3
Адвентивтік түрлердің экспанциясы олардың популяцияларының үздіксіз
артуы флораның табиғи даму процесімен қарама-қайшылыққа келеді.
Адвенттивтік
өсімдіктер
жергілікті
өсімдіктер
түрлеріне
ортаның
абиотикалық факторларын пайдалануға бәсекелес болады, өте жиі олармен
будандасып агресивті қасиеттермен будандар (гибридтер) пайда болады.
Жоғары сатыдағы өсімдіктер флорасының құрамында пайдалы илік дәрілік,
малазықтық, техникалық, тағамдық, сәндік және басқа да түрлер бар.
Илік өсімдіктер-шикізаттық өсімдіктер ішіндегі толығырақ зерттелген.
Көпжылдық зерттеулер нәтижесінде Қазақстанда практикада бағалы құрамында
таниндер бар 20-дан астам түрлер анықталды олардың ішінде ең белгілілері:
Polygonym coriarium (горец дубильный-илік таран), Polygonum bucharicum (горец
бухарский- бұхара тараны), Rumex tianschanicus (щавель тяньшанский-Тянь-шань
қымыздығы), Rumex paulsenianus (щавель Паульсена- пауельсен қымыздығы),
Rheum tatаricum (ревень татарский-түйе жапырақ татар рауғашы), Rheum
maximowiсzii (ревень Максимовича- максимович рауғашы). Бұл өсімдіктер құрғақ
тамырларының қоры 200 мың тонна шамасында.
3. Қазақстан территориясында соңғы 10 жылдықтарда бірқатар өсімдіктер
түрлері көрінбейді. Ол түрлер мүлдем жойылып кетті деген болжамдар бар. Ол
түрлер санына Оңтүстік Қазақстан регионында кіретіндер: Dryopteris
minshelkensis (Щитовник Мынжилькенский -усасыр мыңжылқы),
Stroganowia
robusta- строгановия коренастая- шымыр строгиновая)
Prangos equisetoides
(Прангос), Dorema karataviense (Дорема каратавская- қаратау сасыққурайы),
Acantholimon minshelkense
(Аконтолимон
мынжилкенский-мыңжылқы-
кемпіршөп), Eremostashys pectinata (Пустынноколосник-гребенчатый- тарақша
шолмасақ), Orobunche karatavica (Заразиха каратавская-қаратау сұңғыласы),
Centaurea kultiassovii (Василек культисова-культиасов –гул кекіресі)
Орталық Қазақстанда Adiantum capillus-venerisАдиант венедин волос),
Berberis karkaralensis (Барбарис каркаралинский-қарқаралы бөріқарақат),
Вetula
kirghisоrum-береза киргизская – қызыл қайың),
Paris quadrifolia (Вороний глаз
обыкновенный кәдімгі-қарға көз). Alnus qlutinоsа (Ольха клейкая- жабысқан
қандағаш), Gymnаdenia conopsea (кокушник комариный – масалы көкекшөп),
Dactуlorhiza fuchsii (Пальчатокоренник) Dictamnus angustifolius (Ясенец
узколистый – таспажапырақ куймесгулі).
Шығыс Қазақстанда: (Rubia rezniczenkoana – марена Резниченковская
резиненко рияны) , Arenata Potaninii (Песчанка Потанина- потанин құмдақ шөбі).
Тың жерлерді жаппай жыртудың, топырақ эрозиясының, табиғаттың
техногенді және ауылшаруашылық ластануының нәтижесінде далалар және
таулардағы далалық белдеулерде жануарлар дүниесі зардап шекті. Көптеген
жәндіктер (насекомдар) – фитофагтар, өсімдіктерді тозаңдандыратын аралар,
жыртқыш және арамтамақ буынаяқтылар және басқада пайдалы омыртқасыздар
сирек немесе тіптен жойылып кетті. Зооценоздар құрылымы өзгерді. Пайдалы
омырқасыздардың түрлік құрамы кедейленіп олардың сандары азайып қана
қоймай кейбір зиянды омырқасыздар сандары көбейді. Мысалы ауыл және орман
шаруашылығы зиянкестері- эврибионттар көбейді.
4
Екінші жағынан тар маманданған түрлер, оның ішінде сирек кездесетін,
конеден қалған (реликт) және байырғы (эндем) түрлер сандары күрт азайып,
кейбір жерлерде тіпті жойылып кетті.
Омырқасыздар фаунасындағы үлкен өзгерістер әсіресе олардың сандарының
азаюы ірі өнідіріс орталықтары маңайында әскери полигондар территориясында
және пайдалы қазбаларды өндіру аудандарында байқалады.
Қазақстан Фаунасындағы қолайсыз, теріс өзгерістерді Қазақстан Қызыл
кітабынан көруге болады. “Қызыл кітапқа” жәндіктердің (насекомые) 96 түрі,
былқылдақ денелілердің-6түрі, буылтық құрттардан (кольчатные червы) 2 түр,
шаян тәрізділерден (разкнообразные)- 1 түр кіргізілген омыртқалылардан 125 түр
(түр тармағы, популяциялар) кіргізілген оның ішінде құстар-56 балықтар-16
Бауырмен жорғалаушылар - (пресмыкающиеся) 10-қосмекенділер(земноводные)-
3қызыл кітапқа енгізілген сүтқоректілердің 40 түрінің ішінде 9 түріне жоғалып
кету қаупі төніп тұр. Ол 9 түрдің ішінде 4 түрі (қызыл қасқыр, Европа су күзені-
норка, қабылан-гепард, қызыл құм тау қойы) Қазақстан территориясынан
әлдеқашан жоғалып кеткен.
Сандары азайып бара жатқан топқа немесе категорияға жататындар:
Қуланның Түркмендік түршесі, Архардың Тянь-Шандық түршесі Орта Азиялық
су құндызы (Видра), батыс Тянь-Шань эндемі Мензбир суыры (сурок) жұпар
тышқан (Выхухоль).
Жоғалып бара жатқан түрлерге жататын құстардың 15 түрінің ішінде мрамор
шүрегейін (Мраморный чурок) Қазақстан территориясында 20 жылдан бері ешкім
кездестірген жоқ.
Ақ дегелек (Белый айст) жоғалып кету алдында тұр.
Жоғалып кету алдында ірі сұңқардың (сокол) үш түрі (Балобан, Сапсан,
Шахин апаттық жағдайда тұр. Әсіресе Балобан сұңқары Арабтардың сүйікті
обьектісі болғандықтан құстардың бағасы өте жоғары болуына байланысты
оларға үлкен зиян келуде. Бірінші категорияға енген құстардың ішінде
мыналарды атап көрсетуге болады: Қызғылт-бірқазан (розовый пеликан), дуадақ-
(дрофа), Тарғақ- (кречетка), мойнақ- шағала- (Реликтовая чайка), Ақбас үйрек –
(Савка) балықшы тұйғын- (скопа), ұзынқұйрық орлан- (орлан долгохвост).
Құстардың 15 түрінің сандары азаюда. -Бұйра бірқазан (пеликан кудрявый),
Сарықұтан (Цапля желтая), Қарабаи (каравайка), Қоқиқаз (Фламинго), Жалбығай
(Колпица), қызылжемсау қарашақаз(краснозобая казарка) Сұңқылдақ аққу
(Лебедь кликун), жыланша (змееяд), аққұйрық су бүркіт (орлан-белохвост), Алтай
ұлары (Алтайский улар), Көкмаңдай (султанка), безгелдек (Стрепет), Жек дуадақ
(Джек), қарабас Өгіз шағала (Хохотун черноголовый), үкі (филин). Жоғарыда
келтірілген түрлерден негізінен ауланатын құстар түрлері немесе ерекше сұраныс
бар Сұңқарлар және үкі- (бас киімдерді әшекейлеу үшін қауырсындары алынады)
және т.б. сандарының азайып бара жатқанынын байқауға болады.
Қосмекенділерден ең сирек кездесетіндері қызыл аяқ бақа-(лягушка сибирская)
бауырмен жорғалаушылардан- сұр кесел-(варон серый).
Иллюстрациялық материалдар: Гербарии (Phragmites australis,
Achnatherum splendens), Қазақстан өсімдіктер жабының картасы
