Дидактикалық ойындар білім беруді тиіімді етудщ қҮралы ретшде қожагелдиева С., п г. к„ доцент

ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАР БІЛІМ БЕРУДІ ТИІіМДІ ЕТУДЩ ҚҮРАЛЫ РЕТШДЕ

Қожагелдиева С., п.г.к„  доцент, 

Рахымбаева Ж., студент, 

А.Яссауи атындагы Халықаралық қазақ-түрікуниверситеті,  Түркістан қ.

Жастардың  болашаққа  деген  бағыт-багдары  отбасында,  мектеп  қабырғасында,  жалпы 

еңбек,  қогамдық деңгейде  алсақ,  бүкіл  қоршаған  дүниенің  эр  саласының  көзқарасқа тигізетін 

әсері,  беретін  білімі,  тэрбиеге  ықпалы  эртүрлі.  Мемлекетіміз  осының бэрін  ескеріп  білім  беру 

жүйесін  баса  дамьпуга,  оның  дүниежүзілік  деңгейге  көтерілуіне  аса  мэн  беруде.  Білім  беру, 

тэрбиелеу және балалардың ой-өрісі  қабілетінің дамуы  бұл сабақгың алға қояр  мақсаты болып 

табылады.

Өмір  сүру  үшін  білімді  меңгерудің  маңызды  екендігі  жайлы  ғұлама  бабаларымыз  эл- 

Фараби, Қ.А.Ясауи, М.Х.Дулати, Ж.Баласағүн тамаша өсиеттер қалдырган.

ҚР-ның тәуелсіз  мемлекет  мэртебесіне  ие болуы,  қазақ тілінің  мемлекетгік тіл  күқығына 

көтерілуі,  Білім  туралы,  Жастар  саясаты  туралы  зандардың  қабылдануы  келешек  ұрпақ 

тәрибесіне үлкен жауапкершілікпен қарауды көздейді.

Бүгінгі күн талабына орай тәрбиенің мазмұнын, мақсатын, қағидаларын, міндетгерін қайта 

қарастырып, түбегейлі өзгертуде дидактикалық ойындарды пайдаланудың маңызы зор.

Қазіргі  заман  талаптарына  сәйкес  бастауыш  мектеп  білімінің 

дидактикалық  ойын 

түрлерін  жаңа  тұрғыда  дамыту,  жетілдіру-педагогика  ғылымының  кезекті  міндеті  болып 

табылады.

Осыған  орай  бастауыш  білімінің  мазмұнын,  білім  беру  жүйесіндегі  орнын,  оқы-тәрбие 

процесінің  ерекшелігін,  оны  дұрыс  ұймыдастырудың  негізгі  эдістерін,  формаларын 

жетілдірудіқжолдарынбілу керек.

Оку-тэрбие  процесінде  дидакгикалық  ойынды  қолдану  барысында  әр  баланың 

бойында 

жеке басының ерекшелігін есепке алуы тиіс.

Мүгалім  окушыпарды  дидакшкалық  ойъшды  үйьмдастырып,  үйрету,  қапъттастыр\' 

үшін, ең алдымен олардың 

п с и х о л о г и я л ы қ  

ерекшеліктерін білуі керек.

Бапалар 

п с и х о л о г и я с ы  

психикалық  дамудың  негізгі  компоненттерін  зертгейді. 

Психологияда дамудың мынандай ерекшелігі бар:

1. Кіші мектеп жасындағы  баланың бойындағы 

психикалық процестер. Олар мыналар: 

зейін,қабылдау,  қиялдау,  есте  қалдыру,  ойлау,  сөйпеу,  сезімдер.  Бала  мұндай  ерекшелік  пен  іс- 

әрекетті  қимыл  жасау  процесінде,  дидактикалық  ойын  барысында  шешеді.  Бастауыш  сынып 

жасындағы балалардың психологиясын білу,  оқыту, тәрбиелеу практикасында жақсы байқауға 

болады.  Оқушының  психикалық  даму  ерекшелігі-ойлауында,  ақыл-ойында,  ынтасында, 

қабылдауында оқу-тэрбие процесі кезінде негізгі ерекшелік болып табылады.

2. Балалар психологиясы бастауыш сынып оқушыларының психикалық дамуын зерттейді. 

Бастауыш  сынып  оқушыларын  зерттеудің  негізгі  әдістері  мыналар:  1.  Бақылау.  2.Эксперимент 

әдістері.

Мұгалім  оқушының  дидактикалық  ойын  барысында  мінез-құлқын  табиғи 

жағдайда 

мақсат  қоя  отырып  зерттейді.  Мүғалімнің  бақылау  процесінде-зертгеуші  окушы  мінез- 

құлқындағы  сыртқы  белгілерді  гана  қадағалайды.  Мысалы:  Оқушының  іс-әрекетін, 

сөйлеген 

сездерін, мэнерлі қимылын. Бұл жағдайда мұғалім бақылаудың екі түрін қолданғаны жөн.

1. Жаппай бақылау

2. Ішінара бақылау

Зертгеуші  жаппай  бақылауда-  баланың  мінез-құлқының  көп  жағын  қамтып  жүреді 

Жаппай  бақылау-окушының  психикалық  даму  заңцылығын  анықтау  үшін  фактілер  негізінде 

жүргізіледі.  Жаппай  бақылау  жүргізіп,  оның  нәтижесін  жазған  психологтар  көптеп  саналады. 

Мысалы:  А.Д.Повлова,  Ж.Плаже,  В.Щтерн.  Ішінара  бақылаудың  жаппай  бақылаудан 

айырмашылығы-оқушының  мінез-құлқының  бір  жағы  немесе  бір  мезгілдегі  мінез-кұлкы 

алынады,  зерттелінеді.  Мысалы:  баланың  ойын  кезінде,  тамақтануы  кезінде  т.б.  Ч.Дарвин, 

А.Н.Гвоздов  сияқты  мамандар  өз  ұлдарына  ішнара  бақылаулар  жүргізіп  арнайы  қорытындЫ 

бойынша бақылаулар жүргізген.

Көп жағдайда балаға эксперименттер  мектепте,  сабақ үстінде,  ойын, дидактикалық ойын 

барысында  өткізіледі.  Бастауыш  сынып  окушылары  өздерін  қызықгыратын  іс-әрекеттермен 

айнапысады.  Іс-әрекеттің түрі оны атқаруға және жетілдіруге  қажетті қимылдарды  психикалык 

сапаны  игеруге  көмектеседі.  Сабакта  дидактикалық  ойында  қолдануда  жаңа  іс-әрекеттерД1 

игеру  оқушының  мүмкіндігін  арттырады.  Дидактикалық  ойын  барысында  оқушынын 

қажеттіліктері  мен  қүштарлығы  қабілеті,  зейіні,  ой-өрісі  кеңейіп,  өзінің  психикалық  дамуынз 

үлес қосып отырады.

Оқушы  ойын  барысында жаңа  іс-әрекеттерді,  материалды  игеру  барысында  үлкендердін 

басшылығымен,  көмегімен  игереді.  Содан  кейін  өз  түсінігі  бойынша  ары  қарай  дамытуғз, 

жалғастыруға,  ойын  ортаға  салуға  үйренеді.  Бастауыш  сынып  оқушылары  сабақ 

барысында» 

сабақтан  тыс  уақытта  іс-әрекетгің  барлығын  түгел  қамти  алмайды.  Сондықтан  да  оқушыныН 

жас  ерекшелігіне  ескере  отырып,  қамқорлық  жасап  дидактикалық  ойындарды 

ретімей 

қолданудың  дұрыс  жолдарын  қарастыру  керек.  Бастауыш  сыныпта  қазақ  тілі  пәнін  окыт) 

процесінде  дидактикалық  ойындарды  пайдалануда  окушылардың  өзіндік  әрекетіне  тэй 

ерекшеліктері бар. Олар мыналар:

1. Дидактикалық ойынның мақсаты мен міндетгерін анықгау.

2. Дидактикалық  ойында қандай тэсілді қолданудың жоспарын түзу.

3. Жұмысты нәтижелі аяқтау үшін оқушы өзін-өзі бақылап отыруын қадағалау;

Бастауыш  сынып  оқушылары  қазақ тілі  пөнін  игеру  барысында өздігінен жұмыс  істеуге 

дағдыланбаса,  оның  сабақ  үлгерімі  жақсы  болмайды.  Бұл  кезде  окушының  сабакқа  деген 

қабілеті, зейіні төмендейді. Соның салдарынан қазақ тілі  пэніне деген қызығуы, сабақ үлгерімі 

нашарлап, үлгермеушілер қатарына қосылады. Сондықтан мұғалімнің негізгі міндеттерінің бірі- 

оқушылармен дидактикалық ойындарды қолдануда шеберлікпен үйрету, қолдану керек.

1. Оқушылардың дидактикалық ойындардың мазмүнымен толық түсіну.

2. Дидактикалық ойындарды орында да мақсаты мен міндетін толық түсіну.

3. Дидактикалық ойындарды орындауда ептілік дағдының қалыптасуын байқау.

Бастауыш  сынып  оқушылары  дидактикалық  ойындарды  орындап  шығуда  мына

шарттарды білгені жөн.

1.  Дидактикалық ойындардың мақсатын айқын түсінуі;

2  Дидактикалық ойындардың дұрыс орындалуы, оның нәтижесіне қызығуы;

3. Дидактикалық ойындарды қалауымен, қызығуымен нәтижелі орындауы;

Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындарды қолдануда мынадай тапаптар қойылады.

- жұмыстың көлемін, сапасын арттыруға көңіл бөлу;

- дидактикалық ойындардың түрлерін басқа дидактикалық материалдармен үштастыра

білу;

-оқушының ойлау қабілетін, белсенділігін жүйелі түрде дамыту;

-дидактикалық материал мазмұнын күнделікті өмірден алу;

-дидактикалық ойындар табиғат пен қогам дамуының зандылықтарын нақты фактілер мен 

Құбылыстарды өздері талдап, түсінуге үйрену;

-дидактикалық ойындар негізінде алған білімдерін іс жүзінде қолдана білуге 

дағдыландыру;

-сабақ барысында дидактикалық ойындарды қолдану барысында еңбек ету дағдысын 

Қалыптастыру;

Енді  осы  шарттарға  сүйене  отырып  дидактикалық  ойындарды  сабақта,  мұғалімнің жаңа 

материалды  баяндауын  талдауын  жэне  сабақта  мүғалімнің  оқулықтан  берілетін  тапсырманы 

°рындалуы кезінде қолдануға болады.

Бастауыш  сыныпта  ұлттық  ойындар  мен  дидактикалық  ойындардың  сабақгарда  кеңінен 

колданудың  маңызы  зор.  Әсіресе  өткен  материалды  пысыктау,  қайталау  кездерінде  ойынды 

Қолдану  пайдалы.  Мысалы 

мүғалімдер 

грамматикалық,  математикалық логико,  домино 

ойындарын  саяхат,  почта,  санамақ,  тоғыз  құмалақ сиякты  өзіндік  ережесімен  ойнау тэртібін 

біліп ролдік сипатын сакхап, дұрыс ұйымдастыра білу қажет.

Мүғалім  дидактикалық  (материалды)  ойындарды  қолданғанда  әдістемелік  мэселелерге 

ерекше көңіл бөлу керек. Ең 

алдымен 

оқушыларды сабақ барысында дидактикалық ойындарды 

Қолдану түрлерін арттыру керек.

Сабақ  барысында  мына  шартгарды  орындап  отыру  көзделсе,  онда  дидактикалық 

ойындарды пайдаланудың жолдары қалыптасады.

Бірінші  шарт  -  сабақта  дидактикалық  ойындарды  қолданудың  тиімді  жолдарын 

қарастыру.

Екінші ш арт  - үж ы мды қ, топты қ түрде дидактикалық ойындарды орындау.

Үіпінші  шарт  -  жеке  оқушының  өз  бетінше  дидактикалық  ойындарды  орындау  қабілеті

Қалыптастыру.

Бастауыш   сы ны п  оқуш ыларымен 

дидактикалық  ойындарды  қолдануда  мынандай 

ережелерді есте сақтау қажет.

1 ■ Д идактикалы қ ойындарды қолдануда талаппен, ережені орындау қажет.

2

.

 Д идактикалы қ ойынды пайдалануда дұрыс түсіндіруді қажет етеді.

3. Д идактикалы қ ойынды пайдаланып оны орындауда жүйемен, накты орындау қажет.

4.  Дидактикалық ойындарды орындау барысында мүгалімнен кеңес, ақыл сүраудың 

пайдасы бар.

5. Д идактикалы қ ойынды пайдалану, орындау кезінде асықпай,  ойланып ж ұм ы с ж асау 

керек.

Үстаз-үрпақ  тэрбиелеп  өсіруші  қоғам  сенген  өкіл.  Үстаздың  қызметтің  қыры  мен  сыры 

мол, сан қилы және эр тарапты. Ол-эдіскер де, білімдар жэне өз ісін жетік білетін маман.

41

Бастауыш  сыныпта дидактикалық  ойынды  пайдаланудың  маңызы  ерекше.  Дидактикалық 

ойынды  қолдануда  қабілетгің  ролі  зор.  Соңдыклган  баланың  бойында  өзіндік  психологиялық 

қасиеті,  қабілеті  болады.  Ұстаздың  оқушыларға  білім  беруі,  дидактикалық  ойынды 

ұйымдастыруы  қабілеттің  жемісі  болып  табылады.  Бүгінгі  күннің  талабына  сай  үрпақ 

тэрбиесінің мазмұнын, әдіс-тәсілдерін, дидактикалық ойындарды ұйымдастыру  оны бір жүйеге 

келтіру мұғалімнің алдына қойған мақсатгарының бірі.

Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындарды ұйымдастырудың танымдық жэне тәрбиелік 

мэні  зор.  Оқыту  барысының  нәтижелі  болуы  мұғалімнің  шеберлігіне,  іс-тәжірибесіне  де 

байланысты  болады.  Оқыту  процесінде  әдіс-тэсіл  оқытушы  мен  оқушы  арасындағы  жұмыс 

түрлеріне  байланысты  болып  келеді.  Мектептегі  оқыту  процесі  оқыту  эдістері  арқылы  жүзеге 

асады.

Эр  топ  бірнеше  оқыту  әдістерінен  түрады.  Мысалы:  1  топқа  оқыту  әдістеріне  мыналар 

жатады:

1. Сөздік (әңгіме, пікірлесу)

2. Көрнекілік (суреттеу, мүсіндеу, портрет)

3. Практикалық (өздігінен орындалатын жұмыстар) Әр топтағы әдістемелердің өз 

ерекшелігі бар.

Бастауыш  сыныпта  дидактикалық  ойындарды  пайдалану  барсыңца  да  осы  әдістерді 

қолдануга  болады.  Мысалы:  зерттеу  эдісі:  мүнда  мүғалімнің  берілген  білімінің  ғылымилығын 

арттыру,  қосымша  материалдармен  байыту,  толыкгыру,  өз  бетімен  проблема  шештіру. 

Оқушыларға  өздігінен  проблема  шештіру,  олрды  ойлануға  ізденуге  ұмтылдырады.  Қазақ  тілі 

пэнін  оқыту  барысында  дидактикалық  ойындарды  қолдануда  оқыған  материалдардын 

мазмұнына, сипатына,  мэніне  көңіл бөлу  қажет. Ол үшін бастауыш сынып оқушылары  мәтінді 

дұрыс түсіну үшін мынандай жүмыстар жүргізуге болады.

1. Материалдың мазмүнын қабылдауға психологиясын дайындау.

2  Материалдың (мэтіннің) мазмұнына байланысты сөздік жұмыстарын жүргізу

3. Мәтінді, шыгарманы оқып түсіну

4. Мәтіннің жоспарын түзу

5. Әңгіме немесе мәтіннің мазмұнын айту

6. Мэтіннің мазмүны бойынша дидактикалық ойынды орындау шығармашылық 

қабылеттері.

Бастауыш  сыныпта  қазақ  тілі  пәнін  оқыту  барысында  дидактикалық  ойындарды 

орындаудың  нәтижесінде  оқушылардың  дербестігі,  дағдысы,  өзіндік  жұмысты  орындау 

қабілеті  артады.  Оқушының  үйдегі  жұмысын  сабактағы  тапсырма  жалгастырып,  толықтырып 

отырганда ғана, оқушылардың алган білімдері терең тиянақты қалыптасады.

Окушының үйдегі орындалатын өзіндік жұмысының тәрбиелік мәні бар:

а)тапсырманы күнделікті өздігінен орындауды еңбекқорлыққа, ой еңбегімен айналысуға 

баулиды.

ә) ой еңбегімен шүғылдануға, тапсырманы тиянакты орындауға үйретеді.

б) дидактикалык материапды орындауда өзіндік жұмыстың маңызы

в) үйге берілген тапсырмалар өмірмен, іс-тәжірибемен байланысуы;

г) бапаның қызыгуы, қабілетінің орнауы;

д) берілген тапсырмалар шығармашылық сипатга болуы;

ж) баланың жас ерекшелігін ескере отырып ұйымдастыру;

з) тапсырманы толық, аяғына дейін орындауға баулу;

и) дидактикалық ойындарды пайдалануда окушылардың өзін-өзі қадағалау.

Оқыту процесінде дидактикалык ойындарды қолдану өз алдына дербес практикалық буын 

болып табылады.

Пайдаланылган эдебиеттер тізші:

1.  Педагогика,  М. Жумабаев.

2. А.С.Макаренко  „Балаларды  тәрбиелеу  туралы  лещиялары, Алматы.  1952

3.  Төтенаев Б.  "Халық ойындарының тәрбиелікмаңызы"

4.  Төтенаев Б.  Қазақтың үлттық ойындары.

5.  Сагындықова  Е.  Үлттық ойындарды оқу-тәрбие ісінде пайдалану. Алматы.  Рауан,,  1993.

6.  М.Н.  Смайьілова  Үлттың ойындар - тәрбие негізі..

42