Дәріс сабақтарының конспектісі

ЭЕМ–мен адам-оператордың өзара қатынасы, әдетте сұхбаттың белгілі бір сценарийіне бағынады. Сұхбат сценарийі программалық жүйемен оператордың өзара қатынасы алгоритмін көрсетеді. БжАӨЖА алдында тұрған тапсырмалардан шыға келе, басқару процес кезінде адамның мінездемесі мен функциясын, ақпараттық құралдарының бейнесін алуда техникалық мүмкіндіктерді жобалайды. Сұхбат сценарийі сұхбаттық әрекеттесудің бөлшектік сипатамасын білдіреді, ол сұхбат құрылымы түрінде, сонымен қатар, ақпараттық және операциондық модель беріледі. Формальдық түрде сценарий келесі түрде анықталады:

D=,

Мұндағы S- жағдайдың жиыны; А- операция жиыны; C=Q U F – шарттар жиыны (Q- кіріс шарттарының жиыны, F- программалық шарттардың жиыны); R – шығыс хабарламалардың жиыны; G: SxC S - сұхбат графы; I:{SR; SxCR} – сұхбаттың ақпараттық моделі; Q: {SA; SxCA} –сұхбаттың операциялық моделі.

Сұхбат кіріспесі сценарий келісімімен сұхбат интерпретациясы деп аталады. Сценарийдің графикалық бейнесі алгоритмдеу тіліндегі блок-схеманы еске түсіреді. Ол бұтақталу элементтерінен, хабарлама қарапайым конструкциясы сценарий түйіні деп аталады.

Жобалау кезінде сұхбат сценариі программалық жүйемен пайдаланушының өзара қатынасы кілттік түсінік деп аталады. Ол сұхбаттық өзара қатынас құру процесін формальдауға және пайдаланушының жүйемен қатынас процедураларына талдау жүргізуге мүмкіндік береді. Сценарийдің негізгі құрамды бөлімін қарастырайық – сұхбаттың құрылымы. Ол өзара қатынас процессін толығымен көрсетеді. Сұхбат құрылымы – пайдаланушының сұхбаттық жүйемен қатынас процесс кезінде қол жеткізілген сұхбат жағдайының байланысқан жиынтығы. Сұхбат жағдайы үш компонентпен сипатталады: сұхбат формасы; пайдаланушыға ұсынылған жүйе функциясының жиынтығы; сұхбаттың тарихы. Сұхбат құрылымының негізгі графикалық ұсынылуы- жағдайдың диаграммасы- бағытталған және салмақталған граф. Әрбір графтың төбесі белгілі сұхбат жағдайына сәйкес келеді, ал оның доғасы жағдайдың ауысуын анықтайды. Төбе мен доғаның салмағы сұхбат мазмұнын сипаттайды: программалық операциялар мен шарттарды орындайтын кіріс пен шығыс хабарламалар.Сұхбат графының бір төбеден екіншісіне өту сұхбаттың бір транзакциясына сәйкес келеді. Өтпелердің еркінше тізбегі пайдаланушы мен жүйенің арасындағы қатынас сеансын орнатады. Егер де қателік бойынша өтпелер мен шалулар ескерілмесе, онда сұхбаттың үш құрылымынын белгілеуге болады: сызықтық, тораптық және ағаш тәрізді. (4-сурет).

Сызықтық құрылым Ағаш тәрізді құрылым Тораптық құрылым

4-ші сурет.

Сұхбатты мәзір түрінде қарастырайық.

Мәзір – көп таралғанған сұхбат үрі. Шақыру алдында жүйе сұхбатты инициалдайды. Сондықтан сұхбат қадамы жүйенің кіріс хабарламаны берілуімен басталады. Шығыс хабарламаның пайдаланушымен берілуінен кейін және оның жүйемен өнделген соң сұхбат қадамы аяқталынады.

Аталмыш сұхбат түрінің машиналық орындалуының бірнеше түрі болуы мүмкін. Барлық жағдайда кіріс хабарламасы ретінде экран дисплейінде жүйе функциясының ішкі жиындары жарықтанады (әдетте, нөмірленген), олардың орындалуы сұхбаттың ағымдық жағдайында болуы мүмкін. Бұндай кіріс хабарламаны мәзір деп атайтын боламыз.

1. 
   талап етілген директива жинағымен немесе қысқартылғн атаулармен;
   
2. 
   таңдалған директиваның нөмер жинағымен;
   
3. 
   талап етілетін директиваның экран жолына курсорды орналастыру;
   
4. 
   экрандағы жолға сәйкес келетін фотоселекторды басумен;
   

• 
  Тізбектелген қозғалыспен графтың доғасымен жоғары қарай түйінге дейін, яғни берілген функцияның құрамындағы немесе оның түйіндеріндегі, “”тиеу” механизмін қолдана отырып одан өтуге;
  
• 
  Сұхбат граф ағашының түбіріне келесі тиеумен өтумен;
  
  

5-сурет

Ия\жоқ жауабын талап ететін сұрақтар формасындағы сұхбат типі сұхбаттың “мәзір” жиі жағдайы болып табылады, сұхбат қадамында қашан; пайдаланушы альтернативі ретінде екі жауап болады: Ия және Жоқ.

Шаблон – бұл сұхбат жүйесімен инициалданған, оның әрбір қадамында жүйе пайдаланушының сәйкес берілген форматтағы тек синтактикалық шектелген кіріс хабарламаны ғана қабылдайды. Мәзірдегі секілді сұхбатты жүйе бастайды. Сұхбаттың берілген түрін параметрлік жүйе деп аталады. Пайдаланушының жауап беруі дисплейдегі оған ұсынылған форматтарымен шектелген болуы мүмкін. Сондықтан жүйенің мұндай түрдегі сұхбатпен қолдану салыстырмалы түрде сондай жоғары емес, алайда оның операциялық күрделілігі жеткілікті төмен.

• 
  пайдаланушымен енгізілген хабарлама форматы экран дисплейінде жүйемен көрсетілуі;
  
• 
  экран дисплейінде орналасқан жүйе хабарламасының текстінде пайдаланушы хабарламасының орынының резервтелуі (мысалы, ерекше жарықтану өрісінің көмегімен).
  

7-ші сурет.

Шаблон әдетте, мәліметтер енгізу үшін қолданылады, мағыналары «мөлдір» немесе (мысалы ағымдағы мерзім) мамандық термині болып табылады және сондықтан олар пайдаланушыға белгілі. Алайда, осы мәліметтердің беріліс түрі олардың мағыналарымен анықталмайды. Қарапайым сұраныс шаблонның дербес жағдайы болып табылады. Әдетте, мәліметтерді жинау кезінде, әр түрлі автоматтталған жүйелерде қолданылады.

Қарапайым сұраныс – бұл сұхбат түрі, жүйемен инициалданушы және бір ғана қадамнан тұрады. Мұнда пайдаланушыға алдын ала жүйемен анықталған бірлік форматта бірден артық хабарлама енгізуге мүмкіндік беріледі. Графигі 8-ші суретте көрсетілген.

Команда – пайдаланушымен инициалданған сұхбаттың түрі, пайдаланушының сұхбат қадамында берілген бір директивасы (команда) орындалады. Жіберілетін командалар жинағы әдетте экранда болмайды. Алайда арнайы директивалар көмегімен оны танысу үшін экранға шығаруға болады. Жіберілмейтін тапсырма кезінде директиваларда қате туралы ескертуші хабарлама шығады, және жүйе ағымдағы қадамның басында қалады.

8-сурет

9-сурет

Жүйе құрудың ғылыми және техникалық қиындықтары қарапайым тілдегі пайдаланушының өзара қатынасын квазиқарапайым (қарапайымға ұқсас) және проблемаға-бағытталған (бір тар проблемалы аумақта сұхбаттасу үшін) тілдің орындалуына әкеледі.

- пайдаланушы Web-интерфейсі (WEB-User Interfase WUI);

- қалта құрылғыларын пайдаланушы интерфейсі (Hand-User Interfase-HUI);

- графикалық емес командалық жолдың пайдаланушы интерфейсі (Command Line Interfase CLI).