Диссертация аннотациясы Балхимбекова Перизат Жанатовна

6D020500 – Филология мамандығы бойынша 

  

Философия докторы (Ph.D.) ғылыми атағын алуға арналған 

диссертация аннотациясы 

 

Балхимбекова Перизат Жанатовна 

 

Құру/бұзу дихотомиясының мағыналық көлемі және оның тілдік 

экспликациясы 

(орыс, ағылшын және қазақ тілі материалдарының негізінде) 

 

 

Аталмыш  жұмыс  құру/бұзу  дихотомиясын  семантикалық  және 

прагматикалық 

аспектіде 

салыстырмалы 

зерттеуге 

арналған; 

декларацияланатын  лингвомәдениеттану  және  лингвокогнитивті  тәсілдер 

ұсынылған  мәндердің  көрсетілген  тілдік  үштаған  шеңберіндегі  бастапқы, 

сонымен  бірге  қайталама  номинацияларындағы    қайта  ұсынылуының 

толықтығын  және  шынайылығын  қамтамасыз  етті.  Салыстырмалы  талдауға 

арналған материал ретінде Орыс тілінің ұлттық корпусының, British National 

Corpus және Қазақ тілінің Алматылық корпусының деректері пайдаланылды. 

 

Аталмыш  зерттеудің  өзектілігі,  біріншіден  оның  бір  антиномияның 

парадигмалық  шеңберіндегі  (құру/бұзу)  әлемнің  әртүрлі  көріністерін 

салыстырмалы  зерттеуге  бағытталғандығында;  екіншіден  лексемалардың 

семантикасын  және  валенттік  әлеуетін  зерттеуінде,  сонымен  бірге    олардың 

прагматикалық  мүмкіндіктеріне  зерттеулер  жүргізуде,  және  үшіншіден 

көптілді  тәсілінде  болып  табылады.  Бұдан  бөлек,  жұмыстың  өзектілігі 

лексика мен фразеологияның когнитивтік аспектілерін зерттеудің қажеттілігін 

анықтаумен 

анықталады. 

В.А. 

Плунгян, 

«заманауи 

зерттеушілер 

лингвистиканың  конструктыларды  емес,  фактілерді  зерттеуін;  модельдердің 

қасиеттері емес, бақыланатын құбылыстардың қасиеттері туралы талқылауды  

көбірек  талап  етуде»  деп  атап  көрсетті.  В.А.  Плунгян  мәлімдеп  отырған 

принцип  те  аталмыш  зерттеуде  өз  көрінісін  табады,  өйткені  жұмыстың 

негізінде  өз  кезегінде  «бақыланатын  құбылыстардың  қасиеттерін»  зерттеу 

аясын  кеңейтетін,  тіл  корпустарынан  алынған  шынайы  тілдік  материалдар 

жатыр [1, 10 б.].  

 

Адамның  ойлау  қабілетіндегі  және  тілінде  көрініс  тапқан 

диалектикалық  қарама-қайшылықтар,  «адамның  әртүрлі  санаттарды  өлшеу, 

салыстыру  және  орайластыру  қабілетіне  ие  екендігінің  көрінісі  болады. 

Мұндай  қабілеттер  адамның  әлем  туралы  білімі  мен  түсініктері  ауқымына 

сәйкес  келеді.  Бұл  қағида  адам  әлемді,  ондағы  өзінің  практикалық  және 

теориялық  қызметі  арқылы  танитындығы  туралы  іргелі  қағидалардан 

шығатын,  заманауи  антропологиялық  парадигмаға  негізделеді.  Осылайша, 

сол  тілде  сөйлеушінің  өзінің  ішкі  жан-дүниесін  түсіндіруінің  тілдік 

ерекшелігі, өзіңізді таныс объектісі және тілдегі  «адами факторды» анықтау 

көзі ретінде көрсету туралы құнды ақпарат көзі болып табылады [2]. Мұндай 

зерттеулер  үшін  концепт  түсінігі  заманауи  лингвистикаға  арналған  негізгі 

(сонымен  қатар,  оның  антропоцентрикалық  сипаты  тұрғысынан)  және 

әдіснамалық  маңызды  болып  табылады.  М.В.  Пименова  және  В.И.  Карасик 

«заманауи  лингвоконцептологияның  концепт  деп,  «ұлттық  ділдік  бейнені 

есептеу  қабылданған,  бұл  әртүрлі  тіл  құралдарымен  жүзеге  асырылатын 

күрделі түсінік құрылымына ие қандай да бір идея. Концептуалды мән тілдік 

бірліктерге  сәйкес  келетін  үйлесімдердің  бекітілген  және  еркін  пішіндерде 

көрсетіледі.  Концепт  әлемнің  бірқатар  фрагменттері  туралы  білімнің 

категориалдық және құндылық сипаттамаларын көрсетеді. Концептіде тиісті 

мәдениет үшін функционалды маңызды белгілер жиынтықталған» [3, 25 б.]. 

Аталмыш жұмыстың зерттеу объектісі жоғарыда көрсетілген тілдердің 

лексикасы  мен  фразеологиясында  ұсынылған  және  «құру  –  бұзу» 

түсініктерімен  байланысты,  әлемнің  тілдік  карталарының  (қазақ,  орыс, 

ағылшын) концептуалды жүйелері болып табылады.  

Біз  зерттеу  мәні  ретінде  жоғарыда  көрсетілген  тілдерде  жүйелі  түрде 

ұсынылған  және  аталмыш  оппозитивтік  қатынастарға  қарсылық  білдіретін 

тілдік бірліктер таңдап алдық. 

Зерттеу  материалы  Орыс  тілінің  ұлттық  корпусының,  British  National 

Corpus, сонымен қатар Интернет желісінің қазақ тілді сегментінің және Қазақ 

тілінің  Алматылық  корпусының  тұтас  іріктемелерінің  көмегімен  алынған, 

құру  және  бұзу  мәндері  бар  лексикалық  және  фразеологиялық  бірліктерден 

тұратын мәнмәтіндер болып табылады. 

 

Жұмыстың  ғылыми  жаңалығы  салыстырмалы  және  типологиялық 

аспектілерде  «құру-бұзу»  концептілерін  зерттеуде  (Орыс  тілінің  ұлттық 

корпусының, British National Corpus, сонымен қатар Интернет желісінің қазақ 

тілді 

сегментінің 

және 

Қазақ 

тілінің 

Алматылық 

корпусының 

материалдарындағы), біз қазіргі сәтте оның аяқталмағандығына байланысты 

Қазақ  тілінің  ұлттық  корпусына  толыққанды  түрде  сүйене  алмаймыз.  Біздің 

көзқарасымыз  бойынша,  мұндай  әдістемені  пайдалану  салыстырылып 

отырған  тілдердегі  көрсетілген  мәндердің  арнайы  сипаттамаларын    және 

таныстыру  ерекшеліктерін  және  тиісінше,  оларды  әлемнің  ұлттық  бейнесін 

құрылымдаудағы рөлін анықтауға мүмкіндік береді. 

 

Аталмыш  когнитивтік  және  прагматикалық  маңызды  оппозицияны 

лексикалық семантикада және тілдік конструкцияларда, салыстырмалы және 

типологиялық  әдістерді  пайдалана  отырып  ұлттық  әлемді  қабылдау 

ерекшілігінің  көрініс  табуы  тұрғысынан  зерттеулер  заманауи  лингвистикада 

әлі де жүргізілген жоқ. 

Аталмыш  жұмыстағы  зерттеулердің  мәні  құру-бұзу  концептілерін 

корпустардың 

деректер 

базалары 

негізінде, 

семантикалық 

және 

прагматикалық  әлеуетті  есепке  ала  отырып,    синтагматика  және 

парадигматика 

аспектісінде 

сипаттау 

болып 

табылады. 

Мұндай 

концептілердің талдауы, әлемнің қазақ, орыс және ағылшын тілдік көрінісін 

салыстыру негізінде, олардың типологиялық белгілерін анықтау мақсатымен 

жүргізіледі. 

Зерттеулердің  мақсаттарына  сәйкес,  жұмыста  келесі  міндеттер  алға 

қойылады: 

- құру-бұзу концептілерін құрылымдаудың тілдік ерекшелігін белгілеу; 

-  қазақ,  орыс  және  ағылшын    тілдерінде  сөйлеушілерге  тән,  тиісті  тілдік 

көріністерді анықтау; 

-  аталмыш  концептілерді  тілдік  ұсыну  үдерістері  мен  концептуалды  білім 

арасындағы корреляция модельдері түрінде ұсыну; 

-  қазақ,  орыс  және  ағылшын    тілдеріндегі  жоғарыда  көрсетілген 

концептілерді  ұсынудың  лингвистикалық  және  когнитивтік    құрылымдары 

арасында  лексикалық-семантикалық,  фразеологиялық  және  синтаксистік 

деңгейлерінің арақатынастарын анықтау. 

Зерттеулер  міндеттеріне  сәйкес,  біздің  жұмысымыздағы  негізгі  әдіс 

ретінде  қандай  да  бір  концептілерді  сипаттайтын  негізгі  семантикалық 

белгілерді  айрықша  көрсетуде  болып  табылатын  типологиялық  әдіс  таңдап 

алынды;  белгілерді  жалпылау  және  үйлестіру  негізінде  бұл  концептілердің 

типологиясы  анықталады;  типология  философияда  және,  жалпыланған 

идеалдандырылған  модель,  яғни  типологиялық  сипаттама  және  салыстыру 

нәтижесі ретінде — үлгінің көмегімен көптеген дискреттік объектілерді және 

олардың  топтарын  бөлшектеу  жататын  ғылыми  таным  әдісі  ретінде,    яғни 

«уақыт  бойынша  қатар  өмір  сүретін,  сонымен  бірге  әр  уақыттағы 

объектілердің 

маңызды 

белгілерін, 

байланыстарын, 

функцияларын, 

ұйымдастырылу  деңгейлерін  салыстырмалы  зерттеу  мақсаттарында 

пайдаланылатын әдіс ретінде» айқындалады. 

Жұмыста  сонымен  бірге  құзыреттілік  талдауы  әдісі  (жоғарыда 

көрсетілген  лексемалардың  семантикалық  құрамдас  бөліктерін  корпустарда 

ұсынылған  мәнмәтіндерге  сүйене  отырып  бөлу  үшін),  сонымен  қатар 

дистрибутивтік  әдіс  (нақты  лексемалардың  үйлесімділік  қасиеттерін 

талдаудан  тұратын),  салыстырмалы  және  салғастырмалы  әдістер,  сөздік 

дефиницияларын талдау әдістері пайдаланылады. 

 

Өз  заманында  Л.В. Щерба  көрсеткендей  «эксперимент  жасай  отырып, 

яғни  әртүрлі  мысалдарды  құрай  отырып,  зерттеліп  отырған  пішінді  әртүрлі 

жағдайларға  қоя  және  бұдан  алынған  «мағыналарды»  бақылай  отырып,  бұл 

«мәндер» туралы және тіпті, олардың салыстырмалы айқындықтары туралы 

сөзсіз қорытындылар шығаруға болады» [4].  

 Біздің  пікіріміз  бойынша,  корпустар  мен  Интернет-ресурстарды 

пайдалану  зерттеушіге  аталмыш  экспериментті  объектілендіруге  мүмкіндік 

береді.  Зерттеу  материалы  «құру  -  бұзу»  лексемалары  бар  конструкциялар 

болып табылады. Материал Орыс тілінің ұлттық корпусының, British National 

Corpus, сонымен қатар Интернет желісінің қазақ тілді сегментінің және Қазақ 

тілінің  Алматылық  корпусының  тұтас  іріктемелер  әдісімен  жинақталған 

зерттеулердің 8000 астам бірліктерінен құралған. 

Әлемнің  тілдік  көрінісінің  фрагменттері,  семантикасы  зерттелетін 

концептілерден  тұратын  әртүрлі  конструкцияларда  белгіленеді.  Мұндай 

конструкциялар  құрамына  идиомалар,  метафоралар,  сонымен  бірге 

сөйлемшелік етістіктер болып табылатын, орыс және қазақ тілдерінде нақты 

корреспонденциясы  жоқ,  ағылшын  тілінің  феномені  кіретін,  тілдік 

көріністердің  әралуан  түрі  болып  табылады.  Жоғарыда  көрсетілген  барлық 

феномендерде,  Н.Д.  Арутюнованың  пікірі  бойынша  «бағасы  ең  алдымен 

қабылданған  стандарттың  нормасы,  тұрақты  қолданысы  көзқарасы 

тұрғысынан  берілетін,  үстіртін  құрылымдар  саласына  жататын  (яғни,  

мағыналарды  жүзеге  асыру  тәсілдері)»  реттелген  немесе  рұқсат  етілетін 

лексикалық үйлесімділікті табуға болады.  

М.В. Пименова жазғандай, тілдегі бекітілген қандай да бір тіркестерді 

тұрақты түрде қолдану, Дж. Байбидің пікірі бойынша тілде сөйлеушілер бір 

тілдік  бірліктерді  шынымен  де  жадыларында  дайын  қалыпта  сақтайды,  ал 

басқалары  сөйлеу  барысында  ойлап  табылатынын  көрсетеді.  «Жадыда 

сақталынатыны, - бұл «сөздік» элементтері емес, бұлар неғұрлым релевантты 

ақпараттардың жиынтығы. Оның ішінде, тілде сөйлеушілердің  неғұрлым жиі 

қолданатын  тілдік  бірліктері  (тіпті,  тұрақты  модельдер  бойынша 

құрылғандары),  дұрысы  бөлшектенбейді,  оның  орнына  жадыда  дайын 

күшінде  сақталынады.  Басқа  сөздермен  айтқанда,  тілдік  жүйенің  әртүрлі 

элементтері  жадыға  өте  біркелкі  емес  жүктеме  түсіреді:  адам  маңызды 

ақпаратты  тұтастай  сақтауға  және  маңызды  емесін  –  тек  жинақтауға 

тырысады» [5, 304 б.] 

 Жұмыстың  теориялық  маңыздылығы  жоғарыда  көрсетілген 

оппозицияны  салыстырмалы,  лингвокогнитивтік  және  лингвопрагмативтік 

зерттеулердің үйлесімі біріншіден, мұндай тілдік құбылыстар мен фактілерге 

талдау  жасауға  арналған  концептуалды  негіздерді  жасаудан;  екіншіден,  біз 

салыстырмалы  зерттеулерді  объективтендіру  үшін  Орыс  тілінің  ұлттық 

корпусына,  British National Corpus, сонымен қатар  Қазақ тілінің Алматылық 

корпусына объективтендірілген деректердің үлкен ауқымы  ретінде жүгіндік; 

және  үшіншіден,  мұндай  түрдегі  оппозицияны  зерттеуге  комбинацияланған 

тәсілді жүзеге асыру мүмкіндігінің болуынан тұрады. 

Зерттеулер нәтижелері тіл мен мәдениеттің, тіл мен ойлаудың, тіл мен 

аңғал  көзқарастың,  тілдегі  рефлексия  мен  өзіндік  рефлексияның 

арақатынасы,  әлемнің  ғылыми  және  аңғал  тілдік  көріністерін  арақатынасы; 

сонымен  қатар  тану  үдерісндегі  тілдің  рөлі  туралы  сұрақты  шешу  тәрізді 

теориялық проблемаларды шешу үшін пайдаланылуы мүмкін. 

Жұмыстың  практикалық  маңыздылығы  алынған  зерттеулер 

нәтижелерін  жалпы  тіл  білімі,  қазақ,  орыс  және  ағылшын  тілдерінің 

лексикологиясы 

теориялық 

курстарында, 

корпустық 

зерттеулер, 

лингвистиканың  когнитивтік  аспектілері  бойынша  арнаулы  курстарында, 

сонымен  қатар  аударма  теориясы  мен  практикасында    пайдалану 

мүмкіндігінде болып табылады. 

Қорғауға келесі қағидалар шығарылады: 

-  «құру  -  бұзу»  оппозициясы  заманауи  қазақ,  орыс  және  ағылшын 

тілдерінде  сөйлеушілердің  әлемдік  көрінісіндегі  жүйе  құрушы  болып 

табылады; 

-  аталмыш  лексемалардың  қазақ,  орыс  және  ағылшын  тілдері 

корпустарында  ұсынылуы,  олардың  семантикасының  салаластығы  туралы, 

аталмыш  мәндерді  сипаттайтын  парадигмалардың  ауқымдылығы  туралы  

хабар береді; 

-  Аталмыш  корпустарға  жүргізілген  талдау,  қарастырылып  отырған 

парадигмалардың  ядролық  бөлігі  создавать/create/құру  болып  табылатынын 

көрсетеді,  разрушать/destroy/қирату(бұзу)  тәрізді  бұзу  семантикасы 

репрезентанттарының басымдығы көзге көрініп тұр; создавать мәнінің орыс 

тіліндегі неғұрлым үлгілік  репрезентанттарының  қатарына  сонымен қатар, 

строить,  возрождать,  восстанавливать  мағыналарын  жатқызуға  болады; 

ағылшын тіліндегі бұл семантиканың басымдықты  репрезентанттары create, 

produce,  originate,  build  болып  табылады;  ал  қазақ  тілінде  бұл  рөлді  құру, 

жарыққа шығару, жасау мағыналары белсенді атқаруда. Корпустар деректері 

бойынша  бұзу  семантикасының  неғұрлым  үлгілік  репрезентанттары,  Орыс 

тілінің ұлттық корпусында: уничтожить, снести, разломать; British National 

Corpus  деректеріне  сәйкес  разрушать  семантикасының  неғұрлым  үлгілік 

репрезентанттары break, ruin, demolish  етістіктері; Қазақ тілінің Алматылық 

корпусында  бұл  семантиканың    неғұрлым  үлгілік  репрезентанттары  ретінде 

талқандау және  бүлдіру лексемалары анықталған;  

  

- Аталмыш оппозиция салыстырылатын тілдердің парадигматикасында, 

сонымен бірге синтагматикасында да өз көрінісін табады, бұл көбіне тұрақты 

тіркестердің  үйлесімділіктері  ерекшеліктерін  және  қалыптасу  үдерістерін 

анықтайды; 

 

-  құру/бұзу  семантикасы  репрезентанттары  орындайтын  семантикалық 

және  прагматикалық  орталық  функциясы,  олардың  нақты-сөйлеуде 

қолдануларының 

ауқымдылығында, 

яғни 

олардың 

контент 

және 

семантикалық-стилистикалық  сипаттамалары  бойынша  әралуан  мәтіндік 

материалдағы 

қызметтерінде 

көрініс 

береді 

(парадигма 

өкілдері 

публицистикада,  көркем  мәтіндерде,  ғылыми  және  ресми-іскерлік 

стильдеріндегі  мәтіндерде  белсенеді,  бұл  Орыс  тілінің  ұлттық  корпусынан, 

British  National  Corpus  және  Қазақ  тілінің  Алматылық  корпусынан  алынған 

мәнмәтіндердің айтарлықтай мөлшерімен расталады); 

-  қазақ,  орыс  және  ағылшын  тілдеріндегі  «құру  -  бұзу»  оппозициясы 

дүниені  қабылдаудың  қабылдаудың  амбиваленттілігінің,  қарқындылығының 

куәлігі  болып  табылады,  өйткені  «құру»  мәнінің  артында  теріс,  ал  «бұзу» 

мәнінің соңында керісінше оң бағалау коннотациялары тұрулары мүмкін.  

Жұмысты  апробациялау.  Диссертацияның  негізгі  қағидалары 

халықаралық  ғылыми  және  ғылыми-практикалық  конференциялардағы 

баяндамалар  түрінде  ұсынылған:  «Когнитивтік  лингвистикадағы  жаңа 

парадигмалар  және  жаңа  шешімдер»  ХIX  Халықаралық  ғылыми 

конференциясы  (Бішкек  қ,,  Қырғызстан),  «Орыстіліндегі  рационалды  және 

эмоционалды» (ММОУ, Мәскеу қ., Ресей, 2015), «Сөз. Грамматика.  Сөйлеу» 

(ММУ,  Мәскеу  қ.,  Ресей,  2015),  «Славяндық  және  славяндық  емес  әлемдегі 

орыс  тілі: лингводидактикалық аспект» (Трнава қ., Словакия, 2016), сонымен 

қатар Scopus базасына кіретін журналда жарияланған Semantic and Cognitive 

Specificity of English verbs to destroy, to demolish, to ruin and their equivalents in 

Russian  translation  мақаласы,  және  ҚР  БҒМ  БҒСБК  ғылыми  зерттеулер 

нәтижелерін  жариялау  үшін  ұсынған  басылымдарда  жарияланған  3  мақала 

(С.  Торайғыров  атындағы  Павлодар  педагогикалық  университеті  Жаршысы, 

Абай атындағы ҚазҰПУ Жаршысы, Гумилев атындағы ЕҰУ Жаршысы). 

 

 

ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ 

Диссертация  кіріспеден,  үш  бөліктен,  қорытындыдан,  пайдаланылған 

әдебиеттер тізімінен тұрады. 

Кіріспеде  тақырыптың  өзектілігі  және  ғылыми  жаңалығы  негізделеді, 

зерттеулердің  мақсаттары  мен  міндеттері,  жұмыстың  теориялық  және 

практикалық  маңыздылығы,  материалдар  мен  зерттеу  әдістері  анықталады, 

қорғауға шығарылатын қағидалар қалыптастырылады. 

 

1-ші  тарау  –  Лексемалар  семантикасының  синергетиялық 

табиғаты  –  лексиканың  семантикалық  талдауының  ерекшелігі  және  сөздік 

қорына  лингвокогнитивтік  тәсілдердың  ерекшеліктері  көрсетіледі.  Бұл 

тарауда біз жүргізетін зерттеулердің әдіснамалық негіздері баяндалған. 

 

Біздің  зерттеуімізде  когнитивтік  аспектідегі  лексемалар  семантикасын 

қарастыруға  жүгіну  қажет  болды,  өйткені  ең  алдымен  «лингвистикадағы 

когнитивтік  парадигма  тілдік  құбылыстардың  онтологиялық  аспектісіне 

жүгінуге  мүмкіндік  береді»,  бұл  әлемнің  ұлттық  көрінісі  үшін  негізгі 

түсінікті 

қалыптастыру 

көзін 

ашу, 

сонымен 

қатар 

идиомалық 

сөйлемшелердің бірқатарының уәждемелерін айқындауға мүмкіндігін береді; 

өйткені  А. Н.  Баранов  пен  Д. О.  Добровольскийдің  пікірлері  бойынша 

«жанды  ішкі  дүниесі  бар  идиомалардағы  бейнелік  құрамдас  бөлік  мазмұн 

жоспары  элементі  болып  табылады  және  идиоманы  сөйлеу  барысында 

қолдануға  ықпал  етеді».  Бұл  жерде    сөйлеушінің/тыңдаушының  сана-

сезімінде  пайда  болатын  дербес  түсініктер  маңызды  емес,  маңыздысы 

олардың релеванттық мәндермен жасайтын операциялары...» [6, c. 112] 

      «Ауырлық  орталығы»  білім  мен  сана-сезімдегі  проблемаларды  зерттеу, 

лексикалық  мәндер  саласындағы  (оның  ішінде  –  полисемия  теориясын 

әзірлеу)  зерттеулер  болып  табылатын  когнитивтік  тингвистиканы  жетілдіру 

тұрғысында, қарастырудың жаңа аспектілері айтарлықтай маңызға ие болады 

және  зерттеушілердің    назарларын  аудартады,  өйткені  жаңа  көзқарастарды 

қабылдаған  жағдайларда,  тілдік  сана-сезімді,  ойлану  құрылымдарының 

қызметін  және  т.б.  концептуалдандыруды,  категориялауды,  дамытуды  және 

қызмет  атқаруды  зерттеуге  арналған  бірқатар  мүмкіндіктер  туындайды. 

Алынған  когнитивтік  білімді  тіл  семантикасындағы  құбылыстар  мен 

үдерістерді  түсіндіру,  лексикалық  және  грамматикалық  семантиканы 

тереңдетіп  зерттеу  үшін  пайдалану  когнитивтік  семасиология  шеңберінде 

жүзеге асырылады. 

         Әрбір  халықтың  концептосферасында,  ашық  ұлттық  ерекшелікке  ие 

концептілер аз емес. Мұндай концептілерді басқа тілде аудару қиынға түседі 

немесе  тіпті  мүмкін  емес.  Бұл  концептілердің  көбі  шынайылықты 

қабылдауды,  орын  алып  отырған  құбылыстар  мен  оқиғаларды  түсінуді 

«басшылыққа  алады»,  халықтың  коммуникативтік  мінезінің  ұлттық 

ерекшеліктеріне  себепші  болады.  Бөгде  халықтың  санасын  және  мінезін 

дұрыс  түсіну  үшін,  мұндай  концептілерді  анықтау  жән  сипаттау  айрықша 

маңызды болып табылады [7, 156 б.]. 

        Америкалқ  зерттеуші  Франц  Боас  тілдердің  тек  фонетикалық  тарап 

тұрғысынан  ерекшеленіп  қоймай,  сонымен  қатар  олардың  бұл  тілдердегі 

тіркелген идеялар топтарымен де ерекшеленетіндерін атап өткен. Халықтың 

мінезі  мен  дүниеге  көзқарасының  айқын  көрінісі  тіл,  оның  ішінде  оның 

лексикалық құрамы болып табылады. Орыс лексикасына жасалынған талдау 

зерттеушілерге, орыстардың дүниеге көзқарастарының ерекшеліктері туралы 

қорытынды  жасауға  мүмкіндік  береді.  Мұндай  талдау,    «орыс  ділі»  туралы 

талқылауларға (шектерге арналған беталыс, өмірдің болжамсыздығын сезіну, 

оған  деген  логикалық  және  тиімді  тәсілдердің  жеткіліксіздігі,  «әдепке 

үйретушілікке»  деген  беталыс,  енжарлыққа  және  тіпті,  фатализмге  деген 

беталыс, өмірді адам күшімен бақылаудың мүмкін еместігін сезіне және т.б.), 

онсыз  мұндай  талқылаулар  көбіне  шалағай  әңгімелер  болып  көрінетін 

объективті базаға алып келеді [8, 481 б.]. 

 

З.Д. Попова және И.А. Стернин төмендегідей атап өткендей, «әлемнің 

көрінісі  ретінде,  жалпы  алғанда  қоғамдық  (сонымен  қатар,  топтық,  жеке) 

санада  қалыптасқан,  шынайылық  туралы  білімдердің  тәртіптелген 

жиынтығын  түсіну  ұсынылады  [7,  31  б.].  Біз  Орыс  тілінің  ұлттық 

корпусынан,  British  National  Corpus  және  Қазақ  тілінің  Алматылық 

корпусынан  және  жалпы  алғанда  Интернеттің  қазақ  тілді  сегментінен  алған 

мәнмәтіндерді  қарастыру  үдерісінде,  бұл  қосалқы  жүйелердің  қызмет 

атқарулары  нұсқалары  бар;  одан  бөлек  олардың  көрінісі  ұлттың  әлемді 

қабылдауы  ерекшеліктерімен  реттелетінін  баса  айту  қажет.  Сонымен  бірге, 

олардың әмбебаптығының арқасында ұлттан жоғары сипатқа ие болуы және 

бір  нақты  тілдің  шегінен  шығатын  бірқатар  концептілер  бар.  Біз  төменде 

шынайылықты қабылдауды ұйымдастыра отырып және оны орыс, ағылшын 

және қазақ тілдеріндегі тиісті сегменттерге бөле отырып, сонымен қатар бұзу 

мен  құру  мәндері  ұйымдастырушылық  орталықтары  ретінде  қызмет 

атқаратын, 

біздің 

жұмысымыздағы 

қарастырылатын 

сөздер 

мен 

фразеологизмдердің  синергиялық  әлеуетін  жүзеге  асыра  отырып,  өзіміз 

талдау жасау үшін таңдап алған «құру – бұзу» лексемасының  осындай рөлді 

атқаратынын дәлелдеуге тырысамыз. 

 

Осылайша,  не  тілдік  жүйеде  болатын,  немесе  лексикалық 

(фразеологиялық)  бірлікті  нақты  қолдану  актісінде  жүзеге  асырылатын 

прагматикалық  және  семантикалық  компонентті  қарастыра  отырып,  біз 

аталмыш  бірлікті  сөйлеу  барысында  пайдалану  үдерісінде  пайда  болатын, 

сөздің  ішкі  пішіні  түсінігі,  коннотативтік  және  денотативтік  мәндер, 

прагматикалық үстемеленудер тәрізді ғылыми құралдарға сүйенетін боламыз. 

 

Орын  алып  отырған  семантикалық  үдерістердің  төркініне  үңілуге 

мүмкіндік  беретін  маңызды  түсініктердің  бірі,  ішкі  пішін  түсінігі  болып 

табылады.  Бұдан әрі, «құру» және «бұзу» етістіктерінің семантикалық және 

прагматикалық  әлеуеттерін  қарастыру  үдерісінде,  мәннің  ішкі    пішіні  және 

синергиялық әлеуеті түсінігін, біз қайталама номинация және семантикалық 

және  прагматикалық  үстемеленуді  (оның  ішінде  -  аксиологиялық) 

жандандыру  барысында  орын  алатын  үдерістерге  талдау  жасауға  мүмкіндік 

беретін құрал ретінде пайдаланатын боламыз. 

 

II  –  ші  тарау  -  Құру/бұзу  дихотомиясы:  когнитивтік  және 

құрылымдық-семантикалық  аспектілер  –  өз  мақсаты  ретінде  таңдап 

алынған  тілдер  (қазақ,  орыс  және  ағылшын)  материалында  құрылым, 

семантика  және  когнитивтік  әлеует  аспектісінде  бинарлық  оппозицияны 

қарастыруды алға қояды. 

 

Біздің  көзқарасымыз  бойынша,  оппозитивтік  сипаттағы  семантикалық 

жұптарды зерттеу үдерісінде, ғылыми түсініктердің тұтас кешенін пайдалану 

қажет. Терең семантикалық корреляцияның маңызын сөзсіз түсіндіретін ішкі 

пішін  түсінігімен  қатар,  зерттеулердің  ғылыми  аппаратының  бір  бөлігі 

ретінде  семантикалық  оппозиция  түсінігінде  пайдалану  қажет  болып 

табылады.  Аталмыш  жағдайда,  бізге  Н.С.  Трубецкой  ұсынған  жалпы 

оппозиция  түсінігін  пайдаланған,  және  бұл  түсінікті  тек  сөздердің 

семантикасына  ғана  емес,  сонымен  қатар  тұтас  мәтіннің  семантикасын 

зерттеуге  арналған  заманауи  зерттеулерде  түсінікті  жетілдіру  неғұрлым 

тиімді  болып  көрінді  [9,  72  б.].    Н.С.  Трубецкойдың  жұмыстарында 

оппозицияның  келесі  ұсынылған  негізгі  белгілері  туралы:  «қарама-

қайшылықтар  оппозиция  мүшелері  бір-бірлерінен  ерекшеленетін  белгіерді 

ғана  емес,  сонымен  қатар  оппозицияның  қос  мүшесі  үшін  де  ортақ  болып 

табылатын  белгілерді  де  жорамалдайды»  делінген.  Мұндай  белгілерді 

«салыстыруға  арналған  негіздеме»  деп  санауға  болады.  Салыстыруға 

арналған негіздемелері жоқ немесе басқа сөздермен айтқанда бірде-бір ортақ 

белгілері  жоқ  екі  заттың  (мысалы,  сиясауыт  және  бас  бостандығы),  бір-

бірлеріне ешқандай қарама-қайшы қойылулары мүмкін емес [9, 72 б.].  

 

Құру/бұзу  лексемаларының  ішкі  пішіні,  қабылдаушы  субъектінің 

санасының  ашық  алаңында  бекітілген  аталмыш  оппозиция  сипаттамасын 

анықтаған.  Осылайша,  лексемалардың  ішкі  пішіні  когнитивтік  мазмұндағы 

репрезентатор  ретінде  қарастырылаа  алады;  бұдан  бөлек,  оларды  сөйлеу 

барысында,  белгілі  бір  мәнмәтінде  қолдану  барысындағы  жанданатын, 

лексемалардың  эмотивті  әлеуеті  және  ықпал  етуші  функциясы  да  ішкі 

пішіннің  ерекшеліктерімен  мәжбүрленген.  Біздің  пікірімізше,  ішкі  пішін 

түсінігі  зерттеліп  отырған  семантикалық  оппозицияның  көп  шамалығын, 

оның  ассиметриялық  сипатын  түсіндіруге  мүмкіндік  береді,  мұны 

А.И.Смирницкийдің «... сөздің мәні сөздің мағыналық мәнінің нақты сәттері 

болмайтын және болып табылмайтын немесе толықтай болып табылмайтын, 

яғни  сөзбен  айтылатын  теориялық  және  практикалық  түсініктер  сәттері 

болмайтын  күрделі  құрамға  және  белгілі  бір  құрылымға  ие  болуы  мүмкін» 

деген ережесі толықтай растайды [10, с. 115]. 

 

Заманауи  лингвистикада  парадигмалық  байланыстардың  лексикалық 

бірліктердің  номинативті  мүмкіндіктерді  көрсететіндіктері  туралы  ереже 

жалпыға  ортақ  болып  табылады  және  парадигмалық  қатарлар  құрамының 

талдауы,  сол  тілде  сөйлейтін  қоғамның,  білімі,  дәстүрлері,  қажеттіліктері 

деңгейінен 

тәуелділігі 

қалыптастырылатын, 

қоршаған 

әлемді 

категориялаудың 

ерекшелігін 

анықтауға 

мүмкіндік 

береді 

[11]. 

      Біз  «құру-бұзу»  оппозитивтік  мәнін  парадигматикалық  аспектіде 

қарастыра  отырып,  аталмыш  лексикографиялық  көздер  (Ушаковтың 

түсіндірме  сөздігі,  Онлайн  синонимдер  сөздігі)  деректері  негізінде 

белгіленген  салаланған  лексика-семантикалық  топтарға  жолықтық;  сонымен 

бірге  орыс  тілі  үшін,  17  ЛСТ  ұсынылған,  оның  ішінде  келесі  ұсынылған 

лексемалардан:  қалыптастыру  ЛМ:  қалыптасу,  қалыптастыру,  жазылу, 

құрылу,  құру,  жою,  тарату,  шығару,  тудыру,  құрылыс  ЛМ  құрылыс  салу, 

құрастыру, жуу, жасау, тұрғызу, жасалу, құрылу, туындату, жарыққа шығару, 

қолдау  ЛМ    кепілдендіру,  кепілдік  беру,  ұйымдастыру  ЛМ:  бұғаттау, 

ұйымдастыру,  топтастыру,  бірігу,  топталу,  бірлесу,  анықтау  және  т.б. 

тұратын    «құру»  спектрінің  мәні  жағындағы  сандық  артықшылық  айқын 

болып көрінді. 

 

Орыс  тілінің  ұлттық  корпусының  деректеріне  сәйкес,  мәні  құру 

семантикасының  ядролық  бөлігі  болып  табылатын,  неғұрлым  жиіліктік 

лексема, құрастыру лексемасы болып табылады (5023 құжат, 9206 рет кіру). 

Жүргізілген  талдау  көрсеткендей,  ол  тең  дәрежеде  корпус  қамтитын  бүкіл 

хронологиялық  ортада  белсенді,  және  тиісінше  класикалық  әдебиет 

мәтіндерінде,  сонымен  қатар  Интернет-кеңістігінде  де  өз  көрінісін  табады. 

Ол  жерде  қарастырылып  отырған  парадигманың,  онымен  салыстырылатын 

аталмыш  парадигманың  тағы  бір  мүшесі  жаңғыртуға,  қарағанда  неғұрлым 

бейтарап  болып  табылатын,  өзіне  тән  қайтадан  құру  семантикасымен 

қалпына келтіру етістігі кеңінен ұсынылған.  

 

Осылайша,  біз  ядросы  жасау  мәні  болып  табылатын,  парадигманы 

талай  отырып,  бұл  құрамдас  бөліктер  парадигмасы,  мәндерінің  жеткілікті 

салалығы  және  амбиваленттілігі  туралы  қорытындыға  келе  аламыз.  Бұдан 

бөлек,  аталмыш  парадигманың  диалектілігі  туралы  да  айту  мүмкін  болады: 

бұл бұдан әрі көрсетілетіндей, фразеологиялық бірліктерге синтагматикалық 

деңгейде  талдау  жүргізу  үдерісінде,  парадигма  құрамына  кіретін  сөздерің 

теріс  бағалау  әлеуеті  де  жүзеге  асырылады.  Осылайша,  синтагматикалық 

деңгейде,  парадигматикалық  деңгейде  эксплициттік,  сонымен  бірге 

имплициттік ұсынылған әлеует жүзеге асырылады. 

 

Орыс  тілінің  ұлттық  корпусының  деректері  сонымен  бірге,  заманауи 

орыс  тілінің  парадигматикасындағы  жасау  мәнінің  қаншалықты  кеңінен 

көрсетілгендігін көрсетеді; бұдан бөлек, диахроникалық өзекке шыққанда да 

XVIII-XIX ғасырлардағы орыс тіліндегі аталмыш парадигманың мүшелерінің 

белсенді қызмет атқару айқындалады. 

 

«Бұзу»  мәнді  парадигма  да  салаланған  болып  табылады.  Ол,  оның 

ішінде  –  «жойып  жіберу»,  «сындыру»,  «қирау»,  «әралуан  түрлердің 

физикалық/моралды деструкциясы – желдету, жәну және т.б.» мәнді 19 ЛСТ 

тұрады,  мысалы:  жарылыспен  жою,  жойып  жіберу,  торпеда  жіберу,  тегістеу, 

бұзылу,  сыру,  бұзып  таста,  құлау,  бұзылу,  бұзып  алу,  мыжу,  сыпырылу, 

ажырау,  бұзылып  қалу,  жарылыспен  бұзу,  бұзу,  сумен  бұзылу,  сынып  қалу, 

сындыру,  ажырап  қалу,  қирату,  талқандау,  күйреу,  бомбалау,  жеп  тастау, 

жанып кету, ыдырап құлау, ыдырап құлату, жартылай құлау, сындырып алу, 

сындыру,  қалжырату,  жарып жіберу,  өртеніп кету,  аудару,  опырылып құлау, 

бөліну,  сынып  кету,  тәртіп  бұзу,  тұрғызу,  үгітілу,  желдену,  қалпына  келу, 

жылжыту, құрылысын салу және т.б. 

 

Бұзу  семантикалық  орталығынан  бөлек,  семантикалық  салаластығы 

тұрғысында,  сонымен  бірге  сандық  қатынаста  жою  мәні  жетекші  болып 

табылатынын сөзсіз: Орыс тілінің ұлттық корпусының деректеріне сәйкес, ол 

2  95  құжатта,  сәйкесінше  5 556  кірулерде  ұсынылған.  Репрезентация 

салалары  да  әралуан:  бұл  классикалық  көркем  мәтіндер  және  ғылыми 

стильдегі мәтіндер, және Интернет-форумдар. 

 

Құру мәнінің ағылшын тіліндегі репрезентациясын қарастыра отырып, 

British  National  Corpus  to  create  лексемасынан  тұратын  7948  мәнмәтін 

көрсетілген.  British  National  Corpus  ұсынған  семантикалық  әралуандық, 

аталмыш  лексема  басқа  лексикалық  бірліктермен  үйлесімділік  шеңберінде 

жүзеге  асырылатын,  оң,  сонымен  бірге  теріс  бағалау  мәндерінің  тұтас 

ауқымын  көрсетеді.  Сондықтан,  лексеманың  лексикографииялық  көздерде 

көрсетілетін жалпы оң мағынасына қарамастан, теріс семантикалық құрамдас 

бөліктер,  сонымен  қатар  тиісті  прагматикалық  нәтиже  туындататын 

үйлесімдердің  бірқатары  бар.  Сол  мезетте,  біз  зерттеулерді  жүргізу 

барысында  Е.Ю.  Булыгина  мен  Т.А.  Трипольскаяның:  «Қала  кеңістіктерінің 

атауларының  лингвомәдениеттанушылық  сипаттама  (сөздіктердің  әртүрлі 

типтері  материалында)»  жұмысындағы  ұсынылған  келесі  ережеге  сүйендік: 

«Эмотивтік-бағалау 

бірліктерін 

семантациялау 

барысында, 

оларды  

қолданудың  үйлесімділік  аймақтарын  (әсіресе  сын  есімдер  үшін)  және 

коммуникативтік  қағидалар  аймақтарын  қиналмастан  айқындап  көрсетуге 

болады,  бірақ  денотативтік  және  прагматикалық  семантиканың  жекелеген 

аймағын ұсыну іс жүзінде мүмкін емес болып табылды» [12,  178 б.].  

 

Біз  өзіміз  таңдап  алған  лексикалық  бірліктің,  олардың  ажырамас 

бірліктеріндегі  семантикалық  сипаттамаларын  және  прагматикалық  әлеуетін 

қарастыру  талпынысы  қабылданды,  семантиканың  ядролық  бөлігі  create 

(33%), produce (21%), originate (17%), build (14%) етістіктерімен ұсынылған, 

ал  басқа  репрезентанттарға  British  National  Corpus  ұсынылған  материалдың 

шамамен 15% келеді. 

 

Біздің 

пікіріміз 

бойынша, 

ядролық 

бөлікте 

орыс 

тілімен 

корреспонденциялаудың  айтарлықтай  деңгейі  байқалады;  бірақ  талдау 

көрсеткендей, аталмыш корпуста және оның деректеріне сәйкес, Орыс тілінің 

ұлттық  корпусында  кең  таралмаған,  туындату  (originate)  мәнінің  

басымдығы байқалады. 

 

Бұзу мәнінің семантикалық орталығын destroy лексемасы деп қабылдау 

қажет (Корпуста ұсынылған сөз қолданымдардың 26%); одан әрі break (24%), 

ruin (23%), demolish (13%) жүреді, ал басқа сөз қолданымдарының тиісінше 

14%  тең  келеді.  Осылайша  орыс  тілімен  корреспонденция  дәл  емес  болып 

табылады, және сондықтан ағылшын-орыс аудармасындағы мүмкін болатын 

қателерге. 

 

Құру-бұзу 

етістіктерінің 

синтагматикалық 

әлеуеті 

көптеген 

жағдайларда,  ағылшын  тіліндегі,  сонымен  қатар  қазақ  тіліндегі  тиісті 

лексикалық 

бірліктердің 

үйлесімді 

(валенттілік) 

сипаттамаларымен 

корреспонденцияланады.  Орыс  тіліндегі  создавать    мәніне  семантикалық 

сәйкестіктер  ретінде  құру,  жарыққа  шығару  (мән  ерекшелігі;  негізгі  мән  – 

жариялау), жасау  көрсетіледі.    Бұзу  лексемаларынң  мәнін  келесілер  береді: 

бұзу; қирату; ойрандау; талқандау.  Біз  көрнекі  материалдарды  іріктеп  алу 

үшін,  көркемдік,  публицистикалық,  ғылыми,  ресми-іскерлік  стилі 

мәтіндерінен  алынған  үзінділерден  тұратын  Қазақ  тілінің  Алматылық 

корпусы деректеріне жүгіндік. 

 

Зерттеу Қазақ тілінің Алматылық корпусында ұсынылған қирату (27%) 

және  бұзу  (26%)  лексемаларының  шамалас  теңдігі  байқалатынын  көрсетті; 

бірқатар  төмен  үлес  талқандау  (17%)  және    бүлдіру  (16%)  лексемалары 

ұсынған  семантикалық  кеңістіктің  үлесіне  келеді:  бұзу  семантикасының 

қалған  репрезентанттары,  аталмыш  корпуста  ұсынылған  сөз  қолданулардың 

14% көрсетілген. 

 

Осылайша,  бізқазақ,  орыс  және  ағылшын  тілдеріндегі  «құру» 

алаңының  және  «бұзу»  алаңының  ядролық  бөлігіне  кіретін,  лексемалардың 

мәндері  спектрінің,  сонымен  бірге  валенттілік  әлеуетінің  ішінара  сәйкес 

келуін  көрдік.  Сәйкестіктер,  сонымен  қатар  айырмашылықтар,  біз  зерттеп 

отырған  тілдерге  тән  болып  табылатын,  әлемді  қабылдаудың  ерекшелігі 

туралы,  және  де  әлем  көріністеріндегі  ұқсастықтар  мен  айырмашылықтар 

туралы куәлік береді. 

 

 

III-ші  тарау  –  Құру  /  бұзу  етістіктерінің  қайталама  номинацияда 

қызмет  атқаруы  –  семантикалық  орталықтары  аталмыш  етістіктер  (орыс 

тілінде)  және  олардың  қазақ  және  ағылшын  тілдеріндегі  аналогтары  болып 

табылатын,  ФБ  семантикалық  және  прагматикалық  әлеуетінің  толық 

талдауынан тұрады. 

 

А.П. 

Василенко 

айтқандай, 

«фразеологизмнің 

заманауи 

сигнификациясының,  оның  ішкі  пішінімен  байланысы,  когнитивтік 

операторы  арқылы  жүзеге  асырылады»  [13].  Айтылғандар  «құру»/  «бұзу» 

мәнді,  орыс  тілінің  фразеологиялық  қорында  ауқымды  ұсынылған 

фразеологиялық  бірліктерге  қатысты  да  барынша  әділ.  Біз  дереккөз  ретінде 

Орыс  тілінің  онлайн  фразеологиялық  сөздігін,  сонымен  қатар  Орыс  тілінің 

ұлттық корпусының фразеологиялық қосымша корпусын таңдап алдық. 

 

Бұзудың  мәнін  айқын  көрсететін  неғұрлым  үлгілік  фразеологизмнің 

бірі,  жермен  жексен  ету  ФБ  болып  табылады,  салыстырайық:  Біздің 

Сирияды  көріп  отырғанымыз  шексіз  ұзақ  уақытқа  созылуы  мүмкін.  Онда 

қару-жарақ,  техника  және  оқ-дәрі,  егер,  тең  жартысы  жарылмай  қалса 

да/оталмай  қалса  да/ұшпай  қалса  да  –  ондаған  Сирияны  жермен-жексен 

етуге жететіндей мөлшерде шығарылған (ұжымдық. «Біздің Сирияда көріп 

отырғанымыз  шексіз  ұзақ  уақытқа  созылуы  мүмкін»).  Жеткілікті  жиі 

кездесетіндердің  қатарына,  әңгімелік  сипаты  аталмыш  фразеологизмге  тән 

бейнелілікті  және  сонымен  бірге  –  мақұлдамау  мәнімен  бірге,  әрекеттің 

жоғарғы  деңгейі  семантикасын  айрықша  білдіретін  күлі  көкке  ұшу  ФБ  да 

жатады.  «Бұзу»  мәнін  беру  үшін  зая  кету,  қыңырланып  ету,  пара-парасы 

шығу, ауаға (ұшу/көтеру) және т.б аса лайық келеді. 

 

Керісінше, 

«құру» 

мәні 

үшін 

кепілдік 

беру/болу, 

одақ 

құру/ұйымдастыру,негіз жасу  ФБ лайықты болып табылады. Мұнда  «құру» 

мәнінің 

теріс 

эмоциялармен 

 

үйлесуі 

қызығушылық 

тудырады 

(салыстырайық,  кедергі  келтіру,  аяқтан  шалу,  тыныштық  бермеу,  кедергі 

келтіру және т.б.) 

 

Сонымен  бірге,  Феникстің  мифологиялық  бейнесіне  сілтемеден 

тұратын,  ауқымы  кеңейіп  келе  жатқан  күйрегенді  қалпына  келтіру 

фразеологизмі айрықша қызығушылық тудырып отыр: 

 

Осылайша,  кемелденген  және  толыққанды  Тәңірді  бейнелейтін 

ксенофобтық сала,  қалпына келді және суретшілердің қиялдарын қайтадан 

жаулап  алды  (Б.  Чухович.  Тәуелсіздік  ескерткіші.  Сала  мифологиясы  және 

билік дискурстары// «Неприкосновенный запас», 2009) 

 

Ағылшын  фразеологиясы,  ең  алдымен  етістік  пен  көмекші  сөздермен 

үйлесімділігінің  уәждемесін  толық  жоғалған  деп  санауға  болатын,  олардың 

идиомалық  мәнімен  сөйлемшелік  етістіктер  тәрізді  феноменнің  болуының 

тәндігі сиқты, қазақ және орыс тілдерінің фразеологиялық қорынан бірқатар 

ерекшеліктерге  ие  екендігі  белгілі.  Сондықтан,  құру  және  бұзу  салалары 

орталықтарынан 

бөлек 

(біз 

анықтаған 

create/destroy 

ауырлық 

орталықтарымен  үйлесімде),  еркін  сөз  тіркестерінде  ұсынылмаған,  бірақ 

идиоматикада  айқан  көрініс  табатын  өзіндік  периферияны  атап  кетуге 

болады. 

 

British  National  Corpus  деректері  көрсеткендей,  ағылшын  тілінің 

фразеологиялық  жүйесіндегі  мәнді  көрсетудің  неғұрлым  кеңінен  таралған 

жиіліктік  тәсілдерінің  бірі  ретінде,  build  up  сөйлемшелік  етістігін  санауға 

болады:  корпуста  аталмыш  идиоматикалық  сөйлемшеден  тұратын  1447 

мәнмәтіндер тіркелген. Оның мәндердің айтарлықтай ауқымды спектріне ие 

екендігін  атап  кетейік:  басымдылықтылар  ретінде  келесілер  тіркеледі 

біртіндеп құру; біртіндеп салу; салып тастау; жасау; тудыру; ғимараттың 

құрылысын салу; салып орнату; орнату; тұрғызу және т.б. 

 

British  National  Corpus  деректері  бойынша,  бұзу  мәнінің  көрінісі, 

ауқымды  семантикаға  ие  break  тірек  компоненті  бар  ағылшын 

фразеологиясындағы  неғұрлым  үлгілік  және  жиілікті  болып  табылады. 

Осылайша,  орыс  тіліндегі  сәйкестіктер  ретінде,  бұзу/бұзылу/құлау 

мәндерімен  қатар,  екі  тілді  сөздіктер  сәйкестіктердің  жеткілікті  ауқымды 

спектрін  береді.  Оның  ішінде,  бұзу  мәнімен  парадигмада  орындалу  ауқымы 

бойынша  көш  басындағы,  break  down  сөйлемшелік  етістігі  мәндері  құралы 

аса қызық.  

 

Лексикографиялық  дереккөздерге  талдау  нәтижесінде,  біз  break  down 

келесі  ұсынылған  мәндерін  анықтадық;  бұл  мәндердің  көлемдерінің 

жоғарыда  сипатталған  сәйкес  келетін  орыс  ФБ  ішінара  сәйкес  келуін 

білдіреді.  Осылай,  шыдамау;  құлап  қалу  (тәртіп  туралы)  мән  үлгілік  болып 

табылады:  Hardly  surprisingly,  discipline  broke  down  and  recruits  raided  street 

fruit  stalls  and  commandeered  passing  vehicles); ашу (толық  түсіндіру, 

баяндау); ренжу; көңілі 

бұзылу;  әлсіреу; тартылу;    сындыру (сыну); қирату (қирау); бұзу (бұзылу); 

сындырып 

тастау; үзу; тәптіштеу;   әлсіреу ; шыдамау; жаныштау ; қирату; күйреу; 

бұзу; 

 

сындыру және т.б. 

 

Біздің  зерттеулеріміздің  объектісі  болып  отырған,  оппозициямен 

салыстырылатын  қазақ  фразеологиялық  қорында,  айқын  көрінетін  адролық 

және перифериялық бөліктер байқалады. Сонымен қатар, парадигматикалық 

және синтагматикалық аспектілерде ұсынылған құру/бұзу мәнді фразеология, 

тіпті лексикадан да жоғары деңгейде  әлемнің номадтық көрінісін көрсетеді. 

Мүмкін,  бұл  фразеологияның  аталмыш  тілде  сөйлеушінің  өзіндік  тілдік 

санасын  және  әлем  бейнесін  қалыптастыратын,  «клишелер»,  ортаны 

қабылдаудың  ұлттық  стереотиптері  неғұрлым  айқын  көрінетіндігімен 

байланысты болуы мүмкін. Р.Т. Сираева және Ф.Г. Фаткуллина көрсеткендей, 

«әлемнің  тілдік  картасының  және  тілдік  мінез-құлықтың  ұлттық  ерекшелігі 

кез-келген  тілдің  фразеологиясында  көрсетіледі.  Тіл  білімінде  фразеология 

«дайын және тұтас бірліктер ретінде өзінің жаңғыртылуы бойынша сөздерге 

ұқсас,  сөздердің  тұрақты  тіркестерінің  жиынтығы»  ретінде  қарастырылады  

[14,  4  б],  ал  әлемнің  фразеологиялық  көрінісі  түсінігінде  «әрбір 

фразеологиялық  орам  қатаң  жүйенің  элементі  болып  табылады  және  жан-

жақтағы  болмыстың  шындығын  сипаттауда  белгілі  бір  функцияларды 

орындайтын»  фразеология  құралдарымен  сипатталған  әлемнің  тілдік 

картасының  бір  бөлігі  түсініледі»  [14,  13  б.].  Осылайша,    әлемнің 

фразеологиялық  көрінісі  фразеологизмдерді  бірліктердің  лингвистикалық 

және экстралингвистикалық ерекшеліктері негізінде жіктеудің әмбебап тәсілі 

ретінде  түсініледі.  Әлемнің  фразеологиялық  көрінісі  әлемнің  тілдік 

бейнесінің  бір  бөлігі    болып  табылады,  сонымен  қатар  лексика  мен 

фразеология  құралдарымен  сипатталған  әлем  көрінісі,  -  бұл  айтылым 

құрамындағы    барлық  қарым-қатынастарымен  және  қатынастарымен 

объективтік  шынайылықтың  сипаттамасы  негізделген,  әлемнің  тілдік 

көрінісінің  «төменгі  қабаты».  Тілдің  фразеологиялық  жүйесі  ретінде  «тілде 

сөйлеушілердің 

сана-сезімдеріндегі 

объективтілік 

шынайылықты, 

шынайылықтар әлеміндегі жүйелік қатынастарды көрсету пішіні» түсініледі 

[15,  45  б.].  Фразеологизмдерді  талдауға  арналған  екі  тәсіл  болады: 

гносеологиялық  (фразеологиялық  объектінің  тұтас  мәнін  қалыптастырудағы 

экстралингвистикалық  факторлар)  және  лингвистикалық  (сөйлемшенің 

қалыптасуының  тілдік  механизмдері),  сонымен  қатар  зерттеулердің 

синхроникалық  және  диахроникалық  зерттеулер  принципінің  көмегімен 

жасалынатын.  Әлемнің  фразеологиялық  көрінісі,  әдетте  үш  аспектіде 

сипатталады:  логикалық,  философиялық  және  аксиологиялық.  Әлемнің 

фразеологиялық  көрінісі  әлемнің  «аңғал»  көрінісі  болып  табылады,  өйткені 

әлем  жайында  білімді  қарапайым  сана  деңгейінде  көрсетеді.  Тұрақты 

тіркестердегі  бекітілген  жағдайлар,  адамның  ұлттық  көзқарасымен 

шартталған  мінез-құлқы  стереотиптері  болады.  Аталмыш  әлем  көрінісінің 

ядросын,  көбіне  жоғалтылған,  көмескі  (фразеологиялық  астасулар)  немесе 

ашық  (фразеологиялық  бірлік)  ішкі  пішіндері  бар  неғұрлым  ежелгі  шыққан 

бірліктер  құрайды.  Әлемнің  фразеологиялық  көрінісі  –  әлемнің  тілдік 

көрінісінің неғұрлым тұрақты бөлігі деп айтуға болады, өйткені ол қоғамның 

дамуы  үдерісінде  шамалы  толығады,  және  фразеологиялық  бірліктердің 

түзілуі жеткілікті ұзақ болып табылады. 

 

Біз құру/  бұзу  мәні  бар  лексикалық  бірліктер  тәрізді,  осындай 

мағыналы фразеологизмдерді де Қазақ тілінің Алматылық корпусы деректері 

негізінде,  сонымен  бірге  дәстүрлі  сипаттағы  лексикографиялық  дереккөздер 

негізінде  зерттеген  болатынбыз  (Кеңесбаев  І.  Қазақ  тілінің  фразеологиялық 

сөздігі.  –Алматы:  «Арыс»,  2007).  Электронды  дереккөздер  де  (корпустың 

жоғарыда  көрсетілген  сөздіктері)  және  дәстүрлі  сөздіктер  де  құру  ядролық 

етістігінің  синонимдері  ретінде  жасау,  түзеу,  салу  етістіктерін  ұсынатынын 

айта кетейік. 

 

Бұзу  семантикасы  жайында  айта  отырып,  ең  алдымен  оның  үлкен 

салаластығын,  неғұрлым  ауқымды  ұсынылғандығын  (бұл  орыс  және 

ағылшын  тілдеріндегі  материалда  аталып  өтілгендей)  атап  өту  қажет;  мұны 

келесі  ұсынылған  лексикографиялық  дереккөздер  деректері  де  көрсетеді: 

қирату  сөзінің  синонимдері:  сындыру,  қаусату,  бұзу,  бүлдіру,  талқандау, 

күйрету, күл-паршасы шығу, быт-шыт қылу.  

 

Талдау 

жасалынған 

нақты 

материал 

негізінде, 

«құру/бұзу» 

опозициясының, олардың негізінде салыстыру жүргізілген, барлық тілдердегі 

қайталама  номинациядағы  сипатқа  ие  деген  қорытындыларға  келу  болады. 

Аталмыш  оппозицияның  салыстырылып  отырған  тілдерде  сөйлеушілердің 

аксиологиялық  бағдарлануларын  тіркейді,  сонымен  қатар  әлемнің  ұлттық 

көрінісіндегі оң/теріс мәндердің арақатынасына бақылау жүргізу мүмкіндігін 

береді  деген  қорытынды  жасауға  болады.  Біздің  материалда,  Орыс  тілінің 

ұлттық  корпусының,  British  National  Corpus  және  Қазақ  тілінің  Алматылық 

корпусының  деректерін  есепке  ала  отырып,  қазақ  тіліндегі  оң  семантика 

тарапына  айтарлықтай  басымдық  анықталды;  орыс  тілінде  бұл  басымдық 

бірқатар  төмен;  ал  ағылшын    тілінде  ол  ең  төмені  болып  табылады.  Біздің 

пікірімізше,  бұл  қазақ,  орыс  жіне  ағылшын  тілінде  сөйлеушілердің  жалпы 

әлемнің ұлттық көрінісіндегі оң және теріс семантикасының, сонымен қатар 

фразеологиялық  бірліктердің  оң  және  теріс  жүктелгенділіктерінің 

арақатынастарының көрінісі болады. 

 

Қорытындыда  әлемнің  қазақ,  орыс  және  ағылшын  тілдерінің 

көріністері  үзінділеріне  жүргізілген  зерттеулер  нәтижелері  жалпыланады. 

Оның  ішінде,  Орыс  тілінің  ұлттық  корпусы,  сонымен  қатар  Қазақ  тілінің 

Алматылық  корпусы  және  Интернет  желісінің  қазақ  тілді  сегменті  және 

British  National  Corpus  деректеріне  жүргізілген  салыстырмалы  талдау 

нәтижесінде, автор төмендегідей қорытындыға келеді: 

-  «құру/бұзу»  опозициясы  қазақ,  орыс,  және  де  ағылшын  тілінде  де, 

динамикалық  және  амбиваленттік  сипатқа  ие.  Көбіне,  теріс  сипаттамалар 

«құру» мәнімен үйлескен, және керісінше оң мәндер «бұзу» семантикасының 

ФБ берілулері мүмкін; 

-  аталмыш  материалда  «бұзу»  мәнінің теріс  семантиканың  тасымалдаушысы 

ретіндегі,  үлкен  салаластығы  және  неғұрлым  ауқымды  ұсынылғандығы 

туралы жалпы тілдік заңдылығы расталады; 

-  бұл  оппозицияны  қайталап  ұсынушы  ФБ,  орыс  және  ағылшын  тілдерінде 

тек  ішінара  корреспонденцияны  ғана  табатын,  дүниенің  айрықша  көрінісін, 

оны номадтардың өзіндік қабылдауларын көрсетеді. 

 

«Құру/бұзу»  парадигмасына  кіретін  лексемалардың,    соынмен  қатар 

фразеологиялық  бірліктердің  олар  баға  берулері  тұрғысында  бір  мәнді 

еместіктерімен,  амбивалентіліктерімен  сипатталатынын  атап  кеткен 

маңызды. 

 

Қазақ,  орыс  және  ағылшын  тілдеріндегі  материалдарда  жүргізілген 

зерттеулер  нәтижесінде,  біз  аталмыш  оппозицияның  мүшелері  беретін 

оң/теріс  мәннің  мәңгілікке  бекітілген  болып  табылмайтынды;  оның 

динамикалық  екендігін  және  әлемнің  ұлттық  көрінісін  бейнелейтін,  барлық 

тіл  құралдары  тәрізді  қарама-қайшылықтардың  біртұтастығын  көрсетеді 

деген қорытындыға  келе аламыз. 

 

Пайдаланылған дереккөздер тізімі 

1 Плунгян В. А.  Корпус құрал және идеология ретінде: заманауи корпустық 

лингвистиканың бірқатар сабақтары жайында. – Ғылыми түсіндірудегі  орыс 

тілі. № 2 (16). — 2008. — 7—20 б.. 

2 Пименова М.В. Ішкі әлем концептілері. Докт.дисс. – Санкт-Петербург, 2001. 

– 494 б.  

3  Когнитивтік  лингвистикаға  кіріспе:  оқу  құралы  /  З.Д.  Попова,  И.А. 

Стернин,  В.И.  Карасик,  A.A.  Кретов,  О.О.  Борискина,  Е.А.  Пименов,  М.В. 

Пименова;  жау.  ред.  М.В.  Пименова. –  Кемерово:  Графика,  2004.  –  4 

шығарылым. – 243 б.  

4 Щерба Л.В. Тілдік құбылыстардың үштүрлі құбылыстары туралы және тіл 

біліміндегі  эксперимент  жайында  /  (Щерба  Л.В.  Тіл  жүйесі  және  сөйлеу 

қызметі. - Л., 1974. - 24-39 б.). Электронды ресурс. Қол жеткізу тәртібі: URL 

http://philology.ru/linguistics1/shcherba-74a.htm

  

5  Bybee  J.  1985.  Morphology:  A  Study  of  the  Relation  between  Meaning  and 

Form. Amsterdam and Philadelphia: John Benjamins, 1985. – 234 p. 

6  Баранов  А.Н.,  Добровольский  Д.О.  Фразеология  теориясының  аспектілері. 

– М.: Знак, 2008. – 656 б. 

7 Попова З.Д., Стернин И.А. Когнитивтік лингвистика. – М.: АСТ: «Восток-

Запад», 2007. – 226 б. 

8  Булыгина  Т.В.,  Шмелев  А.Д.  Әлемнің  тілдік  концептуалдануы  (орыс 

грамматикасы материалдарында) – М.: Славян мәдениеті тілдері, 1997. – 545 

б.  

9 Трубецкой Н.С. Фонология негіздері. – М.: Аспект-пресс, 2000. – 352 бс.  

10  Смирницкий  А.И.  Ағылшын  тілі  лексикологиясы.  -  М.:  Мәскеу 

Мемлекеттік Университеті, 1998. - 260 б. 

11  Өзге  діл/  В.  И.  Карасик,  О.  Г.  Прохвачева,  Я.  В.  Зубкова.  –  М.:  Гнозис, 

2005. – 352 б. 

12  Е.Ю.  Булыгина,  Т.А.  Трипольская  Қалалық  кеңістіктер  атауларының 

лингвомәдениеттенушылық  сипаттамасы  (әртүрлі  сөздіктер  үлгілері 

материалдарында).  Электронды  ресурс.  Қол  жеткізу  тәртібі:  URL 

http://www.philology.nsc.ru/journals/spj/pdf/2012_2/2012_2_Bulygina_Tripolska

ya.pdf

  Алынған күн: 12.10.2016. 

13 Василенко А.П. Фразеологизмдердің фреймдік семантикасы. Электронды 

ресурс. 

Қол 

жеткізу 

тәртібі: 

URL 

http://www.rusnauka.com/13_NPN_2010/Philologia/66178.doc.htm

    

14  Сираева Р.Т., Фаткуллина Ф.Г. Әлемнің  фразеологиялық  көрінісі.  Негізгі 

мазмұны және белгілері... – М.: Орыс мәдениеті тілдері, 1996. – 216 б. 

15  Гаврин  С.Г.  Бейнелеу  теориясы  аспектісіндегі  қазіргі  заманғы  орыс  тілі 

фразеологиясы. – Пермь, 1974. – 296 б.  

Диссертация тақырыбы бойынша жарияланған жұмыстар тізімі 

1 Semantic and Cognitive Specificity of English Verbs to Destroy, to Demolish, to 

Ruin  and  their  Equivalents  in  Russian Translation//Social  Sciences.– Volume  11, 

Pakistan, 2016. – pp. 3914-3919. - URL: 

http://www.medwelljournals.com

 0,3 б.т.  

Бірл. авторлық: Kossymova  G.S., Markova E.M. 

2  Әлемнің  тілдік  көрінісіндегі  тұрақты  тіркестер.  //  Л.Н.Гумилев  атындағы 

ЕҰУ  Жаршысы.  –  Гуманитарлық  ғылымдар  топтамасы.  –  Л.Н.Гумилев 

атындағы ЕҰУ, 2015. -  №5 (108). - 43-47 б. - 0,2 б.т. – Бірл. авторлық Чжан 

Ши яю 

3  Бинарлы  семантикалық  оппозицияларды  зерттеулердің  әдіснамалық 

проблемалары (құру-бұзу етістіктері материалында). //  

Абай атындағы ҚазҰПУ Жаршысы – Филологиялық ғылымдар топтамасы .– 

Алматы: Абай атындағы ҚазҰПУ, 2016. - №4(58).  - 19-21 б. - 0.2 б.т. 

4 «create» лексемасының прагматикалық әлеуеті  ерекшелігі (British  National  

Corpus  материалында).    //  С.Торайғыров  атындағы  ПМУ  Жаршысы  - 

Филологиялық  топтама.  –  Павлодар:  С.Торайғыров  атындағы  ПМУ,  2017.  - 

№1. – 41-47б, 0.3 б.т. 

5  Құру/бұзу  лексемаларының  когнитивтік  мазмұндағы  репрезентатор 

ретіндегі ішкі пішіні. // Қазақстан ғылымы және өмірі. - Астана, 2017. - №3 

(46). –  78-81 б - 0.2 б.т. 

6 Efficiency of Individual and Differentiated approach in Teaching in Kazakhstani 

Higher Schools. // Mediterranean  Journal  of  Social  Sciences, -Volume 6, Italy, 

2015.  –  pp.  553-563.  URL: 

http://www.mcser.org/journal/

  -  0.6  б.т.. 

Бірл.авторлық. Tussupbekova M. Z., Ustelimova N.A., Kulanova K.K. 

7  Аударма  шешімдерін  қабылдау  барысындағы  бұзу  және  to  destroy 

етістіктері семантикасының валенттік және  когнитивтік әлеуетін есепке алу 

туралы  //  Славян  және  славяндық  емес  әлемдегі  орыс  тілі: 

лингводидактикалық 

аспект. 

Халықаралық 

ғылыми-практикалық 

конференция материалдары. - Трнава, Словакия, 2016. - 182-186 б. - 0.3 б.т. 

8  «Құру»  концептінің  рационалды  және  эмотивті  құрамдас  бөліктері  (орыс 

тілінің  ұлттық  корпусы  материалында)  //  Орыс  тіліндегі  рационалды  және 

эмотивті 

құрамдас 

бөліктер: 

халықаралық 

ғылыми 

конференция 

материалдары.  - Мәскеу, Ресей, 2015. -  283-287 б. - 0,3 б.т. Бірл. авторлық 

Чингисов А.А. 

9  «Құру/бұзу» антиномиясының Интернет-мәтіндердегі айқындаушы рөлі  // 

Мәтін:  проблемалары  және  келешегі.  Орыс  тілін  шет  тілі  ретінде  оқыту 

мақсаттарында  зерттеу  аспектілері:  VI  Халықаралық  ғылыми-практикалық 

конференция материалдары. - Мәскеу, Ресей, 2015. - 63-65 б. - 0,2 б.т. 

10  «Құру»  және  «бұзу»  концептілері  қазақстандық  интернеттің  орыс  тілді 

сегментінде  //  XXI  ғасырдың  когнитивтік  лингвистикасындағы  жаңалық: 

Халықаралық  ғылыми-практикалық  конференция  материалдары.  -  Бішкек, 

Қырғызстан, 2015.- 152-157 б. - 0,3 б.т. Бірл.авторлық Мирзоева Л.Ю. 

11 «Бұзу» етістігінің синтагматикалық әлеуеті туралы // Білім мен ғылымдағы 

инновациялар: Халықаралық ғылыми-практикалық конференция 

материалдары. – Алматы:   С. Демирель атындағы университет, 2016. - 182-

186 б. - 0,2 б.т. 

12 «Бұзу» мәні бар лексемалардың прагматикалық сипаттамалары туралы 

сұраққа. // Ломоносов-2016: Студенттердің, магистранттардың және жас 

ғалымдардың XII  халықаралық ғылыми конференциясы материалдары.  – 

Астана, 2016. –185-186 б.,0,2 б.т. 

13 «Құру» етістігінің прагматикалық әлеуеті туралы // Русистика және қазіргі 

заман: XIX халықаралық ғылыми конференциясы материалдары. - Астана, 

2016. - 182-185 б. - 0,2 б.т.