18
талдау жасағымыз келсе, қабылданған шешімдердің салдарына көз
жеткізгіміз келсе және әртурлі альтернативалар кезінде олардың шама-
шарқын бағалағымыз келсе, онда бiз алдымен мемлекеттендіру және
жекешелендіру процестерінің күрделі математакалық мағынасын ,яғни
математакалық модельдер жүйесін құруымыз қажет.
Демек процестердің күрделі болуына байланысты мемлекеттендіру
және жекешелендіру пpoцecтepi бойынша қабылданған шешімдердің
салдарын есепке ала отырып , күрделі әлеуметтік - экономикалық
жүйелердің қолайлылығына талдау жасау және оның моделін жасау үшін
қазіргі информациялық технологияның апаттарын пайдалануымыз қажет.
Алайда , қaзipгi әдебиеттерде әлеуметтік - экономикалық
процестердің математакалық моделі мемлекеттендіру және жекешелендіру
процестерін толық қарастырмайды , ал бұл процестерді зерттеу үшін
қажетті салдар комплексі турасында ештеңе жазылмаған.
Сондықтан , мемлекеттендіру және жекешелендіру пpoцecтepiне
талдау жасау және оның анықтамасын өңдеу ұшін экономикалық
көзқараспен қарауымыз шарт. Қазіргі жағдайда дүние жүзі экономикасы
бізгe мемлекеттендіру және жекешелендіру пpoцecтepiнің ең кем деген төрт
тypлi әдіспен көрсетеді .
Олар:
- дамыған капиталисік елдер өзінің нарықтық экономикасын
дамытумен қатар мемлекеттік кәсіпорындардың жұмыс тиімділігінің
дәрежесін жоғарлатуға күш салып отыр. Мұндай кәсіпорындар нарықтық
органның тәжірбие бойынша барлық сфераларын қамтиды;
- дамушы мемлекеттерде, оның ішінде индустриалды емес елдерде
(Сингапур, Оңтустік Корея , т.б) жекешелендірудің мақсаты тек қана
мемлекеттің меншігін және меншікке айналдыруда ғана емес, сонымен
қатар нарықтық кеңестіктің өзін кеңейтудің, оған жұртшылықтың жаңа
аймақтары мен категорияларын енгізу болып табылады ;
- Қытайда “Жекеменшік құқығын жариялау” бақыланатын нарық
құрумен тікелей байланысты . Мұнда, мемлекеттік меншік ұзақ режимге
кіреді;
- ТМД елдерінде және басқа да бұрынғы социолистік елдерде
жекешелендірудің негізгі мақсаты басқаша : нарықтық орта, нарықтық
экономикалық субьектілерін жасау.
Дамыған елдерден жекешелендіруді былай қоя тұрып , индустралды
емес елдердің жекешелендіру жобаларының көлемінде тек қана осындай
шарттарды негізге ала отырып кездескен қиыншылықтарды жеңуге болады.
Жекешелендіру процесінің мақсаты екі деңгейде анықталады:
- макро деңгейде - бұл экономикадағы нарықтық бастаманың нығаюы,
барлық шаруашылық жүйелерінің тиімдлігін жоғарылату мемлекеттік және
іскерлік
қозғалыстарының
маштабтарын
қысқарту
және
децентрализациялау, бюджеттік дефицитін азаюы ;
19
- микродеңгейде - бұл кәсіпорынның жұмысының техникалық,
экономикалық көрсеткіштерін жоғарылату.
Жекешелендіру процесінің төмендегідей кеңінен таралған
бағыттарын ерекше айтуға болады :
- барлық тұтынушылар үшін биржасы арқылы кәсіпорын акцияларын
сату;
- жеке адамға немесе жеке компанияға капиталдың біp бөлігін сату;
- белгілі бip кәсіпорын жұмысшыларына акция сату;
-
мемлекеттік
кәсіпорындардың
меншігіндегі
өнеркәсіп
орталықтарын
кеңінен сату.
Индустралды емес елдерде жекешелендірудің негізгі мақсаты мен
мүддесі болып мынадай факторлар табылады : мемлекет басшылығы
қорының және әкімшілігінің басына түскен ауыртпашылықтарын
жеңілдету, конкуренцияны дамыту және экономикалық тиімділікті
жоғарылату, мемлекеттік емес инвестицияларды өзіне тарту жолымен өсу
қарқыны үдету, мемлекеттік емес монополияларды шетке шығару, тең
құқықты нарық құру, мемлекет пен жеке өндірушілердің арасындағы
сыртқы қарыздарға жауапкершілікті бөліп алу.
Индустралды емес елдерде мемлекеттің банкротқа ұшырау қауіпін
жоюы, өкіметтің экономикаға саяси түрде араласуы және протекционизм
ұлттық өндірушілердің өздігінен дамуына кедері жасайды және тоқтап
қалуына ұйтқы болады деп есептелінеді. Сонымен қатар нарықтың дамуы
және экономиканы монополиялауға жол бермеу үшін жеке меншік
формаларын ауыстырып қана қою жеткізіліксіз деп түсінеді .[3]
Бұл елдердегі жекешелендіру механизмнің бірнеше бағыттары мен
тәсілдері бар.
- өкімет алдымен кәсіпорындар құрады және бұдан кейін иелігін
сақтай отырып өзінің жұмысын басқару құқығын басқару жеке секторға
ұсынады. Мұндай әрекеттер жеке капиталдар пайданың ойдағыдай бөлу
кепілдігіне сенімсіз қадамнан қауіптелген жағдайда орынды болады;
- мемлекет кәсіпорындарының акцияларға жеке адамдарға
бөлшектеніп сатылады. Уакыт өтуімен мемлекет акциялардың бақылаушы
пакеттерінен бас тарта алады, бұл тәуелсіз иеленушілердің пайдасына орай
шешілетін мәселе. Мұндай вариант кұнды кағаздар нарығының жеткілікті
дәрежеде дамыған жағдайында немесе өкімет стратегиялық аймактардың
үстінен бакылай отырып , олардың тиімділігін жоғарылатуға ұмтылған
жағдайда колданылады;
- кәсіпорын немесе кәсіпорынның бір бөлігі бір немесе бірнеше
заңды
құқығы бар мекемелерге, мысалы, аукциондар ұйымдастыру жолымен
сатылады ;
- мемлекеттік кәсіпорын толығымен немесе бөлшектен жойылады
және сөйтіп жеке фирмалардың меншігіне қол сұғуға ашылады;
