Дипломдық жұмыс орындаған: тексерген: Жоспар Кіріспе

Геологобарлауға тікелей инвестицияларды жаппай тарту ТШИ жалпы түсімдік құрылымының бірқатар өзгерісіне әкелді. Дегенмен, соғы кезде ТШИ салалық құрылымына мұнай және табиғи газ өндірісіне бағытталған инвестициялар 2000ж. 72%-дан 2005ж. 63,5%-ға дейін төмендеген, геологиялық және іздестіру әрекеттерінің үлесі 2000ж. 8,6%-дан 2005ж. 20,3%-ға дейін өскен. ТШИ жалпы түсімінде мәнді үлесті талданушы аралықта 3,6-3,8% деңгейінде қалып отырған металлургиялық өнеркәсіп алады.(13)

Тұтастай шетелдік инвестициялардың салалық құрылымының бағамы қорытындысында Қазақстанның барлық экономикалық кешенінің дамуының нәтижелілігінде көрініс табуы мүмкін олардың төмен салалық көбеюін көрсетеді. Шетелдік инвестициялардың шікізаттық бағытталымы ұлттық экономика құрылымының ары қарайғы өзгерісіне, ел аймақтары бойынша теңсіздікте бөлінісі мен олардың әлеуметтік-экономикалық дамуының дифференциациясының күшеюіне негіз болады.

Шетелдік инвесторлар үшін басым сала болып инвестиция көлемі 2001 жылы барлық шетелдік инвестициялардан 12,5%, 2005 жылы 23% құраған Қазақстанның қаржылық аясы саналады. Мұншама жоғары үлестік көрсеткіш 36 өмір сүруші коммерциялық банктің 15-і шетелдік инвестиция қатысымымен әрекет ететін Қазақстанның қаржылық секторының барынша ашықтығымен түсіндіріледі. Қазақстанда шетелдік инвестиция салымы үшін біраз тартымды сала болып ауыл шаруашылығы табылады (барлық көлемнен 0,4% жуық). Бұдан шығатын қорытынды шикізат секторына ТШИ тартуда басымдылықтың сақталуы қорытындысында мемлекеттің макроэкономикалық тұрақтылығына залал келтіруі мүмкін оның салааралық теңсіздігін күрделендіреді.

Қазақстан экономикасына шетелдік инвестицияларды тартудың бір мәселесі негізгі өндірістік қордың 60%-ы физикалық және моральды ескірген шынайы секторындағы инвестиция жетіспеушілігі болып табылады. Қазақстандық экономиканың барлық сфералары ескірген құрал-жабдықтарды алмастыруға ғана қажет емес, сонымен бірге шығарылушы өнімдердің, металлургия, машина құрылысы, химия, ауыл шаруашылығы және денсаулық сақтау мен білім берудің бәсекеге қабілеттілігінің жоғарылауына да керек инвестицияларға жоғары қажеттілікті бастан кешіруде.

Жыл сайын республикада негізгі өндірістік қордың 1,5% тәртібі жаңарып отырады, бұл кезде дамыған елдерде (АҚШ, Жапония, Германия) бұл көрсеткіш 6-8% құрайды. Қаржы министрлігінің бағалауы бойынша, бүгінгі күні коммерциялық бантер берген барлық несие көлемін екі еседен асыра көтеретін тек негізгі өндірістік қорларды жаңартуға шамасы 800 млрд. тг. қажет.

Инвестицияның негізгі көлемі бұрынғысынша тау игеру өнеркәсібінің өндірістік аппаратын жаңартуға бағытталады, “Тенгизшевройл” ЖШС, “Мангистзумунайгаз” АҚ, Жапон ұлттық мұнай компаниясы, “Узеньмунай-газ” АҚ, “ТЕПКО” ЖШС, “Қазақ Ойл-Эмба” ААҚ сияқты ірі компаниялармен елдегі әлеуметтік-экономикалық жағдайға ілгері ықпал етіп, халықты жұмысбастылықпен қамтамасыз ете отырып, инфрақұрылымды дамыта, салық және төлем түрінде бюджет құралдарының жетіспеушілігін толықтыратын мұнай өндіруші және мұнай өңдеуші салаларына 60%-ы меңгертіледі.

Елдің мұнай қорларын меңгеру бағытындағы Қазақстан стратегиясы көмірсутегін өндірумен ғана толыққан жоқ. Маңызды мәселенің бірі болып әлемдік нарыққа мұнай мен газдың тасымалдануын дамыту мәселесі табылады. Кеңестік уақытта Қазақстан өзінің ішкі нарыққа бағытымен мұнай тасымалдау құбырларына ие болған жоқ. Тәуелсіздік жылдарының алғашқысы және тиімді жүзеге асырылған жоба болып Каспий тасымалдау құбыры консорциумы (КТК) табылды, оның іске қосылуымен Қазақстан мұнай және газ тасымалдау маршруттарының әр түрлілігі бойынша жалғасымды саясатын жүзеге асыра бастады. Каспий бойынша келіссөз процесінде 2004-2005жж. маңызды болды. 2005 жыл басындағы Ресеймен стратегиялық әріптестік су жағалауларындағы (щельф) ірі бірлескен жобаларда тәжірибелік көрінісін тапты. Осы жылдың өзінде Қытай бағытындағы тасымал құбырларының құрылысы басталды.

Шетелдік капиталды тартудың біржақтылығына қарамастан Қазақстанның экономикалық дамуындағы мұнай секторының рөлін бағалау қиын. 1985 жылмен салыстырғанда Қазақстан көмірсутекті шикізат өндірісінің көлемін 230% көбейтті, ол кезде әлемде өндіріс 1,3 есе өскен болатын, ал Ресей ол кезең деңгейін әлі қалыптастырмаған болатын (7 Кесте). Қазақстан белгілі бір дәрежеде мұнайдың арқасында экономикалық жүйені трансформациялау процесін тездетті. Бірақ, ел дамуының бүгінгі динамикасына жетуіне қуат көздеріне әлемдік бағаның жоғарылауы ғана әсер еткен жоқ. Қазақстанда мемлекеттік бюджеттің 25% ғана мұнай табысынан қалыптасады.

Тікелей инвестициялар қара және түсті металлургия әрекетінің нәтижелілігін көтерді. Мыс рудасын өндіру мен өңдеуде ең ірі компания болып құрамына “Самсунг” және “Қазақмыс” корпарациялары сияқты ірі кәсіпорындар кірген “Қазақмыс” ОТАҚ табылды. Ол салалар дамуына 1833,5 млн. АҚШ долл. салған, 1990ж. тазартылған мұнай шығарылымы бойынша 2000ж. 9% деңгейге көтерілуіне мүмкіндік жасады. Қазіргі уақытта мыс өндірісінің көлемі өткен жылдар көрсеткіштерінен асып озады.

Өндірістің дамуына “Испат-Кармет” 500млн. АҚШ долл. салды. Карметкомбинат өндірістің күшті индустриялизациялануы кезеңінен өтті. Дегенмен, мыс кен өндірісінің өсіміне қарамастан, бұл салаға инвестициялар мыс саласының минералды-шикізаттық базасының ескіруіне алып келуі мүмкін болғандықтан қысқартылуда.

“Қазхром” және “Қазалюминий” АҚ қорғасын-цинк саласына 537,2 млн. долл. көлеміндегі инвестиция арқасында жоғары нәтижелі өндіріс болды.

Мырыш кен өндірісі елеулі болып табылады. Бұл шикізаттың ажыратылған қорлары бойынша Қазақстан әлемде үшінші орын алады және салалардың динамикалық дамуы жағдайындағы перспективада ірі әлемдік экспортер болуға қабілетті.

Ірі недро пайдаланушы алтын кенінің орны “Алтын-РК” АК, “ДБС-Балхаш”, “Алтын Төбе” МРК және басқалар болып табылады, олардың инвестициялары салаға бағытталған инвестицияның жалпы көлемінің 90% құрайды, олардың мәнді бөлігі (88%) кен өндірісіне жіберіледі. Дегенмен, соңғы жылдары саланың көптеген кәсіпорындарының тоқтауына алып келген бұл арнаға инвестицияның көлемі 10 еседен көп, өндіріске 2 есе қысқартылды.

Алюминий өндірісінің негізгі шикізаты бокситтер “Қазақстан алюминиі” АҚ өндіріледі. Бірақ, бұл кәсіпорында алюминий жеке өндірісінің дамуына инвестициялардың жетіспеушілігі сезіледі. Әлемдік нарықта бұл металдың құны ресейлік кәсіпорындар шығаратын шикізат құнына қарағанда елеулі жоғары және осы өнімге жоғары сұранысқа ие Қазақстан нарығына дайын алюминий қайта жөнелтіледі. (15)

Тікелей инвестициялау субъектілдерінің бағамы қазақстандық экономикаға инвестициялау көлемі бойынша көшбасшылық жағдайды АҚШ (29,7%), Ұлыбритания (13,5%), Италия (7,1%), Нидерланд (6,9%) алады. Олардың артында инвестор елдердің алғашқы ондығына Оңтүстік Корея, Қытай, Канада мен Нидеранд кіреді. Жоғарыда айтылған елдердің барлығының үлесіне қазақ экономикасына салынған шетелдік инвестицияның жалпы көлемінің 60% келеді.

Жақын шетелдік елдерден инвесторлар Қазақстан экономикасына қауымдастықта барлық ТШИ 6% жуығын ғана салды. АҚШ, Ұлыбритания, және Италия тікелей инвестицияларының жоғары пайызы олардың Қазақстанның мұнай-газ секторына кең қатысымымен түсіндіріледі. Дегенмен, американдық инвесторлар энергия өндірісі, азықтық өнімдер мен өнеркәсіп өнімдері сияқты өзге салаларда да бой көрсетеді. Өзге елдерге қарағанда негізінен инфрақұрылым обьектілерін (мысалы, Ертіс арқылы өтетін көпірдің құрылысы, жол жөндеулері және т.б.) инвестициялайтын Жапонияны ерекше атап өту керек. Шетелдік инвестицияларды аймақтық бөлу анализі Қазақстанда тартылған шетелдік капиталдардың бірқатар аймақтардағы жоғары шоғырлануын сақтағанын және олардың өзге аймақтарда жоқтығын көрсетеді. Экономикалық аймақтар бойынша шетелдік инвестициялардың теңсіздікте орналастырылымы Қазақстанға шетелдік капитал түсімінің өзіндік белгісі болып табылады. Қазақстанда Алматы қ. мен Астана қ., сонымен қатар Батыс және Шығыс Қазақстанның шикізатты аймақтары батыстық инвесторлар үшін тартымдылықта қалып отыр (23).

Қазақстанның көптеген аймақтарындағы шетелдік инвестициялар көлемі олардың инвестициялық мүмкіндігіне сәйкес келмейтінін айтып өту керек. Аймақтар мәселесі болып кәсіпкерлік әрекет субъектілерінің инвестициялық тартымдылығын жоғарылату мен аймақтық деңгейде қолайлы инвестициялық климатты қалыптастыру міндетін бірінші жоспарға қоятын бірқатар аймақтардағы жеке және сыртқы инвестициялық ресурстар мобилизациясының ұйымдастырушылық-экономикалық механизмдерінің болмауы табылады.

Қазақстандағы бірлескен кәсіпкерліктің дамуы шетелдік капиталдар (БК) қатысымымен болған кәсіпорындар санының тұрақты динамикалық өсімімен сипатталады. Әрекет етуші БК санының 1995-2005 жж. динамикасы 12 кестеде көрсетілген. Бірлескен кәсіпорындар бағамы Қазақстан Республикасы даму процесінде олардың теңсіздік өлшемінде орналасқандығын көрсетеді. Бірінші кезеңдерде (1995-1997жж.) шетелдік капитал қатысымындағы кәсіпорындар санының өсу қарқыны орташа 37% құрады. 1998-1999 жж. өсу қарқыны капиталдардың әлемдік нарығындағы дағдарыстық құбылыспен байланысты болған орташа 11,6% төмендеген. 2000ж. кәсіпорындар санының өсу қарқынының төмендеуінде күрделі кезең болды. 2005ж. 1қаңтарда Қазақстан Республикасында шетелдік капитал қатысымындағы 7070 кәсіпорын әрекет еткен (2005ж. 1қаңтарда - 6579), оның ішінде шетелдік инвесторлардың үлестік қатысымымен 2856 және 120 елдің шетелдік инвесторлардың толық иелігіндегі 412164,2 млн. теңге көлеміндегі жарғылық капиталмен 4214 кәсіпорын бой көрсетеді.

Дегенмен, бүгінде экономикаға шетелдік инвестициялардың ағымдық көлемі қазіргі заман экономикасы өсу үстіндегі қажеттіліктерін қанағаттандыруда жеткіліксіз. Негізгі капитал инвестициясының көлемі қазіргі уақытта ЖІӨ -нің 18-19% жуық бөлігін құрайды, ол кезде елге қолда бар деңгейін екі есе асыратын инвестициялар көлемі қажет болады.

Сонымен бірге, қазақстандық экономиканың дамуына кері әсерді елден шығарылатын жалғасымды ағым тигізеді. Тартылушы шетелдік капитал көлемінің ұлғаюын тежейтін бірқатар факторлар бар:

• 
  қазақстандық нарықтың төмен іскерлік белсенділігі;
  
• 
  шетелдік капитал тарту аясындағы нақты емес реттеушілік шаралары мен заңдылықтардың сақталынуы;
  
• 
  төлемсіздік дағдарысымен күрделенуші қаржы ресурстарының төмен өтімділігі;
  
• 
  сенімді іскери ақпараттардың қатаң жетіспеушілігі.
  

Негізгі мәселерге мыналарды жатқызуға болады:

• 
  Қазақстандағы экологиялық жағдайдың жалғасымды нашарлауы. Ірі мұнай және өзге де компаниялар тарапынан болатын қоршаған ортаның ластану фактісі белгілі. Бизнесмендер табиғи ресурстарды теңсіздікте пайдалана отырып және отандық экологиялық заңдылықты оның іс жүзінде орындалмайтындығына сай елемей, салаларға келіп түсетін өздерінің құралдарын инвестициялауды жөн көреді;
  
• 
  инвестицияның шикізаттық бағыттылығы (ұлттық сияқты шетелдік те), яғни барлық инвестициялық салымдардың «арыстанды бөлігі» тау игеру өндірісіне келіп түседі, басқаша айтар болсақ, экономика салалары бойынша инвестициялардың тиімсіз бөлініс орнына ие;
  
• 
  мемлекеттік өндірістің әрекет етуші моделдері мен технологиялық саясаттың жоқтығы;
  
• 
  шетелдік жұмыс күшінің болуы себебінен туындаған ел халқы арасындағы жұмыссыздық;
  
• 
  экономика инфрақұрылымдары объектілерінің дамуы мен қаржылануы;
  
• 
  отандық статистикалық мәліметердің халықаралық қаржы ұйымдарының мәліметтерімен сәйкес келмеуі себебінен болған инвестициялар көлемінің анализі мен бағамына арналған дамыған әдістемелік базаның жоқтығы;
  
• 
  өндіріс салаларының шетелдік инвесторлардың енуі, компания капиталына қатысым деңгейі бойынша бөлінісі;
  
• 
  инвестициялық жобаларды басқарудың дамыған әдістемесін қолдану тәжірибесінің жоқтығы және т.б.
  

• 
  инвесторлар өндіретін тауарлар сапасын стандарттау және сертификаттауға мемлекеттік қызмет жұмысының іске асырылмағандығы;
  
• 
  корпоративтік басқару жүйесінің жеткіліксіз даму деңгейі;
  
• 
  импорт сиымдылығы саясатының жеткіліксіз нәтижелілігі;
  
• 
  халықаралық менеджмент және маркетингтің заманауи әдістеріне ие білікті персонал санының жеткіліксіздігі;
  
• 
  шетелдік инвесторлармен келісімге арналған құжаттар дайындаудағы өлшемсіз төрешілдік және онымен байланысты елдің оң инвестициялық образын қалыптастыруда кедергі келтіретін фактор тәрізді коррупция мәселесі және т.б.
  

1999-2000 жж. жиналған шынайы сектор дамуының қарқыны Қазақстанға келесі жылдардағы экономикалық өсімнің жоғары қарқынына қол жеткізуге мүмкіндік жасады. ЖІӨ-нің шынайы көбеюі 2000ж. -9,8%; 2001ж. – 13,2%; 2002ж. – 9,2%; 2004ж. – 10,0%; 2005ж. 9,4% құрады.2005ж. тау игеру өнеркәсібіндегі өндіріс көлемі алдыңғы жылмен салыстырғанда 3,2% өсті, өңдеуде -6%, электр қуаты, газ және су өндірісі мен бөлінісіне 2,2% жоғарылады.

2005ж. ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің көлемі 2004ж. салыстырғанда 6,7% көбейді. Жүк тасымалының жалпы көлемі 4,8% өсті. Негізгі капиталға инвестиция көлемі 1,2% өсті. Қаржы министрлігінің Кедендік бақылау комитетінің мәліметтері бойынша Қазақстанның сыртқы сауда айналымы 2004 ж. салыстырғанда 38,9% көбейген, оның ішінде экспорт 40,1%, импорт 37% құрайды.

Сонымен бірге, 2005 жылы өнеркәсіптің өсу қарқыны 2004 жылмен салыстырғанда екі еседен аса төмендеді, ол негізінен мұнай өңдеу қарқынының мақсатты төмендеуіне байланысты тау игеру салаларындағы 113,4%-дан 103,2%-ға түсіп кету есебінен болды. Дегенмен, әлемдік нарықтағы мұнай бағасына қолайлы конъюктура табыс көлеміне оң әсерін тигізді.

Бұл мысалдар Қазақстан ЖІӨ-нің қанағаттандырарлық көрсеткіші дамудың бағалылық факторы есебінде артықшылықтарға қол жеткізгендігін көрсетеді(23). Экономикалық өсім шетелдік инвестициялар мен ішкі жинаққа тиімді қатынаста қол жеткізілген жоқ. Қарастырылушы кезең ішінде экономикалық даму мақсаттары бірінші кезектегі өлшемдермен шектелді, бірақ тұрақты және созылмалы экономикалық өсімді қамтамасыз ететін барлық мәселелерді қамтыған жоқ, олар мыналарға бағытталды:

1. 
   шынайы сектор реформалауы мен өнеркәсіпті өңдеуші кәсіпорындар түрлерін көбейту саясатына толық сәйкес келетіндіктен айналымнан жарамсыз кәсіпорындарды шығарып тастау;
   
2. 
   инфляцияның төмен деңгейін сақтау, бағалар құрылымын әлемдікке жақындату, табиғи монополия салаларындағы (жылу-энергетикалық кешен (ЖЭК), темір жол көлігі) бағаларды түзете реттеу;
   
3. 
   отандық экспорттың «примитивизациялауының» (қарабайырлану) алдын алу және импорт жағдайын жақсарту;
   
4. 
   келешегі бар жеке қожалықтырды және стратегиялық инвесторларды құру, осылайша елде тиімді қаржы нарығының қалыптасу мәселесін шешу;
   
5. 
   елде қалыптасқан қолайлы инвестициялық климатты ұстап тұру және жақсарту, нарықтық дамыған ел ретіндегі Қазақстан Республикасының рейтингін сақтау.
   

Айтылғандар Қазақстан Республикасында нарықтық қайта құрудың катализаторы болуы тиіс шетелдік инвестицияларды тартуда, әсіресе әлемдік нарықта отандық өндірушілердің ілгерілеу кезеңінде жаңа бағыттарды қалыптастырудың қажеттілігіне алып келеді.

Экономиканы тиімді басқару жүйесіне шет елдердің капиталын саналы тарту жатады. Өтпелі кезеңнің тарихи ерекшеліктерінің бірі – шетел инвестицияларын тарту мен пайдаланудың оңтайлы жолын табу болып табылады.

Шетел капиталы ақша қаражатының жай массасы ретінде ғана қажет емес, жаңа әлемдік ғылыми – техникалық жетістіктер, тенхнологиялар енетін маңызды арна ретінде қажет.

Олар ірі коммерциялық өмірді инвестициялау негізінде ұлттық шаруашылық субъектілерінің дамыған тауарлық қатынастарға бейімделу дәрежесін арттыруға, олардың өндірістік қызметін ұтымды етуге мүмкіндік туғызады.

Жаңа қазіргі өндірістік қуаттылықтарды құру үшін Қазақстанға ең алдымен, тікелей өндіруші капитал импорты қажет, бұл шетел инвестицияларын республикаға тарту бағдарламаларын құруды талап етеді. Бұл процесс барысында инвестициялық жобалардың мақсатқа лайықтылығын көрсететін, белгілі бір қағидаларды жетекшілікке алу қажет.

Бұл қағидалар:

• 
  экономикалық мақсатқа сәйкестілік- ол сол немесе басқа әлеуметтік- экономикалық мәселелерді, инвестиция тапшылығын, ішкі резервтер мен мүмкүндіктерін шектеулігін, шетел инвесторлары қатысуымен болатын инвестициялық жобалар шарттарының тартымдылығын шешудін тығыс қажеттілігінің туындай отырып аңықталады:
  
• 
  әлеуметтік экономикалық тиімділік- кез келген нысанда шетел инвестицияларын тартудын бірден-бір шарты.Бұл қағида: шетел компаниялардың қатысуымен болатын жобалардын жоғары табыстылығы мен пайдалылығы, қарыз бен несие беру шарттарының тиімділігі, жаңа жұмыс орындарын құру мен тұрғын халқын жұмыс бастылығын арттыруды пайымдайды:
  
• 
  экономикалық-экологиялық қауіпсіздік- егемендік қауіпсіздігінің қағидасы республиканың табиғи байлықтарын айқындықпен пайдалануға , қоршаған ортаны ластауға, елден тысқары капиталды зансыз шығаруға, артта қалған технологиялар мен техниканы қолдануға, отандық тауар өндірішулерді нарықтан бәсекелестікке қарсы тәсілдермен ығыстыруға жол беретін жобаларды жүзеге асыруға мүмкүндік бермеуі тиіс. Бұл қағиданы қолдану ұлттық ресустарын жекелеген түрлеріне (мысалы, жер) шетел капиталының еркін кіруін шектеу қажет:
  
• 
  шетел инвестицияларын тарту барысында өзара тиімділік қағидасы. Бірде-бір мемлекет, бірде бір кәсіпкер өзіне пайдасыз болатын серіктестікке кірмейді, республика экономикасын инвестицияламайды
  
• 
  экономикаға шетел инвестицияларына басымдылықтық салу қағидасы. Бұл Қазақстанда жүргізіліп жатқан құрылымдылық пен инвестициялық саясатқа сәйкес оларды ең мәртебелі объектілерге бағыттауды білдіреді. Бұл қағиданың енді бір жағының мәні мынада ел белгілі бір елдердің, олардың компанияларының, фирмаларының инвестицияларына олардың экономикалық жағдайын, әлемдік экономикалық жүйедегі орны, экономиканың нақты сфералары мен салаларындағы жетекші жағдайын және басқа да сипаттамаларын ескере отырып, басымдылықтар беруі тиіс
  
• 
  Республика үшін маңызды қағида болып, барынша аз коммерциялық тәуекел қағидасы табылады. Оны жүзеге асырудың негізі – осы процесті басқарудың толық құқылы органдарын, кәсіпорындарын жеткілікті хабардарлылығын қамтамасыз ету болып табылады
  
• 
  ең сонында, шетел инвестицияларын тартудың әлемдік тәжірибесін барынша ескеру қағидасы маңызды рөл атқарады. Әрбір елдің өзіне ғана тән көптеген ерікшеліктері бар экономикалық, технологиялық, қаржылық және басқа да потенциалдардың жекелеген аспектілерінің жетілгендігінен немесе қалуымен ерекшеленеді.
  

Сонымен қатар елде бұл процесті басқару барысында оның дамуының стратегиясын анықтаушы және тартымды күші бар бір қатар глобалды факторларды ескеру қажет. Мұнда ең бірінші, республиканың қуатты потенциалы туралы сөз болуы тиіс. Біздің мемлекетіміз мұнай, газ, көмір мен уран рудаларының әлемдік қорын жетекші иеленушілерінің бірі болып табылады. Осы салаларды дамыту мен оларды басқарудын тиімділігін арттыру мемлекеттін ерекше назар аударуын талап етеді. Республиканың жер қойнауынан алынатын минералды шикі заттын потенциалды құндылығы- 8,7 триллион долларға бағаланады. Минералды шикізат кешеніндегі реформалауға сәйкес заңдар, сондай-ақ жер қойнауын пайдалану мен жер қойнауын қорғауды басқару мен реттеу қағидаларының негізінде жүргізіледі.

Келесі фактор, Қазақстанда ауыл шаруашылық өнімдерін өндірудің қуатты әлеуетінің болуы мен оларды ең алдымен, дәнді дақылдарды Орта Азия нарығына экспорттау мүмкүндіктері болып табылады.

Үшіншіден, Қазақстан дамуының ұзақ мерзімінді стратегиясының басымдықтарының бірі көлік инфрақұрылымын дамыту болып табылуда. Бұл мұнай құбырларын, магистралды трассалар, темір жолдар, теңіз және өзен терминалдары, әуежайлар құрылысы. Басқаша айтқанда- бұл дамыған байланыс торабын құру.

Төртіншіден, адам ресустарына капитал салу. Қазақстанның тұрғын халқының білім алу деңгейінің жетіктігі әрқашан оның интеллектуалдық әлеуетінің айрықша белгісі болатын. Бұл фактор республиканың бәсекелестікке қабілеттілігінің импульсивті негізін көрсетеді. Кадр әлеуетін қалыптастыру мен жеке тұлғаны дамтуға бағытталынған инвестициялар ең тиімді инвестициялар болып табылатындығы бұрыннан есептеліп келуде.

Инвестициялық қызметті басқаруда жоғарыда келтірілген қағидаларды тиімді және саналы қолдану, соңдай-ақ, елдін потенциалды мүмкіндіктерін барынша ескеру, шетелдік және отандық инвестициялар үшін де қолайлы, тартымды атмосфера жасайды.

Шетел инвестицияларын тартудың тарту арналары мен нысандары бар.

Қазақстандағы шетел капиталы 3 арна бойынша түседі:

• 
  экспорттық несиелер: инвестициялық және тауарлық;
  
• 
  дамуға ресми көмек: қаржылық жэәне техникалық;
  
• 
  инвестициялар: тікелей және портфельдік.
  

Дамытуға ресми көмек мемлекетке өкімет аралық денгейде көрсетіледі. Мұнда техникалық көмек дегенде - әр түрлі салаларда қызмет көрсету: оқыту, кенес беру, жұмысты ұйымдастыру мен оқыту барысында қолданатын жабдық кіреді.

Инвестициялар республика экономикасы шетел капиталының ағымы ретінде түсіндіріледі. Олардың 2 нысаны бар:

• 
  тікелей;
  
• 
  портфельдік.
  

Алушы ел үшін тікелей инвестициялардың басқа нысандармен салыстырғанда бірталай артықшылықтары бар. Біріншіден, олардың кейбір нысандары алатын жаққа ескірген технологиялармен техника әкелу мүмкіндігіне жол бермейді; екіншіден, олар елдің сыртқы қарызын құру және өсірумен байланысты емес; үшіншіден, олар ең бастысы тауарлармен қызмет көрсетулер өндіруге, өндірісті ұйымдастырумен басқарудың, маркетингтің, ноу-хаудың алдыңғы қатарда әдістеріне бағытталынады. Соңында олар республика экономикасынын әлемдік интеграциясына халықаралық экономикалық қатынастарын дамуына тікелей ықпалын көрсетеді.

Барлық сфералар мен салаларды қолданатын тікелей инвестициялардың ең таралған нысаны бірлескен кәсіпорындар (БК) болып табылады. Қабылдаушы жақтың табысы өнімнің өз үлесінен, роялтиден (нақты тұрақты төлемдер; марапаттау болып табылады) және шетел серіктесінің табысына салынған құралады.

Тікелей шетел инвестициясының нысанын өнім бөлінісі (Продакшн-ширинг) атқарады. Бұл нысан экспорттық салалармен өзгерістерде кенінен қолданылуы мүмкін, ішкі нарыққа жұмыс істейтін салалармен өндірістерде біршама шектелген бұл тенгенің толық айырбастылығының жоқтығымен байланысты.

Республикада шетел кәсіпорындарын құру сияқты тікелей инвестициялардың басқа да нысандары бар. Ең алдымен, жекешелендіруге қатысы арқылы әрекеттегі кәсіпорындарды сатып алу немесе жаңаларын салу. Соңдай-ақ, шетел инвестицияларының нысаны кепілденген ақшалай сыйлық үшін жұмыстын жекелеген түрлерін (темір жолдар, өткізгіш құбырлар салу (трубопровод) геологиялық барлау және басқа) шетел мердігерлері жүзеге асыратын, техникалық қызмет көрсетулер туралы келісім, басқару келісім шарттары (өндірісті ағымдық баскару) бола алады.

Бұрын айтылғандай, тікелей инвестициаларды тару үшін тартымды жағдайлар жасау бойынша жедел шаралар республикада қабылдануда, бұл олардын көбеюі үшін шынайы мүмкүндіктер береді.

Қазақстан республикасы Президентінің тұжырымдауынша халқынын жаң басына шаққандағы тікелей шетел инвестициаларын тарту деңгейі бойынша Орталық және Шығыс Еуропа елдерінің, соңдай-ақ ТМД-ның алғашқы бестіліне сенімді түрде кіреді.

Шетел инвестициаларын тартудын басқа нысандары шетел компанияларына республика кәсіпорындарының акцияларын сату; шетел мемлекеттері жеке компаниялар беретін инвестициалық қарыздар мен несиелер бола алады.

Ең бірінші кезекте, шетел инвестициаларының негізгі бағыттары капитал сыйымдылығы жоғары салалар мен өзгерістер, ең бастысы мемлекеттік сектор арқылы экспортқа бейімделген ірі кәсіпорындар болып табылады. Республика экономикасына шетелдік капитал салымдарының негізгі бағыттарының бірі - шағын мен орта кәсіпкерлік сферасы болып табылады. Мұнда салалар инвестициалар басымдылықты объектілерге өндірістер мен аймақтарға бағытталуыны тиіс. Бұл басымдықтар республикада ресми түрде белгіленген.

Қазіргі кезеңде тікелей инвестицияның басымдылық маңызы мойындалып келеді.

Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына жолдамасында шетелдерден капитал тартудың маңызына көңіл бөлді. Мысалы ол:”Біздің басты көңіл бөлуіміз шетел инвестициясын қорғау мәселесі. Сондықтан да мен өз Қаулыммен Мемлекеттік инвестициялық комитет құрдым және оған тікелей инвестицияны Қазақстанда пайдалану құқы туралы саясатты жүргізетін бірден бір мемлекеттік ұйым мәртебесін бердім”,-деді.(8)

Тікелей инвестиция әлемдік экономикаға және оның жүрегі халықаралық бизнеске елеулі әсер етеді. Экономикалық көзқарас және фирмалар тарапынан оған мыналар жатады:

-өзі үшін тұрақты нарықты тікелей қамтамасыз ету немесе үшінші ел нарығына шығатын басқыш ретінде қолдануы;

-өзінің “ішкі нарығын” құру, оның кейбір секторлары басқа елдерде орналасуы мүмкін;

-өз мүддесін аймақтық және кең ауқымды халықаралық деңгейде мемлекетаралық қатынастарға еңгізу.
Кесте 8- Әлемдегі елдер тобының тікелей инвестициясының көлемі