Қазақстандағы мектептен тыс мекемелердің қалыптасу және даму кезендері

Қазақстандағы мектептен тыс мекемелердің қалыптасу, даму кезендерін негіздеу бір қатар қиындықтар мен дараланады. Оның басты бір себебі кешегі кеңестер жүйесіндегі одақтас Республикалар мектептен тыс мекемелері қалыптасу ымен даму жолдарына жүргізілген тарихи – педагогикалық зерттеулерді кезеңдерге бөлуде, негіздеуде бір ізділік, яғни жүйелілік қалыптаспады. Кезеңге бөлуде не жалпы кеңестік құрылым тарихы кезеңдеріне сүйену, немесе “ тарихи факторларға сай ” кезеңдерді өз көзқарасында негіздеу орын алады.

Қарастырылған мәселеге қатысты кезеңдерді негіздеу тақырып саласына қатысты бар ғылыми – теориялық, оқу – әдістемелік т.б әдебиеттерге жасалған талдауларға, әр кезде қоғам даму кезені талаптауына сай келген іс – шараларына нақтылығымен қолдау тапқан жалпы мектептен тыс мекемелер қызметіне тән ортақ даму критерилерге сүйенеді. Сондай – ақ Қазақстан ерекшелігіне сай мектептен тыс мекемелер жүйесіне ықпал жасаған саяси – әлеуметтік, экономикалық, мәдени өзгерістер, мектептен тыс мекемелер қызметіндегі құрылымдық – ұйымдастырушылық принциптердегі ерешеліктер, заңдылықтар, мектептен тыс мекемелердің материалдық – техникалық қорларының қалану, жеттілуіне негіз болған мұрағаттық факторлар және тарихи педагогикалық принциптер басшылыққа алынады. Осы жасалған амалдардың негізінде Қазақстандағы мектептен тыс мекемелердің қалыптасуы мен дамуы мынадай кезендерге бөлінеді.

Бірінші кезең (1920 - 1940жж ) мектептен тыс мекемелерді ұйымдастыру қалыптастыру кезеңі.

Екінші кезең (1941 – 1964жж) мектептен тыс мекемелерді жетілдіріу және нығайту кезеңі.

Үшінші кезең (1965 -1980жж) мектептен тыс мекемелердің әлеуметтік – тәрбиелік рөлінің арту кезеңі.

Төртініші кезең (1981 – 1990жж) мектептен тыс мекемелер жұмысының қарама – қайшылықты шиелесіне және құлдырау кезеңі.

Бесінші кезең – мектептен тыс мекемелердің тәуелсіздік жылдардағы жағдайы.

Бірінші кезең (1920 – 1940жж) мынадай ерекшелік сипаттармен дараланады.

Қазақстан тарихында тұңғыш рет РҚФСР құрамында Қазақ Анатомиялық Кеңес Социалистік республикасы (1920 ж. 26тамыз) құрылып, кеңестік – мемлекеттік басқару органдары оның ішінде Халық ағарту комиссариаты ұйымдастырылады. Бұл Қазақстан тарихындағы тың құбылыс болды. Мектептен тыс мекемелерге деген қоғамдық сұраныстың орнығуына байланысты олардың құрылыстары мен жұмыстарына жүйелі басшылық жасау мақсатында Халық ағарту комиссариаты жанынан “Мектептен тыс бөлімі” (1920 ж) , “Балаларды қорғау бөлімі ” (1920 ж) “Әлеуметтік тәрбие басқармасы ”бөлімі (1921ж ) құрылды. Сондай – ақ Қазақстанда өмір сүріп жатқан аз ұлттар арасында өз ана тілінде мектептен тыс тәлім – тәрбие іс – шараларынын ұйымдастыратын кіші бөлімшелер оқу бөлімдері жанынан ашылады.

Мектептен тыс мекемелер жұмысын ұйымдастырудң әлеуметтік – саяси және ұйымдастыру – педагогикалық негіздері, белгіленген 1917 жылдың қараша айының 23– і күні қабылдаған РКФСР Халық ағарту комиссариатының “Барлық ағартушы жолдастарға ”, 1918 ж. 31 қазандағы “Аз ұлттардың мектептері туралы” қаулылвры. Букіл Ресейлік Орталық атқару комитетінің 1918 ж.16 қазандағы “Біріңғай еңбек мектебі туралы” ережесі. Қазақстандағы мектептен тыс мекемелерді ұйымдастырудағы негізгі іс-шаралардың бағыт – бағдарын, қағидаларын анықтап беруде үлкен рөл атқарады. Қазақ Автономияық Кеңес Республикасының (1920 ж 4 қазан) бірінші құрылтай сьезінде қабылданған ''Өскелең ұрпақтың жан –жақты физикалық және рухани дамуына алғы шарт жасау туралы '' өабылданған қаулысында жоғарыда аталған ереже басшылыққа алынып, Қазақстандағы мектептен тыс мекемелердің әлеуметтік – саяси, құрылымдық – ұйымдастыру және педогогикалық - әдістемелік басшылық жасау негізі қаланды. Осыдан бастап мектептен тыс мекемелердің жұмысы, оның формасы, әдістердін ұйымдастыру, олардың ішкі қызметін реттеуші педагогикалық әдістемелік нұсқау материалдарын жасау басталады. Осы шаралар бастауында Халық ағарту комиссарлары А.Байтұрсынов (1920 – 1921 жж), Т.Кенжин (1921 – 1923 жж) ,С.Смағұлов (1925 – 1927жж) және де белгілі қайраткері Б.Жәнекешов, Х.Чурин, А.Оразбаев, С.Жақыповтар тұрды.

Мектептен тыс мекемелер құрылысы мен жұмыстарында жергілікті халықтардың мәдени – тұпмыстық, салт – дәстүр ерешелеліктерін құндылықтарын қадірлеу, олармен санасу және дамыту идеясын басшылыққа алу жүзеге асты және ол басты қағида саналды. Сол себептен де кезең бастауында мектептен тыс мекемелерді жергілікті тұрғын халықтың табиғатына, ұлттық таным психологиясына, экономикалық, мәдени тұрмыстың дамуы мен қалыптасу ерекшеліктеніне сай бейімдеу, ығайластыру мәселерімен айналысу кезектегі міндеттердің ең шұғылы болды.Осындай жағдайдың өзі жергілікті тұрғындардың мектептен тыс мекемелер басзасын нығайту шараларына үлкен қолдау көрсетіп оған халықтық құрылыс әдісімен араласуына да негіз салды. Сойтіп, Қазақстанда мектептен тыс мекемелердің пайда болуы, олардың құрылысында басшылық халықтың қмтылытарын ұштастырыла жүргізілді. Мұндай қадам оң нәтиже берді де. Айталық бір ғана «оқу үйлері» 1923 жылы мемлекет бюджет қарауында 7% үлес салмақ алса халық қолдауына 62,2 % болды.

Қазақстандағы мектептен тыс мекемелер жұмысын ұйымдастыру жаңа құбылыс болғандықтан бір қатар обьективті қиындықтармен де ерекшелінеді. Ол: біріншіден басқа кеңестік республикалар сияқты Қазақстанға бұрынғы патшалық құрылымынан мектептен тыс мекемелер мұраға қалған жоқ, екіншіден мектептен тыс мекемелер құрылысының алғашқы жылдары Қазақстанда басқа республикамен салыстырғанда техникалық – экономикалық кемішін қалау жағыдайында іске асыруға тура келеді. Үшіншіден Қазақстан экономикалық мәдени даму жағынан әртүрлі деңгейдегі, әр сипаттағы тұрмыс салтпен өмір сүріп жатқан көп ұлтты республика болды. Сол себептен де мектептен тыс мекемелерді біріңғай түрдегі типке келтіру тіптен де мүмкін болмады. Осындай жағдай мектептен тыс мекемелер құрылысы олардың таралуы біріңғай жүйелік сипат алмады.

Мектептен ты мекемелер жұмыстарының формаларын, әдістерін жетілдіруде «Пионер қозғалысы туралы» РКП(б) Орталық комитетінің (24 тамыз 1925 ж.) қаулысның орны айтарлықтай. Осы қаулыдан соң 1925 ж. 12-ші желтоқсанда Республика халық ағарту комиссариатының «Қазақ ауыл балаларымен жас пионерлер арасында жүргізілетін тәрбие жұмысы формалары , әдістері және міндеттері туралы» циркуляры шықты. Онда жаңа жағыдайдағы мақсат – міндеттерге сай мектептен тыс мекемелердегі жұмыс түрлерін ұйымдастыруда мына мәселелер: балалар тұрмысы мен қоғам өмірін ажырағысыз байланыстыруда,қоғамдық өмірді ұйымдастыру амалдарын жетілдіру жолдарын насихаттауда ұлттық рухани мұралар мен дәстүрлерді, жергілікті халықтың өндірістік – тұрмыстың озық дағды- амалдарын негізгі ала отыру қажеттілігі міндеттелді.

Алайда осы жылдарда мектептен тыс мекемелер жұмысын үйлестірумен басқару жүйесін жетілдіру мәселесіне үлес қоса бастаған қоғамдық ұйымдар, әкелік жастар одағы, «Балалар досы» қоғамы жұмыстарының жандануына Республикада үдеу алып келе жатқан қоғамдық- саяси ақуал мүмкіндік бермеді. Мектептен тыс мекемелердің қалыптасу кезеңі қоғамның әлеуметтік – саяси және экономикалық өмірін қайта құру кезеңімен тұспа – тұс келгендікен мектептен тыс мекемелер қызметі қоғам өмірі алға тартқан негізгі мәселеге ғана бағдар ұстанды. Олардың жұмыстарындағы басты бағыт еңбек- қоғамдық пайдалы жұмыс, сауатсыздықпен күрес, саяси ағарту жұмыстарын ұйымдастыру болды. Осы жағдай мектептен тыс мекемелердегі көпшілікті жұмыс формаларының ғана басымдығын жасады. Сондай – ақ Қазақстан үшін ерекше болған және регрестік сипат алған жұмыстың бірі ол жаңа өмір тұрмыс –салтын насихаттау бағыты болды. Дей тұрғанмен жиырмасыншы жылдары мектептен тыс мекемелер жұмыс формаларын, әдістерін, ұйымдастыру, міндеттермен мазмұн бағыттылығын анықтау және негіздеу мақсаттарын шешуде ізденіс жұмыстары жүргізілген кезең деуге болады.

Жиырмасыншы жылдардың соңында республикадағы қоғамдық – саяси, мәдени –ағарту, өнер, білім, тәрбие жұмыс салаларына саяси – идеологиялық қысым жасау басталды. Алғашқы репрессияға ұлттық демократиялық – педогогикалық ағымның ұлы шоғырлары А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Дулатов т.б ұшырады. Голощекиндік « мәдени революция» қалыптаса бастаған демократиялық принципті бұрмалады. Ұрпақ өміріне қайнар болған ізгілік қызмет формалары ойдан шығарылғансаяси қудалауға ұшырады. Өнердің ұлттық сипаты, тәрбиненің этно-педагогикалық түрлерімен амалдары өскелең өмір талабына жат саналды. Сөйтіп ұлттық тәрбие амалдарының әлеуметтік ізгілікті жолдары тәрбие жұмыстарынан шеттелді. Тәрбие жұмыс мазмұны үлкен өзгеріске ұшырады. Мектеп тен тыс мекемелерде халық табиғатына жат мазмұндағы іс – шаралар, ұйымдастырылды. Мал- мүлікті тәркілеу өнер мен әдебиетті саясатпен жасау т.б қысымдар рухани өмірдің құлдырауына апарады. Нәтижеде, мектептен тыс мекемелер жұмысына үлкен нұқсан келді. Бұл жағдай 1930 жылы сәуір айында Мәскеуде өткен Бүкілодақтық мәдени – ағарту қызметкерлері кеңесінде ашық айтылады. 1930-жылы 7- ші өлкелік партия конференциясы балалар қозғалысы мен мектептен тыс мекемелер материалдық – техникалық базасын жетілдіру шараларын белгілейді. Алайда қалыптасқан қоғамдық – саяси жағыдайдың тұрақсыздығы өркениеті бастамаларды аяқ асты қалдырды.

1932 жылы 21 сәуірде ВКП(б) Орталық комитетінің Бүкілодақтық пионерлер ұйымның 10-жылдық қызметіне арналған « Пионер ұйымдары туралы» арнаулы қаулысы қабылданды. Қаулы, кеңестер одағы территориясында біріңғай үлгідегі мектептен тыс мекемелер құрылысының жоспарлы іске асырылу тәртібін бекітті. Осы кезден бастап мектептен тыс мекемелерге орталықтанған партиялық басшылық толық орнығып, жергілікті дербес әрекет жасау құқықтар толық жойылды. 30-шы жылдары тап жаулары мен шет ел тыңшыларына, троцкистік – зиновьевшілдік содырларға қазақ ұлтшылдарына қарсы күрес, олардан елді тазалау шаралары мектептен тыс мекмелерге басқа тәрбие мекмелері сияқты саяси сенімсіздік туғызды. Осының салдарынан көптеген мектептен тыс мекемелер жабылады. Әлеуметтік –мәдениет саласында бұрмалаушылықиар, қиғаштықар ушықты. Ұлттық таным мен психологияға жат сырттан танылған тәрбие үлгілерін орнату шексіз күшіне енді. Мұндай қауіпті астарлы саясатқа алаңдаушылық білдірген қазақ зиялылары жаппай репрессияға ұшырады. Белгілі қазақ демократиялық – педогогикалық ағымның көсемдерінен кейін, көрнекті ақын – жазушы, ғалымдар Ә.Бөкейханов, М.Жұмабаев, Халел және Жания Досмухамбетовтер, М.Тынышбаев, Ш.Құдайбердиев заңсыздық құрбандары болды. Көп кешікпей Л.И.Мирзоян, Т.Рысқұлов, О.Исаев, О.Құлымбетов,С.Мендешов, С.Қожанов, О.Жандосов, Т.Жүргенов көрнекті мемлекет, партия қайраткерлері, жазушылар С.Сейфуллинмен, Б.Майлин, І.Жансүгіров, Ғ.Тоғжанов, т.б әдебиет, өнер қайраткерлері ғалымдар репрессияға ұшырады. Жас ұрпақ өзінің ұлттық тәрбие көзінен толық ажырады.

Отызыншы жылдар соңында Қазақстанда мектептен тыс мекемелердің: көп салалы типтері жалпы қалыптасып, ал бір салалы типтері жаңадан пайда бола бастады. Осылардың арасында ең көп тарағаны оқушылардың жазғы демалыс базасы, яғни пионер лагерьлері болды. Жалпы Қазақстанда пионерлер легері 1925 ж. Ғана дүниеге келгенін ескерсек 30-шы жылдары лагерьлердің дамуында біршама жетістіктер болды. 1938 ж. Республик а бойынша 333, ал 1940ж. 438 лагерь жұмыс жасады. Қарастырылған кезеңде мектептен тыс мекемелер мәселесімен айналысатын ғылыми – әдістемелік орталықтың Қазақстанда болмауынан мектептен тыс мекемелер қызметін жетілдіруге бағытталған әдістемелік көмек көрсету жүйесі өте әлсіз болды. Ал орталықтан жіберілген (бағдарламалы мақсатты көмек көрсету материалдары) әдістемелік ұсыныстар (эпизодты) Қазақстан жағдайында үйлесімді қолданыс таба бермеді.

Қарастырылған кезеңге жүргізілген талдау мектептен тыс мекемелер жұмысының басты қағидасын: бұқаралық жалпыға бірдей қолжетімділік, өздігінен істеушілік, жұмыстық қоғамдық пайдалы бағыттылығы, жас ерекшелік пен әлеуметтік, демографиялық ерекшеліктермен есептесу принциптерінің басшылыққа алынғандығын айғақтайды.

Екінші кезең (1941-1964 жж.) мынадай басты ерекшеліктермен сипатталады.

Ұлы отан соғысының басталуына орай мектептен тыс мекемелер соғыс жағдайы талаптануына лайықты қайта құрылады. Мектептен тыс мекемелер жұмыстарын ұйымдастырудың бағдары 1941 жылғы 7-ші қарашада ВКП(б) Орталық Комитетінің "Жоғары класс оқушыларының әскери-дене шынықтыру дайындығы", КСРО Халық комиссарлары кеңесімен ВКП(б) Орталық Комитетәнәі 17 қарашадағы "Жоғары, орта оқу орындары студенттері мен орта мектептің жоғары класс оқушыларын ауыл-шаруашылық жұмыстарына оқыту" қаулыларында, Қазақ КСР Халық ағарту комиссариатының 1941 ж. 15 шілдедегі "Отан соғысы жағдайындағы халық ағарту органдарының міндеттері ", 1942 жылғы "Оқушылардың ауыл шаруашылық жұмыстарына араласуы туралы" нұсқау хаттарында көрсетілді. Осы құжаттар мектептен тыс мекемелер жұмыстарының нақтылы практикалық сипат алуына негіз болды және жұмыстың мынадай бағыттары:

• 
  Мектеп оқушыларын қоғамдық-пайдалы еңбектерге жаппай тарту;
  
• 
  Оқушыларға халық шаруашылығына аса қажет саналған қосымша кәісби мамандық беру;
  
• 
  Қорғаныс қорын қалау, майдангерлербалаларымен от басына көмек беру патриоттық қозғалыстарына ұйтқы болу әрі үлгісін жасау;
  
• 
  Балалар мен жасөспірімдердің әскери-жауынгерлік дайындығымен біліктілігін көтеру, көпшілікті әскери-қорғаныс, әскери дене шынықтыру жұмстарын жандандыру ерекше қарқын алды. Соғыс жағдайындағы мектептен тыс мекемелер жұмысын ұйымдастыру тағы да мынадай ерекшеліктермен дараланды. Біріншіден мектептен тыс мекемелер санында күрт өзгеру болды. Мектептен тыс мекемелер уақытша эвакуацияланғандардың тұрғын жайларына, әскери госпитальдарға, аса мұқтаж халық-шаруашылық мекмелеріне тағы да басқа мақсатқа пайдаланылды. Мұндай жағдай мектептен тыс мекемлердің қызмет көрсету мүмкіндіктерін шектеуге апарады. Балалар тәрбие орталығының идеологиялық майдан шиеленісі кезінде өз төл функциясынан ажыратылуының дұрыс еместігі жұртшылық және үкімет пен партия тарапынан сынға түсіп кейін олар қайтадан қалпына келтірілді. Екіншіден бүкіл еліміз бойынша Қазақстанның дәнді дақыл және мал шаруашылық базасы болуына байланысты мектептен тыс мекемелер қызметі тікелей шаруашылық жұмыс орны басына көшірілді. Мұндай жағдай жұмыстың ұйымдастыру принциптеріне, формаларына, өтілу тәртіптеріне, әдістеріне және ұйымдастырылу құрылымына, қатысушылар құрамына үлкен өзгеріс жасады.
  

Басқа республикалармен салыстырғанда соғыс ұйымдастырудың өзіндік бір ерекшелігі 8-12 жас аралықтарындағы еңбекшілер мен майдангерлер және эвакуацияланғандардың балалары үшін жазғы парасатты демалыспен сауықтыру шаралардың үздіксіз жүргізілуінде болды. Бұл жұмыс түрі тиімділігін арттыру ізденісі нәтижесінде жұмысты ұйымдастырудың жаңа формасы табылды. Ол балалардың санаторий типіндегі лагері еді. Балалардың демалыстарына қолайлы жағдай жасау мақсатына 1942 жылдан бастап оқушылардың оқу мерзіміне өзгеріс жасалды және ол географиялық климат жағдайына байланысты әртүрлі болды.

Соғыс жылдары Қазақстанға батыс аудандардан 149 балалар үйі, 16 интернат 21 мың балалар эвакуацияланды. Бұлардан басқа да соғыс өрті шалған республикалардан мыңдаған панасыз қалғандармен майдангерлердің балалары қосылды. Қазақстанда аралас мектептердің саны арты, окушылардың интернационалдық құрамы күрт өсті. Тек 1942-1943 оқу жылында 300 жаңа қазақ-орыс мектептері ашылды. Тоқсаннан астам ұлт өкілдері өмір сүрді. Осы обьективті жағдай Қазақстандағы мектептен тыс мекемелердің жасөспірімдер арасындағы достық қарым – қатынасты қалыптастыру мен оларды кеңестік интернационализм рухында тәрбиелеу жұмыстарын ұйымдастыруда ерекше жұмыс формаларын пайдалануға қозғау болады. Бұл жағдай Қазақстандағы мектептен тыс мекемелер жұмысына тың сипат берді. Қорыта айтқанда соғыс жағдайынан Қазақстандағы мектептен тыс мекемелер құлдырмай, шыңдалып шығады.

Соғыстан бүлінген халық-шаруашылығын қалпына келтіру жылдарының басында Халық ағарту комиссариаты құрылымына өзгеріс жасалды. "Мәдени-ағарту мекемелері ісі жөніндегі комитеттің" құрылуына байланысты Халық ағарту комиссариаты қарамағындағы бұрынғы көпшілікке арналған клуб типтес т.б. әлеуметтік-тәрбие мекемелер жүйесі тұтастай жаңа басқару құрылымының қарамағына өтеді. Ал, балалардың мектептен тыс мекемелері Халық ағарту комиссариаты басшылығында қалады. Реформаның ұтымды жағы басқару нысандарына жүргізілетін жұмыстың ықшамдалуына байланысты мектептен тыс мекемелерге жүргізілетін басшылық,бақылау,ұйымдастыру-әдістемелік көмек көрсету т.с.с іс-шаралар оперативтілікпен қолайлы мүмкіндік қалау жағы көп артады. Ал,керісінше кемшілік жағы клуб мекемелеріндегі балалар секторы жұмысы Халық ағарту комиссариаты оның жергілікті басқару бөлімдері бақылауы мен көмегінен тыс қалады. Ал мұнын өзі балалар мен жасөспірімдер арасында орындалатын жұмыс формалары ажыратылуында басқару мен бақылау жүргізу,қажетті әдістемелік көмек көрсету,педагогикалық амалдарды жетілдіру,қолдану,ұйымдастыру шараларын іске асыруды қиындатты. Басқару жүйесіндегі салалық өзгерістен бұрынғыдай мектеп оқушыларын клуб типтес мекемелер қызметіне ауыстыру тәжірибесі тоқтатылды. Бұған негізгі себеп еңбек бөлінісіндегі теңсіздіктер болды. Нәтижеде реформаның ұрпақ тәрбиесін жетілдіру мәселесіне біршама кері ықпал жасады.

• 
  Ауылдық селолық жерлердегі "Колхоз балалар үйлері" "Пионер клубтары" "Аудандық, қалалық пионер үйлері" болып қайта құрылады. Осы жағдай балалардың мектептен тыс мекемелерге жасайтын ұйымдастыру-әдістемелік басқару жұмыс жүйесін жетілдіру және оның функциясы арттыру мәселесін шешуді қажет етті. 1947 жылы қалалық және аудандық пионерлер үйі ережесі қабылданады. Пионер үйінің ағарту-тәрбие және ұйымдастыру-әдістемелік функциялары анықталды. Пионер үйінің ағарту-тәрбие және ұйымдастыру-әдістемелік функциялары анықталды. Пионер үйіне аудан, қала территориясындағы мектептердің де кластан және мектептен тыс жұмыстарына әдістемелік жетекшілік жасайтын ұйымдастырушы орталық мәртебесі беріледі. Мұндай жағдай мектептермен, мектептен тыс мекемелердің бірлесіп жүргізетін барлық жұмыс формаларының жаппайлық сипат алуына негіз болуы керек еді.Алайда, соғыс зардабын толық жою міндеттері ондай мүмкіндік бермеді.
  

Республикадағы әлеуметтік-экономикалық ахуалдың оңалуы мектептен тыс мекемелердің материалдық-техинкалық база қорының жетілуіне жағдай жасайды. Әсіресе тың көтерілген обылстарда, аудандарда жаңа үлгімен салынған мектептен тыс мекемелер қатары өседі.Айталық, 1956 жылғы мәліметте Ақмола мен Қостанай обылыстарында жаңадан тұрғызылған әмбебеап және балалар кітапханаларының жалпы саны 1140 жетсе Көкшетау обылысында 330 клуб типтес жаңа мекемелер қатарға қосылады. Мектептен тыс мекемелердің базасын нығайту халықтың ынта негізінде де жүргізілді. Мысалы 1956-1961 жыл аралығында Қазақстанда халықтық құрылысы әдісі мен 1050 клуб типтес оның ішінде 300 жуық пионерлер үйімен балалар клубы, 591 әмбебап көпшілікті кітапханалар тұрғызылды. Мектептен тыс мекемелердің дамуына елуінші жылдардың екінші жартысында ауыл-село әлеуметтік-мәдени өмірін көтеру міндеттерінің қойылуы да игі әсер жасады. Қазақстан Жастар Одағының Қазан республика оқушылары мен жастарының "Ауыл мәдениеті үшін" жорығында жүздеген мектептен тыс мекемлермен басқа да әлеуметтік тәрбие мекемлері әр түрлі жөндеуен өтеді. Мектептен тыс мекемелер жұмысын жаңа формаларымен әдістері өндіріске енгізіледі және жүздеген көркемөнерпаз, техникалық шығармашылық т.б. үйірмелер ұйымдастырылады. Мәдениет жорығы эстафетаға ұласады. Эстефета барысында да көптеген мектептен тыс мекемелер т.б. мәдени ошақтар құрылысы аяқталып, ауылдық-селолық спорт алаңдары салынып, демалыс саябақтарының орны қаланады. Бұл кезең ерекшелігі сондай-ақ мектептен тыс мекемелерде қоғамдық пайдалы қызмет көрсетудің жаңа формаларының пайда болуыментде дараланады. Қоғамдық пайдалы қызмет көрсету бастамасы негізінде мектептен тыс мекемелердегі Тимуршылар қозғалысы кең өрлеу алды. Тимуршылар жұмысы ажыратылымдық принципке құрылғандықтан олардың міндет мақсаттары, жұмысты ұйымдастыру формалары, әдістері әр түрлі болды. Қоғамдық негізіндегі қызмет түрлерін көрсету бастамасы Қазақстан үшін жаңа әрі қызықты әскери-патриоттық клубтардың ерекше түрлерін, жұмысын дүниеге әкелді. Әскери-патириоттық жұмыс түрлерінің танымалдылығы белгілі кіші топтары пайда болды. Осы қоғамдық қызмет көрсету қозғалысының өрлеу алуы қоғамдық негіздегі балалардың мектептен тыс мекемелерінің пайда болуына ықпал жасайды. Қазақстанда "қоғамдық балалар кітапханалары" даму алды. Алғашқы пайда болған 1958 жылдың өзінде республикада 134 балалардың қоғамдық кітапханалары жұмыс жасады. Олардағы кітап қоры 40 мың данадан асқан.

Қарастырған кезен ерекшелігіне мектептен тыс мекемелердегі жас натуралистер қозғалысының қарқын алғанын жатқызуға болады.Осы жас натуралистер қозғалысын мектептен тыс мекемелердің үлкен қолдау көрсетуі олардың жұмыс формаларын жетілдіру және натуралистік сипаттағы нышандық(символикалық)көпшілікті мерекелерді(құстар күні,орман күні,бау-бақша,достар күні,гүлдер күні,т.с.с)дүниеге әкелді. Әр түрлі байқаулар мен көрмелер,туристік жорықтармен экскурсияларды ұйымдастыру дәстүрлі сипат алды.

Республикадағы қоғамдық-саяси және әлеуметтік-экономикалық жағдайдың оңалуы халықтың әл-ауқатын түзелуі мектептен тыс мекемелердің ұйымдастыру-әдістемелік қызметінің де жетілуіне он ықпал жасады. Мектептен тыс мекемелерге арналған әр түрлі көлемдегі әдістемелік нұсқаулар мен көрсеткіштер қазақ тілінде шығарылады. Мысалы "Мектеп маңайындағы учаскелердегі жұмыс мазмұны мен әдістері" – Алматы. 1954. 178-б. Оқушылардың мектеп теплицасындағы оқу-өндірістік және тәжірбиелік жұмыстары. – Алматы. 1959. 222-б.(Авторы Абай атындағы ҚазПИ-дің аға оқытушысы Х.С.Байда), "Жас малшылардың үйірме жұмыстары туралы" – Алматы. 1956ж. 112-б. Мектептен тыс мекемелер кадрларының сапасын көтеру, жаңа кадрлар дайындау мазмұнына өзгеріс жасау мәселелері қарастырылады. Жер-жерлерде мамандардың біліктіліктерін көтеру үшін қысқа мерзімді оқу курыстары ұйымдастырылады. Жоғары оқу орындарында қоғамдық проыессия факультеттері ашылып қоғамдық негізде мектептен тыс мекемелері қызметкерлері даярланады. 1958 жылдан бастап барлық облыс орталықтарынан мектептен тыс мекемелердегі көркем өнер үйірмелеріне жетекшілер даярлайтын арнаулы мектептер ашылды. Елуінші жылдардың соңында пайда болып, үлкен қарқынмен даму алған халық университеттерінің де мектептен тыс мекемелер қызметкерлері тәжірибелері мен теориялық біліктіліктерін көтеруде өзара тәжірибе алмасу мен жергілікті тұрғындар алдында есеп беру тәжірибесінің орнығуыда маңызға ие болды. 1957 жылдан бастап тұрмысқа енгізілген мектептен тыс балалар мекемелері байқауы да қызметкерлердің шығармашылдық қабілеттерін арттырып, біліктілік дағдылар қалауына үлкен септік жасайды. Мұндай байқауларды балалар мен пионерлер ұйымдары мерекелері құрметіне өткізіп тұру дәстүрге енді. Байқаулап метептен тыс мекемелер жұмыстарының өндіріс орындары, колхоз, кеңшар өмірлерімен байланысын қалауға, әрі нығайтуға негіз қалады. Осы кезде мамандырылған мектептен тыс мекемелері үшін де ұйымдастырушылық-әдістемелік, нұсқау-әдістемелік орталық қызмет көрсету жүйесі де жетілдірілді. 1959 жылы Республикалық жас техниктер ал, 1961 жылы Республикалық балалар экскурсиялық-туристік стансалары құрылады. 1964 жылы ҚазКСР Министрлер кеңесінің қаулысына сай ҚазКСР мәдениет министрлігі қарамағындағы балалар саз мектебі Республика ағарту министрлігі қарамағына берілді.Қарастырылған кезеңде мектептен тыс мекемелердің жетілуіне Қазақ ұлттық өнеріндегі ірі жетістіктер де әсер етті. Ұлттық саз өнерінің ұлы өкілдері Ә.Еспаев, Ә.Бәйділдаев, М.Төлебаев, Б.Байқадамов, С.Кәрімбаев, Б.Жамақаев, Л.Хамиди, Е.Брусиловский, С.Мұхамеджанов, Ш.Қалдаяқов т.б. шығармалары оқушы жастар арасында кең танымал болды. Балалар мен жасөспірімдердің ән орындауышылық өнері дамып оның хор жанрына қызығушылық үлкен қарқын алды.

Мектептен тыс мекемелер қызметін жетілдіруге және оның мектеппен байланысын нығайтуда жалпыға міндетті сегіз жылдың еңбек-политехникалық (1964 ж.) оқу мектебі жүйесіне көшу міндетті, мектептегі оқу мазмұндарында жасалған сапалық өзгерістер де үлкен ықпал етті. Осындай жағдайлар 1960-64 жылдар аралығында ұрпақ тәрбиесінің мемлекеттік жүйесіне қарайтын өзін-өзі басқару принципімен жұмыс жасайтын балалар мен жасөспірімдердің қоғамдық тәрбие формаларының қалыптасып,даму жолына түсуіне негіз қалады. Әсіресе осы кездегі жоғары класс оқушыларымен жүргізілетін тәрбие жұмыстарына ерекше мән берілу жұмыстың жаңа формаларымен қатар тарихи ұмыт қалған жұмыс формаларында қайта жаңғыртады. Жоғары класс оқушыларының әр түрлі мазмұндағы клубтары,пионер клубы,оқушылар клубы,октябрьяттар клубы атты балалардың ерікті бірлестіктер пайда болды,қоғамдық қолдау алды. Оқушылардың өзін-өзі басқару жүйесін жетілдіру жұртшылық,педагогикалық ұжымдар мәселесіне айналады. Сайып келгенде қарастырған аяғында(1964ж)балалар тәжірибесіне мектеп,мектептен тыс мекемелер ,жұртшылық қоғамдық ұйымдардың өзара бірлесіп әрекет жасау жүйесін қалаудың негізі пайда болып тәрбие ісіне сабақтастық үздіксіздік сипат беру амал жолға қойылады. Сонымен қатар бұл кезде үлкен қателіктер болды. Протеларлық интернационализм идеясын әлемдік өркениеттілік рөлін көрсетуде идеологиялық сыңаржақтылыққа ұрыну етек алды. Ұлы орыс халқының жетекшілік рөлі ортақ тіл(орыс тілі)мәртебесі асыра дәріптеленді. Осыдан тәлім-тәрбие жұмыстарының ұлттық түрлері тежеуге түсіп,олардың теңдестік принципі бұрмаланды.Қазақ халқының (кіші халықтардың да)ұлттық болмысына қиянат жасалды.Ұлттық мектептер жабылды,жүз мыңдаған ұрпақтар ана тілінен ажыратылды.Қазақстанда тың игерілген облыстарда тұрғызылған жаңа үлгідегі мектептен тыс мекемелер республика балалары атынан мақтанышпен дәріптелді.Ал,республиканың басқа облыстарындағы мектептен тыс мекемелердің таралуы,оларды орналастырудың демократикалық теңдестік принципіне сай жүргізіледі.Осылайша қарастырылған тұр кезенінде Қазақстанда рухани өмір саласында теңсіздік орын алды,ал ол ұлттық теңсіздікті орнатып,ұлттық рухани мәдени игіліктерді жасау,тұтыну жіне тарату мүмкіндіктеріне шектеу жасады. Мұндай қалыпты құбылыс жас ұрпақтар арасынан ұлттық игі істер қатарынан өсуіне қолайлы жағдай жасады. Идеологоиялық теңдіктің қарқын алу тенденсиясы басталды.

Үшінші кезеннің басты ерекшелігі бұл уақыт бөлігінде отандық өндірістік күштін дамуында ірі табыстар болды. Ғылым-техникалық революциясы жетістерін шаруашылық жүйесінде қолданудың мүмкіндіктері қаланды.

Кеңес халықтарының әлеуметтік-тұрмыс жағдайы айтарлықтай көтерілді. Бұл кезең уақыт бөлігінде қала мен село, ауылдардағы әлеуметтік жіктер мен таптар, ой еңбегі мен дене еңбегі арасын жақындатуда, экономика мен рухани-мәдени өмір саласында халықаралық интерграцияға қол жеткізуде үлкен алға жылжушылық болды. Осында мүмкіндіктер қысқа тарихи уақыт аралығында жалпыға міндетті сегіз жылдық мектептегі оқуды жүзеге асырып, оның базалы негізінде онжылдық орта білім беру мектебіне толық көшу жоспарларының орындалуына алғы шарт қалады. Нәтижеде мектептен тыс мекемелердің де әлеуметтік рөлі артып, материалдық-техникалық базасының жетілуіне және одан әрі дамуына табиғи жағдай қалыптасты. Мектептен тыс мекемелер өміріне үлкен әсер жасаған үкімет пен партияның мынадай "Жалпы орта білім беру мектептері жұмыстарын одан сайын жақсарта түсу шаралары туралы" (1966 Ж), "В.И.Ленин атындағы Бүкілодақтық пионер ұйымының 50-жылдағы туралы" (1972ж.), "Жастардың жаппай орта білім алуға көшуін аяқтау және орта білім беретін мектептерді одан әрі дамыту туралы"(1972 ж, )"Селолық жалпы білім беретін мектептердің жұмысын одан әрі жақсартудың шаралары туралы" (1973), "Белоруссия партия ұйымдарының иделогоия кадрларын тәрбиелеу және орналастыру жұмыстары туралы"(1974 ж),"Жалпы білім беретін мектеп оқушылыарының оқу-тәрбие жұмыстарын одан әрі жетілдіру мен оларды еңбекке дайындау туралы" (1977 ж.) қаулылары қабылданды. Мектептен тыс мекемелердің жұмыстарын ұйымдастырудың формалары мен әдістерін жетілдірудің тиімді жолдарын табуға оның фунцияларының толығуына әсіресе КОКП-ның кезекті 24-ші съезінде "жан-жақты жарасымды тұлағ қалыптастыру" міндетінің анықталуы мен оны шешудің (25 съезд) нақты жолдарының көрсетілуі үлкен практикалық рөл атқарады.

Үкімет пен партия қаулылары және съезд шешімдері міндеттерін орындау мектептен тыс мекемелер мен мектептердің, қоғамдық ұйымдардың , мекемелердің, әлеуметтік тәрбие институттардың, жалпы жұртшылықтың өзара байланысын, пактикалық іс-әрекеттерін үйлестіріп нығайтты. Соның негізінде ұрпақ тәрбиесінде кешенді амалға көшу идеясы жасалды және жетілдіру мынадай күрделі:

• 
  Қолдағы бар барлық материалдық-техникалық базаны интеграциялау;
  
• 
  Ортақ жоспар негізінде жұмыс жүргізу;
  
• 
  Үйлестіруші кеңестер жұмысының құрлымдық-ұйымдастыру негізін нығайту, басқару функциясын жетілдіру және орнықтыру сияқты міндеттерді жүзеге асырды. Үйлестіруші кеңестік әдістемелік ұйымдастыру қызметінің үздіксіз күшейтілуі оқу-тәрбие процесінің үзіліссіздігін қамтамасыз етудің кепілі болды.
  

Қарастырылған кезеңде мектептен тыс мекемелер жұмыс мазмұнын байыту ізденісінде үлкен жетістіктер болды. Балалар мен жасөспірімдердің ғылыми-танымдық құштарлығы мен ынтызарлығын дамытудың күрделі жаңа формалары: ғылыми-тероиялық конференциялар, шығармашылық клубтық бірлестіктер, ғылыми қоғамдар т.б. даму алды. Мектепте және мектептен тыс мекемелерде әр түрлі ғылым-мәдениет саласы бойынша ұйымдастырылған факультативтік курс жұмыстары жүргізілді, олардың танымалдылығы артты.

3. 
   
   
   жүктеу 183,71 Kb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: