің саны мен сапасын бақылау;
  
• 
  жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеу үшін еңбекақы қорынан, қоғамдық тұтыну қорынан және тағы басқа қорлардан бөлінетін қаржыларды бақылау;
  
• 
  жұмысшы және қызметкерлермен нақтылы дұрыс есеп айырысу;
  
• 
  өндіріске жедел басшылық жасау үшін тиісті мәліметтер алу.
  
• 
  еңбек және еңбекақы жайлы статистикалық және бухгалтерлік қорытынды есепті беру.
  

1. 
   Мерзімді және кесімді еңбекақы.
   
2. 
   Сыйлықтар мен сыйақылар.
   
3. 
   Үстеме сыйлықтар.
   

1. Жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек демалысы үшін төленетін төлемдер.

2. Жұмысшылар мен қызметкерлердің мемлекеттік, қоғамдық жұмыстарды атқарғаны үшін төленетін төлемдер.

3. Жас сәбилі аналарға берілетін демалысқа, баланы тамақтандыру үшін берілетін үзілістерге төленетін төлемдер.

4. Жасөспірімдердің қысқартылған жұмыс уақытына төленетін төлемдер.

5. Жұмысшылар мен қызметкерлердің кінәсінсіз жұмыстың тоқтап қалған уақытына төленетін төлемдер.

6. Тегін көрсетілген немесе тегін берілетін қызметтер мен заттың құны.

7. Жоғары немесе арнаулы оқу орындарында және басқа да мамандығын көтеру курсына жіберілген уақытына байланысты жұмысшылар мен қызметкерлерге төленетін төлемдері.

8. Әскери жиындарға қатысқаны үшін, сондай-ақ демалыс немесе мейрам күндері кезекшілік атқаратын адамдарға төленетін төлемдер және тағы да басқалар жатады.

Әр түрлі меншік нысандағы кәсіпорындарда еңбекақының көп тараған екі нысаны: кесімді және мерзімдік.

Мерзімдік еңбекақының төмендегідей түрлері бар:

• 
  Жай мерзімді;
  
• 
  Мерзімді сыйлықты.
  

Кесімді еңбекақының мынадай жүйелері бар:

• 
  тікелей кесімді;
  
• 
  кесімді сыйлықты;
  
• 
  үдемелі кесімді;
  
• 
  аккордтық;
  
• 
  жанама кесімді.
  

• 
  тарифтік кесте;
  
• 
  тарифтік еңбекақы мөлшері;
  
• 
  тарифтік мамандық анықтамалары.
  

(9.1 және 9.2 кестелердегі берілгендерді пайдаланыңыздар)

Кесте 9.2

Кесте 9.3

А) мерзімдік нысаны

В) күрделі нысаны

С) кесімді нысаны

D) қарапайым нысаны

Е) жай нысаны.

9.2 Еңбекақы төлеу мынадай екі түрге бөлінеді:

А) көрсетілген, нақтылы

В) негізгі, қосымша

С) жалпы, жеке

D) жанама, тура

Е) тұрақты, айнымалы

9.3 Номиналды еңбек ақыға сатып алуға болатын тауарлар мен қызметтер:

A) істеген жұмысқа төленетін еңбекақы

В) номиналды еңбекақы

С) нақты еңбекақы

Е) натуралды еңбекақы.

9.4 Кәсіпорынның мәдени- әлеуметтік ортасын анықтайтын:

А) жұмысшылар күшіне сұраныс;

В) тауарға сұраныс;

С) өндірісте энергоресурстарға сұраныс;

D) кәсіпорының орналасқан орны;

Е) негізгі және айналым капиталына сұраныс.

9.5 Жұмыскерге оның еңбегі үшін сапасына, санына және шығарған қажетті өнім көлеміне сәйкес берілетін төлем:

А) еңбекақы

В) мақтау қағазы

С) сыйақы

D) сертификат

Е) әлеуметтік төлем

9.6 Қызметкерлердің белгілі кезеңдегі істеген еңбегі үшін есептелген және берілген жалақысы:

А) атаулы жалақы

В) қосымша жалақы

С) нақты жалақы

D) сыйақы

Е) дұрыс жауабы жок

А) мерзімдік

В) күрделі

С) кесімді

D) қарапайым

Е) нақты

9.8 Белгіленген тарифтік мөлшерлемеге немесе өндірісте нақты жұмыс істеген уақытындағы қызмет ақысына қарай белгіленетін еңбекақы нысаны:

А) мерзімдік

В) күрделі

С) кесімді

D) қарапайым

Е) нақты

9.9 Еңбек ақының тарифтік жүйесіне төмендегілердің қайсысы кіреді?

А) тарифтік ставкалар, тарифтік торлар;

В) тарифтік ставкалар, тарифтік-біліктілік анықтамалары;

С) тарифтік ставкалар, тарифтік торлар, тарифтік-біліктілік анықтамалары, аудандық коэффициент;

D) тарифтік ставкалар, тарифтік торлар, лауазымдық жалақылар;

Е) лауазымдық жалақылар, сыйақы ережелері, тарифтік-біліктілік анықтамалары.

9.10 Жұмыскердің еңбек өнімділігінің өсуі

А) еңбекақыны ұлғайтуға мүмкіндік береді

В) зейнетақыға ерте шығуға мүмкіндік береді

С) еңбек демалысына шығуға мүмкіндік береді

D) еңбекақыны өзгерту үшін жасалатын шара;

Е) еңбек нарығының негізгі мақсатымен парапар

Өнеркәсіп – өндірісте қызмет істеушілер (980 адам)

Басшылар және мамандар (80)

Жұмысшылар

Негізі (400)

Үйренушілер (8)

Анықтандар:

А)кәсіпорындағы қызмет істеушілердің жалпы санына жұмысшылардың үлес салмағын, %;

Б)Негізгі жұмысшылардың сандық коэффициентін;

В)Бір жұмысшы санына шаққанда өнімді өндіру, егер жалпы өнім көлемі 7056 мың теңге құрағанда.

А) (420+400) : 1000 = 0,82 немесе 82%

Б) 420 : 820 = 0,51

В) 7056 мың теңге : 980 = 7200 теңге

Осы мәліметтерді қолдана отырып анықтау керек:

1)Кадрлардың кету коэффициентің (%);

2)Кадрлардың тұрақсыздық коэффициентің (%).

1. (37+5+11+13):600 = 0.11

2. (37+5):600 = 0,07

9.3 Бір бұйымды жасауға 12 мин. Уақыт мөлшері жұмсалған, еңбектің күрделілігі осы тарифтік ставкада сағатына – 5 теңге болып анықталған, бір айда жұмысшының жұмыс күні 24, ауысымда жұмыс ұзақтығы - 8 сағат, бір айда 1008 бұйым жасалған.

Осы мәліметті қолданып анықтау керек:

1)бір айдағы өнімділік мөлшерін (дана);

2)бұйымдағы кесімді бағалауды (теңге);

3)егер әрбір пайызды артық орындаған үшін 1,5 % кесімді бағалау тағайындалса бір айдағы кесімді еңбек ақы сомасын.

Шешімі:

1)(480 : 12) * 24 = 960 дана;

2) 15 : (60 : 12) = 3 теңге;

3)Артығымен орындау : (1008 : 960) * 100 – 100 = 5%, артығымен орындалғаны үшін қосымша төлеу: 5*1,5 = 7,5%, еңбек ақының сомасы: (3024 * 107,5) : 100 = 3250,8 теңге.

Орындалатын жұмыс құрамының өзгеруіне сәйкес еңбекақы төлеу қорының мөлшері жоспарлы жылы 20% өсуі қаралған.

Еңбекке қосымша ақы төлеу

Ұжымдық еңбекақы

Уақыттық еңбекақы

Кесімді еңбекақы

Орташа еңбекақы

Ішінара төлеу

Жалақы

Қосымша жалақы

Негізгі жалақы

Мерзімдік жалақы

Нақты жалақы

Кесімді жалақы

Орташа күндік жалақы

Орташа сағаттық жалақы

Инновацияның екі тұрапты ажыратылады:

• 
  өнімділік;
  
• 
  үдерістік.
  

Инвестиция – бұл ресурс, оны жұмсай отырып, болжаланған нәтижеге жетуге болады. Сонымен, инвестицияның мәні инвестициялық қызметтің екі жағын өзіне ұштастырады: ресурс шығындары және нәтижелілік, яғни инвестициялар өз нәтижелерін бермесе, онда олар пайдасыз болғаны. Инвестициялар қаржы ресурстарын пайдалануды қысқа мерзімді немесе ұзақ мерзімді күрделі қаржылар формасында жүзеге асырылады. Инвестициялардың түрлері бойынша тәуекелдік (венчурлік), тікелей, портфельдік және аннуитеттік болып бөлінеді. Инвестициялық қоржын – бұл капиталға салынатын қаржы құралдары, яғни меншікті компаниялардың және мемлекеттің шығаратын акцияларға, облигацияларға және басқа да құнды қағаздарға жұмсалатын қаржы. Құнды қағаздарды инвестициялаудың мақсаты – процент алу, капиталды сақтау және капиталдың өсуін қамтамасыз ету. Қағида бойынша қоржындарды басқару екі тәсілге бөлінеді – активтік және пассивтік.

Инновация саласындағы инновациялық белсенділік

Жоғарыдағы кестеде Қазақстан Республикасындағы инновация саласындағы белсенділік деңгейі көрсетілген. Кестеден көріп отырғанымыздай Республика бойынша бұл көрсеткіштің ең жоғарғы деңгейі 2006, 2007 жылдары болған. 2008 жылы 0,8 позицияға (пайызға) төмендеген. Өңірлер бойынша талдау жасайтын болсақ 2006 жылы: Атырау (7,8), Жамбыл (6,6), ) Қарағанды (6,4), Павлодар (7,2), Шығыс Қазақстан (6,8) облыстарының және Алматы қаласының (6,3) көрсеткіштерінде,  жылы:Жамбыл (8,8), Қарағанды (,), Павлодар (,) және Алматы қаласында (,) өсу болғанын байқаймыз. Дегенмен  жылдың көрсеткіші қайтадан төмендеп кеткен, жалпы алғанда өсу үрдісі тек қара Қарағанды облысында (,) сақталған.

Төмендегі 10.2 кестеде меншік нысандар бойынша технологиялық инновацияларға жұмсалған шығындардың    жылдар аралағындағы шамасы берілген.

Кесте 10.2

Технологиялық инновацияларға жұмсалған шығындар шамасы  жылы екі есеге жуық өскен, және дағдарыстың ең шарықтау шегі саналатын  жылыдың өзінде бұл көрсеткіш өткен жылғымен салыстырғанда  % өскен. Меншік нысандары бойынша қарастаратын болсақ мемлекеттік меншік өз шығындарын  пайызға, жеке меншік  пайызға сондайақ басқа мемлекеттердің, олардың заңды тұлғалары мен азаматтарының меншігі  пайызға артқан. Мұның өзі жаңашылдыққа жалпы көзқарастың өзгере бастағанның көрнісі.

(10.3 және 10.4 кестелердегі берілгендерді пайдаланыңыздар)

Кесте 10.4

Кесте 10.5

A) Еңбек өнімділігінің артуы, еңбек және материалдық сыйымдылықтарды төмендету, өнімнің өзіндік құнын кеміту, пайданы өсіру және пайдалылықты онан әрі арттыру

B) Кәсіпорындарда ресурстарды босатып алу: материалдық, еңбек және қаржы

C) жаңа техника мен технологияның, ашу, өнертабыс және оңтайландыру ұсынысы, ноу-хау және басқа да жаңа енгізілімнің пайда болуы

D) халықты материалдық және мәдени-тұрмыстық деңгейінің артуы, олардың тауарлар және қызмет көрсетуде мұтаждарын қанағаттандыру, жағдай және техниканың еңбек қауіпсіздігін жақсарту, ауыр қол еңбегінің үлесін төмендету

E) үлкен тәуекелге байланысты жаңа саладағы қызмет көрсетудегі жаңа акциялар формасында шығарылатын инвестициялар болып табылады

10.2 Ресурстық нәтижелілік:

A) Еңбек өнімділігінің артуы, еңбек және материалдық сыйымдылықтарды төмендету, өнімнің өзіндік құнын кеміту, пайданы өсіру және пайдалылықты онан әрі арттыру

B) Кәсіпорындарда ресурстарды босатып алу: материалдық, еңбек және қаржы

C) жаңа техника мен технологияның, ашу, өнертабыс және оңтайландыру ұсынысы, ноу-хау және басқа да жаңа енгізілімнің пайда болуы

D) халықты материалдық және мәдени-тұрмыстық деңгейінің артуы, олардың тауарлар және қызмет көрсетуде мұтаждарын қанағаттандыру, жағдай және техниканың еңбек қауіпсіздігін жақсарту, ауыр қол еңбегінің үлесін төмендету

E) үлкен тәуекелге байланысты жаңа саладағы қызмет көрсетудегі жаңа акциялар формасында шығарылатын инвестициялар болып табылады

10.3 Техникалық нәтижелілік:

A) Еңбек өнімділігінің артуы, еңбек және материалдық сыйымдылықтарды төмендету, өнімнің өзіндік құнын кеміту, пайданы өсіру және пайдалылықты онан әрі арттыру

B) Кәсіпорындарда ресурстарды босатып алу: материалдық, еңбек және қаржы

C) жаңа техника мен технологияның, ашу, өнертабыс және оңтайландыру ұсынысы, ноу-хау және басқа да жаңа енгізілімнің пайда болуы

D) халықты материалдық және мәдени-тұрмыстық деңгейінің артуы, олардың тауарлар және қызмет көрсетуде мұтаждарын қанағаттандыру, жағдай және техниканың еңбек қауіпсіздігін жақсарту, ауыр қол еңбегінің үлесін төмендету

E) үлкен тәуекелге байланысты жаңа саладағы қызмет көрсетудегі жаңа акциялар формасында шығарылатын инвестициялар болып табылады

10.4 Әлеуметтік нәтижелілік:

A) Еңбек өнімділігінің артуы, еңбек және материалдық сыйымдылықтарды төмендету, өнімнің өзіндік құнын кеміту, пайданы өсіру және пайдалылықты онан әрі арттыру

B) Кәсіпорындарда ресурстарды босатып алу: материалдық, еңбек және қаржы

C) жаңа техника мен технологияның, ашу, өнертабыс және оңтайландыру ұсынысы, ноу-хау және басқа да жаңа енгізілімнің пайда болуы

D) халықты материалдық және мәдени-тұрмыстық деңгейінің артуы, олардың тауарлар және қызмет көрсетуде мұтаждарын қанағаттандыру, жағдай және техниканың еңбек қауіпсіздігін жақсарту, ауыр қол еңбегінің үлесін төмендету

E) үлкен тәуекелге байланысты жаңа саладағы қызмет көрсетудегі жаңа акциялар формасында шығарылатын инвестициялар болып табылады

10.5 Венчурлік капитал:

A) үлкен тәуекелге байланысты жаңа саладағы қызмет көрсетудегі жаңа акциялар формасында шығарылатын инвестициялар болып табылады

B) тұрақты аралық уақыт арқылы салымшыға елеулі табыс әкелетін, сақтандыру және зейнетақы қорларына жұмсалатын қаржыларды көрсетеді

C) ресурс, оны жұмсай отырып, болжаланған нәтижеге жетуге болады

D) кәсіпорындарда ресурстарды босатып алу: материалдық, еңбек және қаржы

E) еңбек өнімділігінің артуы, еңбек және материалдық сыйымдылықтарды төмендету, өнімнің өзіндік құнын кеміту, пайдан өсіру және пайдалылықты онан әрі арттыру

10.6 Инновациялық өнімдер түріне жататындар:

А) есепті жылы түрлі технологиялық жетістіктер негізінде өндірілген өнім;

B) есепті жылы өндірілген барлық өнімдер;

C) есепті жылы өндірілген өнімдер;

D) есепті жылы өндірілген жартылай фабрикаттар;

E) барлық жауаптар дұрыс емес.

10.7 Тұрақты аралық уақыт арқылы салымшыға елеулі табыс әкелетін, сақтандыру және зейнетақы қорларына жұмсалатын қаржыларды көрсететін инвестиция түрі:

А) портфельді

В) венчурлық

С) тікелей

D) аннуитеттік

Е) материалдық.

10.8 Өнім инновациясы дегеніміз:

А) технологиялық жаңа және технологиялық жетілдірілген өнімдерді дайындау және өндіріске енгізу;

B) технологиялық жаңа өнімдерді дайындау;

C) технологиялық жетілдірілген өнімдерді дайындау;

D) техникалық жаңа және технологиялық жетілдірілген өнімдерді дайындау және өндіріске енгізу;

E) технологиялық жаңа және техникалық жетілдірілген өнімдерді дайындау және өндіріске енгізу.

10.9 Құнды қағаздарды инвестициялаудың мақсаты

А) Процент алу, капиталды сақтау және капиталдың өсуін қамтамасыз ету

В) басқа елге барып табыс табу

С) жұмыс істемей ақша табу

D) жаңа идеяларды жүзеге асыру

Е) жаңа жұмыс орындарын ашу.

10.10 Қоржынды қалыптастыруға байланысты және қүнды қағаздарды сатып алу, сол сияқты басқа да активтер қай инвестиция түріне жатады?

А) портфельді

В) венчурлық

С) тікелей

D) аннуитеттік

Е) материалдық

Кесте 10.6

1. Қосылған құнға салықсыз қадам есебі бойынша өнімді сату көлемі, мың теңге:

Бірінші қадам: _

Екінші қадам: _

Үшінші қадам: _

Төртінші қадам: _

2. Есеп саны бойынша таза пайданың көлемі (қосылған құнға салықсыз сату көлеміне өзіндік құнды және салықты шегеру), мың теңге:

Бірінші қадам – жоқ болу;

Екінші қадам – 10000-8000-900=1100;

Үшінші қадам – 20000-15000-1400=3600;

Төртінші қадам – 25000-18000-2700=4300;
3. Есеп қадамы бойынша келтірілген тиімділік шамасы (таза пайда қосылған амортизация):

Бірінші қадам – жоқ болу;

Екінші қадам – 1100+900=2000;

Үшінші қадам – 3600+1400=5000;

Кесте 10.7

Түрлері	Жылдар бойынша күрделі қаржы салу көлемі:				Күрделі қаржы бөлудің көлемі, сомасы
	1-ші жыл	2-ші жыл	3-ші жыл	4-ші жыл
I	10	10	10	10	40
II		20	15	10	45
III			30	20	50

1. 
   _
   
2. 
   _
   
3. 
   _
   

Кесте 10.8

№	Көрсеткіштер	Өлшем бірлігі	Бірінші жыл	Екінші жыл	Үшінші жыл
1.	Таза пайда	Мың теңге	250	300	450
2.	Амортизация	-/-	150	150	150-
3.	Күрделі қаржы салу	-/-	1000	-	-
4.	Дисконт мөлшері	Бірлік үлесі	0,2	0,15	0,1

1. Таза табыс (таза пайда қосылған амортизация) мың теңге:

1-ші жыл – 250+150=400

2- ші жыл – 300+150=450

3-ші жыл – 450+150=600

2. Интегралды тиімділік, мың теңге:



3. Келтірілген күрделі қаржы салу шығыны, мың теңге:

4. Интегралды тиімділік, мың теңге:

Эинт=1054-833=221

5. Табыстылық индекс бірлігі:





Кесте 10.7

Жоба	Инвестиция көлемі	Ішкі табыстылық мөлшері	Таза дисконттірілген
A	50	15	12
B	35	19	15
C	30	28	42
D	25	26	1
E	15	20	10
F	10	37	11
G	10	25	13
H	1	18	0.1

Осы кесте 10.7 көрсетілген түрлерінің ішінде қабылдауға жататын комбинациясын таңдау керек:

а) ішкі табыстылық мөлшерін;

б) таза дисконттелген табысты.

Кесте 10.8

Өнім инновациясы

Үрдіс инновациясы

Инвестиция

Портфельдік инвестиция

Венчурлық инвестиция

Тікелей инвестиция

Аннуитеттік инвесиция

Диверсификация

Технологиялық жаңа өнім

1. 
   Ақпараттық – маркетингтің зерттеулер жүргізу, ақпаратты жинау және оларды тарату.
   
2. 
   Комуникациялық – жарнамалық ақпаратты жасау және тарату.
   
3. 
   Тауарды бейімдеу – тауарларды сатып алушының талабына сай ыңғайлау (өндіріс, іріктеу, құрастыру және орау.)
   
4. 
   Байланыстарды орнату – мүмкін болатын сатып алушылармен байланысты орнату және қолдап отыру.
   
5. 
   Келіссөздер жүргізу – тауар меншігін иемденуге беру әрекетін жүзеге асыру үшін бағаны және басқа да шарттар туралы келіссөздер жүргізу.
   
6. 
   Тауар қозғалысын ұйымдастыру – тауарды тасымалдау және қоймаға қою.
   
7. 
   Қаржыландыру – арананың қызмет атқаруына қажетті шығындарды жабатын қаржыны іздеу және пайдалану.
   
8. 
   Тәуекелге бару – өткізу арнасының жауапкершілігін өз міндетіне алу.
   
9. 
   Төлем жасау – тауарды өндірушіден алуға және тұтынушыға сатуға байланысты операциялар.
   
10. 
    Меншік құқығын табыстау – тауарларды иемдену құқығын бір жеке немесе заңды тұлғадан екінші бір тұлғаға табыстау.
    

Өткізу арналарын таңдау кезінде мынадай факторлар ескеріледі:

• 
  өндіруші фирманың сипаты мен мақсаттары, өткізу процесін бақылау мүмкіндігі; ресурстары, өндіріс көлемі және мерзімділігі, жүк жөнелту жиілігі, тәжірибесі, әдістері, өткізу жүйесі.
  
• 
  тұтынушылардың олардың саны, қай жерде орналасуы орналасуы, сатып алудың орташа мөлшері, сұраныс деңгейі, тұтынушылардың мінез – құлқы, нарық сегменттері, төлем тәсілдері (қолма – қол төлеу, несие алу, қарызға алу), сатып алу орындарының нысандары (супермаркет, пошта арқылы тапсырыс және т.б.).
  
• 
  тауар немесе қызмет көрсетудің сипаты, ассортименті және сапасы.
  

Тәжірибеде өткізу арналарының тікелей және жанама деп аталатын екі нысаны қолданылады. Олардың әрқайсысы бірнеше топтарға бөлінеді.

Өндіріске арналған тауарларды өткізудің тұтыну тауарларын өткізуге қарағанда, өзіндік ерекшеліктері бар.

Өткізу жүйесінің құрылу ерекшеліктерін қазақстандық кондитерлік кәсіпорындар мысалында көрсетуге болады.

Қарағанды және Қостанай қалаларында сауда үйлері, ал облыстарда – сауда өкілдіктері бар. Мысалы, Қарағанды кондитер фабрикасының Ресейде «КонКор», Орталық және Солтүстік Қазақстан «Гулливер», Оңтүстік Қазақстанда «Дәмді» атты сауда өкілдіктері бар. Мұндай өкілдік Германияда да бар.

«Баян сұлу» кондитер фабрикасы өз өнімінің 70%-ға жуығын сауда үйлері арқылы сатады, ал қалған бөлігін ірі көтерме саудагерлерге өткізеді.

«Бахус» ААҚ шығарған өнімнің 70%-ға жуығын дилерлер жүйесі арқылы сатып, өткізеді.

Өнім өндіретін фирмалардың барлығы, өнім өндіру және қызмет көрсету барысында қандай да бір шығындарға баруға мәжбір болады. Шығындарды өндіріс шығындары және айналыс шығындары деп екі түрге бөледі.

Өндіріс шығындары деп өнім өндіру барысымен тікелей байланысты шығындарды айтады

Айналыс шығындары дегеніміз өнім өткізуге байланысты шығындар.

Фирма өзінің өндіріс факторларының бір бөлігін өзгертіп, енді бір бөлігін (өндірістік қуаттылығын) өзгерте алмайтын уақыт қысқа мерзімді кезен деп аталады. Бұл мезгілде фирма өзінің айнымалы факторларын шұғыл өзгертуге мүмкіндігі бар, олардың санатын еңбек, шикізат, қосалқы бөлшектер, көмекші материалдар, отын тағы басқалар жатады.

Ұзақ мерзімді кезең деп фирма өзі пайдаланатын ресурстардың барлығын, оған қоса өндірістік қуаттылығының мөлшерін өзгертуге мүмкіндігі бар уақытты айтамыз. Бұл мерзім өзінің ұзақтығы бойынша бірнеше фирмалар осы саладан кетіп, енді біреулері осы салаға ену үшін жеткілікті болады.

Калъкуляциялау - өнім, жұмыс және көрсетілетін қызмет бірліктерінің өзіндік құнын есептеу.

Шығындар түрлі ерекшеліктеріне байланысты төмендегіше жіктеледі:

1. Өндіріс процесіндегі экономикалық рөлі бойынша:

• 
  негізгі
  
• 
  қосымша
  

• 
  бір элементті
  
• 
  кешенді
  

• 
  тұрақты
  
• 
  айнымалы
  

• 
  тікелей
  
• 
  жанама
  

• 
  ағымдағы
  
• 
  бір жолғы
  

• 
  өндірістік
  
• 
  өндірістік емес
  

• 
  өнімсіз
  
• 
  өнімді
  

• 
  жоспарланған
  
• 
  жоспарланбаған
  

• 
  Материалдық шығындар
  
• 
  Еңбекақы шығындары
  
• 
  Әлеуметтік салық
  
• 
  Сақтандыруға бөлінген сома
  
• 
  Құралдардың тозуы
  
• 
  Басқа да шығындар
  

П = TR –TC (11.8)

(11.1 және 11.2 кестелердегі берілгендерді пайдаланыңыздар)

Кесте 11.3

А) ( 9; + );

В) ( 20; +);

С) ( 10; + );

D) ( 4; + 20);

Е) ( 12; +).

11.2 Ең төменгi орташа айнымалы шығынның мәнiн көрсет:

А) шектi шығынның ең төменгi нүктесiнде орналасады;

В) оның шектi шығын қисығымен қиылысатын нүктесiнде болады;

С) орташа тұрақты шығын қисығымен қиылысқан нүктеде болады;

D) жоғарыда айтылғандардың бәрi дұрыс;

E) координатаның бас нүктесінде орналасады.

11.3 Мына кестенің мәліметтері бойынша АТС (3) табыңыздар:

Q	ТС
0	50
1	90
2	120
3	150
4	200
5	270

11.4 Төмендегілердің қайсысы өндірістік шығындар анықтамасына жатады:

А) кәсіпкердің өз еркімен пайдаланатын шығындары;

В) өнімді өткізуге байланысты шығындар;

С) қызметтер немесе тауар өндірісімен тікелей байланысты шығындар;

D) төленбейтін шығындар;

Е) бухгалтерлік шығындар.

11.5 Жетілген бәсеке жағдайында заласыздық (безубыточности) нүктесі дегенміз:

А) шекті шығынның ең кіші нүктесі;

В) орташа айнымалы шығынның ең кіші нүктесі;

С) орташа жалпы шығынның ең кіші нүктесі;

D) орташа тұрақты шығынның ең кіші нүктесі;

Е) тұрақты шығынның ең кіші нүктесі.

11.6 Жетілген бәсеке жағдайында жабылу нүктесі дегеніміз:

А) орташа жалпы шығынның ең кіші нүктесі;

В) орташа айнымалы шығынның ең кіші нүктесі;

С) шекті шығынның ең кіші нүктесі;

D) орташа тұрақты шығынның ең кіші нүктесі;

Е) тұрақты шығынның ең кіші нүктесі.

11.7 Өнімнің өзіндік құнын есептеу:

А) Технологиялық өзіндік құнды табу

В) Өндірістік өзіңдік құнды табу

С) Коммерциялық өзіндік құнды табу

D) Калькуляция

Е) Толық өзіндік құнды табу

11.8 Мыналардың қайсысы айнымалы шығындарға (VС) жатады:

A) жалға алу төлемдерi;

B) шикiзат шығындары;

C) әкiмшiлiк шығындар;

D) коммуналды шығындар;

E) сақтандыру шығындары.

11.9 Коммерциялық шығындар дегеніміз-

А) Әлеуметтік мәселелерге байланысты шығындар

В) Цехты басқару аппаратының жалақысы

С) Фирманың басқару қызметімен байланысты шығындар

D) Тәжірибелік жұмыстарына арналған шығындар

Е) Өнімді өткізуге байланысты шығындар

11.10 Шектi өнім (МР) және шектi шығындардың (МС) сызықтары:

А) параллель;

В) перпендикуляр;

С) минималды мәні нүктесінде қиылысады;

D) максималды мәні нүктесінде қиылысады;

Е) бір-біріне симметриялы
5. Шығарылуы келтірілген есептер
11.1 Кестедегі мәліметтерді пайдалана отырып, жоғарғы жеткізу деңгейде шикізатты (қант қызьшшасын) сатып алу бағасын тиісінше есебін анықтау керек:

Кесте 11.4

№	Көрсеткіштер	Өшем бірлігі	Сандық маңызы
1	Тауардың ( қант ) бөлшек бағасы	Теңге /тонна	8316
2	Саудаға қосымша	%	12
3	Қосымша құнға салық	%	10
4	Өнім рентабельділігі	%	25
5	Өндіріс шығыны және шикізаттың теңге / тонна құның есептегендегі өнімді сату	Теңге /тонна	1080
6	Дайын өнім бірлігінде шикізат шығыгнның үлесі	Мың/тонна	15

3. Өндірістің толық өзіндік құны және өнімді сату теңге/тонна: 6750/1,10=6136

4. Өнім бірлігінен шикізат құнының айырмасы, теңге/тонна:

6136-1080=5056

5. Шикізатты сатьш алу бағасы, теңге/тонна: 5056/15=337
11.2 Кәсіпорын үзақ мерзімге жыл сайын 1,5 млн тонна болат кесегін жеткізіп тұруға келісім—шарт жасады. Келісім-шарт міндеттемесі бойынша екі түрдің бірі қамтамасыз етілуі тиіс:

1.Жылдық өнімділіғі 2 млн тонна болат кесегін жеткізу үшін300 тонналық конвертер қондырғысын орнату.

2. Жылдың өнімділігі 0,8 млн тонна болаткесегін жеткізу үшін екі 100 тонналық конвертер қоңдырғысын орнату немесе қосындысында 1,6 илн тонна. Бір тонна болаттың жабдықтарға тиеу цехтық өзіндік құны әр вариант бойынша төмендегі кестеде көрсетілген.

	Шығын баптары	Конвертер
		300 тонналық	100 тонналық
1	Шикізат және материалдар	950	950
2	Отын,энергия	80	85
3	Еңбекақы есептелінуімен	65	75
4	Амортизация	130	140
5	Басқадай шығындар	105	110
6	Цехтық өзіндік құн	1330	1360

Цехтық өзіндік құнның төмендегі критериі бойынша екеуінің түрі жақсы екенін анықтау керек.

1. Өндіріс қуаттылығы:

Бірінші түрі бойынша _

Екінші түрі бойынша _

2. Жабдықтарды тиеу деңгейі қандай болмасын өзгермейд, шартты – айнымалы шығын өнім бірлігінде өзгермейді және келесідей болып құрылады:

Бірінші түрі бойынша: 950+80+65=1095теңге/т





4. Цехтық өзіндік құнның жиынтығы, теңге/т:

Бірінші түрі бойынша: 1095+313=1408

Екінші түрі бойынша: 1110+267=1377

5. Көрсетілген түрлердің тәуірі – екіншісі.