«Дефектология жјне логопедия негіздері»

Ринолалия

1. 
   Ринолалия ауруына жалпы сипаттама.
   
2. 
   Ринолалияның түрлері.
   
3. 
   Органикалық ринолалиямен функционалды ринолалияның айырмашылығы.
   

Ринолалия дегеніміз сөйлеу тілі аппаратының анатомо – физиологиялық ақаулығының салдарынаң дауыстың әуезділігімен дыбыстың дұрыс айтылуынын бұзылуы. Сөйлеу мүшелерінің бұзылуы мен дауыс әуезінің бұзылуы қатарласып сай келуі ринолалияны дислалия мен ринофониядан ажыратуға мүмкіндік береді.

Ринолалия артикулияда, дыбыс шығару (фонация), дауыс пайда болу механизмдерінің мөлшерден ауытқуы байқалады, оның себебі ауыз жұтқыншақ пен мұрын резонаторының ара қатынастарының бұзылуынан болады. Адамның сөйлеу мүшелерінің жұмыс істеуі дұрыс болған жағдайда сөйлеу тіліндегі барлық дыбыстары айтқан кезде таза мұрындық дыбыстардан басқалары мұрын жұтқыншақ, пен мұрын қуысының жұтқыншақ ауыз қуыстарының аралары бөлініп тұрады.

Бұл қуыстар жұмсақ таңдай мен жұтқыншақ артқы және жанындағы бұлшық еттердің жиырылуының әсерінен таңдай мен жұтқыншақ жабысуы арқылы бөлінеді.

Дыбыстардың айтылуы кезінде жұмсақ таңдайдың қимылымен жұтқыншақтың артқы жағының қалындауы бір уақытта болады және ол сонымен қатар жұмсақ таңдайдың арт жақ үсті жұтқьншақтың артқы жағымен жалғасуына мүмкіндік туғызады.

Жұмсақ таңдай мен жұтқыншақтың жақтауларының

Сөйлеп тұрған уақытта дыбыстардың айтылуы мен сөздің шапшаңдығына қарай жұмсақ таңдай үздіксіз бірде төмен түсіп, бірде әртүрлі биіктікте жоғары көтеріліп тұрады. Таңдай мен жұтқыншақтың мықтап қабысуы айтылатын дыбысқа байланысты және ол дауыссыздарға қарағанда дауыстыларда аз ашылады. Егер жұмсақ таңдайдьң артқы жағының шеті мен жұтқыншақтың артқы қабырғасының аралығында 6 мм-ге жуық кеңістік қалатын болса, онда дауысты дыбыстарда мұрьннан естілетін үн пайда болады.

Таңдай мен жұтқыншақтың қабысуындағы қызметінің бұзылуының ерекшеліктеріне байланысты ринолоалия әртүрлі болады.

Жабық ринолалияға шалдыққан кезде мұрын жолды дауыссыздардан басқа дауысты дыбыстарды айтқан кезде әлсіз ыңылдаған үн шығады.

Жабық ринолалияның пайда болу себебі мұрын кеңістіктеріндегі органикалық өзгерістердің немесе таңдай мен жұтқыншақтың қабысуындағы функционалдық бұзылудың салдарынан болады. Органикалық өзгеріс ауруға шалдыққан мұрынның ауа өтетін жолы тарылып, тыныс алуының қиындап кетуі салдарьнан болуы мүмкін.

Функционалды жабық ринолалия балаларда жиі кездеседі, бірақ анықталуы әр уақытта дұрыс бола бермейді. Оның бір ерекшелігі мұрын жолының өтімділігі жақсы және мұрыннан тыныс алуы бұзылмаған жағдайда пайда болады. Функционалды жабық ринолалия мұрын және дауысты дыбыстардың әуезділігі органикалық жабық ринолалияға қарағанда күштірек бұзьлған болуы мүмкін. Оның себебі жұмсақ таңдай фонациясының және мұрын жолды дыбыстардың айтылуы кезінде әдеттегісінен жоғары көтеріліп кетеді де дыбыс толқынымен мұрын жұтқыншаққа баратын жолды жауып қалады. Бұл сияқты құбылыстар нерв ауруына шалдыққан балаларда байқалады.

Ауыз бен мұрын жолы аралығында қақпа жабық тұрған кезде дауыс дірілі ауыз жолы арқылы өтеді де сөйлеу мүшелеріндегі дыбыстар дұрыс айтылады. Егер ауыз бен мұрын жолының аралығындағы қақпа толық жабылмай бір шеті ашык қалса ауа дірілі мұрын жолына өтіп кетеді. Соның нәтижесінде ауыз бен мұрын жолының аралығындағы қақпа бұзылған жағдайда дауыстын үні жаңғырып естілетін болады. Бұндай жағдайда, әсіресе дауысты дыбыстарды айтқан кезде үннің әуезі өзгереді. Дауысты дыбыстардың ішінде и мен у дыбыстарының үн әуездері көбірек өзгереді, өйткені бұл дыбыстар артикуляциясында ауыз жолы басқаларына қарағанда көбірек тартылады. Е мен о дыбыстарын айтқана үн әуездері білінер - білінбес қана естіледі. Ал а дыбысының мұрыннан естілуі тіпті білінбейді десе де болады, өйткені ол дауыстыны айтқанда ауыз жолы кең ашылады.

Ашық ринолалия органикалық және функционалдық болып екіге бөлінеді.

Органикалық ашық ринолалияға іштен туа біткен жұмсақ қатты таңдайдың жарылуы жатады. Сыртқы соққының залалынан пайда болатын органикалық ашық ринолалия түріне ауыз және мұрын қуыстарының зақымдануы және жұмсақ таңдайдын сыртқы соққының әсерінен сал болып қалуы жатады.

Функционалдық ашық ринолалияның шығу себептері әртүрлі болады. Бұған баланың сөйлеу мүшелеріндегі дыбыстардың айтылу кезінде жұмсақ таңдайдың болбырап босаңсуы мысал болады. Функционалды ашық ринолалияның бір түрі тамақ, көмей бездерінің ұлғайып кеткен ісігін сылып тастағаннан кейін жұмсақ таңдайдың ұзақ мерзімге дейін қимылдай алмайтындығынан пайда болады.

Ашық ринолалияның функционалды түрін тексергенде жұмсақ және қатты таңдайдың органикалық өзгерісі байқалмайды. Функционалды ашық ринолалияның белгісі, бұнда әдеттегінше сөйлеу тіліндегі дауысты дыбыстардың айтылуы бұзылады, ал бұл уақытта тіліндегі дауыссыз дыбыстарды айтқанда таңдай мен жұтқыншақ жақсы қабысады және олардың үндері мұрыннан шықпайды.

Ринолалиядағы таңдай мен еріннің іштен жарық болып туудың себебі логопедия мен бірқатар медицина ғылымы үшін маңызды мәселе болып табылады. Ерін мен таңдайдың жырығы өмірде тараған және іштен дамыған ауыр кесел. Осы кеселдің салдарынан баланың дамуы барысында қатты функционалдық бұзылу пайда болады. Ерні мен таңдайы іштен жетілмеген бала емшекті өте үлкен қиындықпен сорады. Ерін мен таңдайдың біреуінің жырылуы баланың соруына ерекше қиындық туғызса, ал екеуі бірдей жырылған бала сору қабілетінен мүлдем айырылады.

Баланы тамақтандырудың қиындығы оның өсуін нашарлатады және ол ауруға шалдыққыш келеді. Жырық балаларды көршілігі жоғарғы тыныс жолының қабынуы, бронхитке, қан азаюы, өкпенің қабынуы, мешел ауруына бейім болады. Бұндай балалардың лор мүшелерінде: мұрын шеміршегінің қисаюы, мұрын желбезегінің өзгеруі, тамақ, көмей бездерінің өзгеруі сияқты патологиялық өзгерістер байқалады. Бұл балаларда мұрындарының ісіп қызаруы жиі болып тұрады. Ісі қызару барысы мұрынның шырышты қабығына, жұтқыншықтың және құлақтың қабынуын қоздыруы мүмкін. Жиі ісулердің созылмалы ауруға айналуы есту қабілетінің нашарлауына себепші болады. Ерін мен таңдай құрылысының анатомиялық ауытқуы үстіңгі жақ сүйектің дұрыс дамуына және дұрыс орналаспаған тістердің дұрыс тістенбеуімен тығыз байланысты.

Қазіргі кезде нәресте өмірінің бірінші жылы бүтіндей педиатрдың міндетіне жүктеледі. Ол нәрестенің күнделікті тамақтану ережесін, сақтандыру және емдеу шараларына жетекшілік етеді. Қажет болған жағдайда қатынап және жатып емдеуге кеңес береді. Үстіңгі ерінде хирургиялық емдеу жолымен қалпына келтіруді нәрестенің дүниеге алғаш келген күндерінде перзентханада жасалады. Отолоринголог құлақтың, мұрын жолының, мұрын жұтқыншақтың және көмей ауруларын шықтайды, өзгерістерін емдеп, алдағы болатын хирургиялық емдеу жұмысына дайындылады.

Ақыл ойының дамуына кемістік бар және жүйке ауруы айқын білініп тұрған балаға невропатолог кеңес береді. Таңдайдың жырығын қалпына келтіру үшін хирургиялық емдеуді көп жағдайларда мектеп жасына дейінгі балаларға жасайды.

Ерін және таңдай жырықтарының сөйлеу тілінің дамуының қалыптасуына әр түрлі роль атқарады. Бұл анатомиялық ақаулықтың көлемі мен түріне байланысты.

Жарықтың мынандай түрлері кездеседі:

1. Үстіңгі еріннің жырығы, үстіңгі ерін және жақ сүйектер жырығы;

2. Қатты және жұмсақ таңдайдың жырығы;

3. Үстіңгі еріннің жырығы, тіс түбі қызыл ес ескіні және таңдайдың бір жақты немесе екі жақты жырығы;

4. Таңдайдың шырышты қабығы астының жарығы.

Жырық ерін мен жырық таңдай сөйлеген кезде барлық дыбыстарды мұрыннан естіртіп, түсініксіз етіп шығарады. Сөйлеген кезде бала әдеттегідей аузын аз ашады және тілінің үстін қалыптағысынан жоғары көтеріледі. Тілдің ұшы осы себептен жеткілікті мөлшерде қимылдамайды. Бұндай әдет сөйлеу тілінің сапасын нашарлатады, себебі жақ сүйегі мен тіл жоғары көтерілген кезде ауыз қуысы мұрын қуысына өтіп кететіндей жағдайға келеді де мұрын дыбысының ренің күшейтеді.

Сөйлеу тілі органдарының жұмыс істеуінде қауіпті өзгерістердің пайда болуынан сақтап қалу үшін баламен логопедиялық жұмысты операцияға дейін бастау қажет. Логопедиялық бұл жұмыста жұмсақ таңдайдың белсенділігін дайындайды, тілдің түбін қалыпты жағдайға дұрыстайды, ерін бұлшық еттерінің қызметін арттырады, ауыздан шығатын ауаның бағытын жөнге келтіреді. Осының барлығы хирургиялық емдеудің және келешектегі түзету жұмысының нәтижелі болып шығуына қолайлы жағдай туғызады.

Бала есейген сайын сөйлеу тілі дамуының көрсеткіші нашарлайды, жазу тілінің әртүрлі үлгілерінің бұзылу салдарынан ақаулығының құрылымы асқынады.

Ринолалиясы бар баланың оқуда және келешекте мамандық таңдауда кедергі болатын қиындықты алдын алу үшін сөйлеу тіліндегі кемістікті жас кезінде түзетіп қалпына келтірудің психолого – педагогикалық ерекше маңызы бар.

2. Ринолалияға шалдыққан балалардың артикуляциялық аппараттарындағы өзгерістерді жоюға арналған жұмыс түрі жайында пікір талас.

3. Ринолалияға шалдыққан балалармен жүргізілетін психологиялық сабақ түрін және жаттығу жұмыстарын талқылау.
Студенттердің өздігінен орындайтын жұмысы (СӨЖ):
1. Ерін мен таңдай жақтарына байланысты анатомиялық ақаулықтың көлемі мен түріне байланысты түрлерін атау.

2. Ринолалияның түрлеріне конспект жасау.

3. Органикалық ринолалия мен функционалды ринолалияның дизартрия мен дислалиядан айырмашылығын айыра білу.
Қолданылатын әдебиеттер:
1. Лубовский В.И. Некоторые актуальные проблемы советской дефектологии.// Дефектология, 1997, №5,7//.
2. Зайцева Г.Л. Современные научные подходы к образованию детей с недостатками слха: основные идеи и преспективы //Дефектология, 5с52-7О//.
Лекция №14

Алалия
Лекцияның мақсаты: Алалия ауруының түрлері, пайда болу себебімен таныстыра отырып, ауруға шалдыққан балалармен жұмыс жүргізудің әдістерін үйрету.
Лекцияның жоспары:
1. Сөйлеу тілі ақаулықтарының ішіндегі ең ауыр түрі алалияның өзге аурулардан айырмашылығы.

2. Алалия ауруының шығу себебі.

3. Алалия түрлері (моторлы және сенсорлы).

4. Алалияға шлдыққан балалардың психологиялық ерекшеліктері.

Алалия кемістігі бар баланың есту қабілеті мен сөйлеу тілі мүшелерінің шеткі құрылыстарының сақталғандығы және сөйлеу тілінің жеткілікті дамуы үшін ой өрісінің толық мүмкіншілігі бар екендігі байқалады. Баланың мүлдем сөйлей алмауы оның дұрыс жетілуін күрт тежейді және айналасындағылармен қарым – қатынасына нұқсан келтіреді. Сонымен қатар, ақыл ойының дамуын біртіндеп кешеуілдетуге әкеп соғады.

Үлкен жарты мидағы сөйлеу тілі аймағының зақымдануына байланысты алалия сенсорлы және моторлы болып екіге бөлінеді.

2. 
   Выготский Л.С. Основы дефектологии. //Собр, Соч. в 6-ти т. Т. 5. -М.: Педагогика, 1983. - 396 с,
   
3. 
   Еременко И.Г. Олигофренопедагогика. - М., 1985
   

1. 
   Афазия ауруына жалпы сипаттама.
   
2. 
   Афазияның турлері оның айырмашылықтары.
   

Афазия дегеніміз бас миының жайылмаған зақымына байланысты сөйлеу тілінің толық немесе жартылай жойылуы.

Афазия пайда болу себебі мидың қан айналымы бұзылуынан (ишемия,геморрогия) зақымданудан, ісіктен, бас миының жұқпалы ауруларға шалдығуынан болады. Қан тамырларының бұзылу салдарынан болатын афазия көбінесе ересек адамдарда пайда болып қалыптасады. Бас ми қан тамырларының (аневризм) кеңейіп жарылуының, тамырлардағы қанның ұюынан (тромбозмболий) бітеліп қалуының, жүректің бұлшық еттерінің (ревматизм) шаншып ауруынан кеселденуінің (порок) және бас сүйегі мен мидың зақымдануының нәтижесінде афазия жасөспірімдер мен жастарда жиі байқалады. Афазия бас миының қан айналымының шамамен үштен бірі бұзылған жағдайда пайда болады және көбінесе қозғаушы афазиясы жиі байқалады. Балалардың афазиясы тек бас сүйегі мен мидың зақымдануының, ісіктің пайда болуының немесе жұқпалы аурудан кейінгі асқынудың салдарынан ғана болады.

Афазия дегеніміз мидың өте қатты зақымдануының зардабынан сөйлеу тілі құрамының барлық бөліктерінің жүйесі бұзылған ақаулық. Афазиядағы сөйлеу тілі бұзылуының күрделілігі зақымының орнына мысалы: ми қыртысы астындағы бөлігіне қан құйылған кезде болған зақым ошағы орналасқан жері сөйлеу тілінің өз еркімен калыптасуына үміттенуге мүмкіндік береді. Афазияның кезінде ауыз екі сөйлеу тілі, сөзді есінде сақтауы, фонематикалық есту қабілеті, сөзді түсінуі, жазуы, оқуы, есептеуі сияқты сөйлеу тілі әрекетіндегі көріністердің әртүрлі деңгейдегі ерекше жүйелілікпен бұзылады.

1861 жылы француздың П.Брока деген дәрігері афазиямен ауырған адамнын бас миының үшінші маңдай қатпарының артқы бөлімін қамтитын сол жақ орта тұсындағы ми күре тамырын жұмсартып кеңейгенін көрсетті. Брока маңдай миының бөлімінде ауыз екі сөйлеу тілінің жинақталған орталығы барын дәлелдедім деп есептейді. 1874 жылы Вернике 10 ауру адамның бас ми қабығының сол жағындағы самай бөлімінің зақымдануынан сөйлеу тілін түсінуінің бұзылуын және сөйлеу тілі мәнерлілігінің, оқуы мен жазуының өзгеше болып бұзылуын түсіндіріп жазды. Бұл оған сенсорлы (сөзге түсінбейтін) афазияның дамуын жоғарғы самай қатпарының артқы жағының үштен бір бөлігінің жинақталған патологиялық ошағымен байланыстыруға негіз болды.
Афазияның түрлері.

Акустико - гностикалык сенсорлы афазия.

Сенсорлы афазияны ең алғашқы рет немістің психиаторы Вернике сипаттады. Ол сенсорлы афазияның бас миының сол жақ жарты шарының артқы жағындағы үшінші жоғарғы самай қыртысынң зақымдануынан пайда

Акустико – гностикалық афазияда тілі оқуына қарағанда қатты бұзылады, себебі ол фонематикалық есту қабілетінің жағдайына тікелей байланыста болады.

Эфрентті моторлы афазия орталық ми тамырларының сол жағындағы тармақтарының зақымданунан пайда болады. Бұндай жағдайда бағдарламаны игеріп алуы мен еске түсіруі қиындайды. Ми қимылы бөлімдерінің алдыңғы жағының зақымдануы дыбысқа, буынға және лексикалық орын ауыстыруы, еліктеп сөйлеуінің қиындығын туғызады. Буындар мен сөздерді қайталауы қиындайды, кейде оқуы, жазуы, ауызекі сөйлеу тілі толығымен орындалмайды. Өрескел бұзылған эферентті моторлы афазияның алғашқы кезеңінде ми қан айналымы бұзылғаңнан кейін өзінің сөйлеу тілі мүлде болмай қалуы мүмкін. Афазияның бұндай түрінде жеке дыбыстарды қайталауында қиналмайды, керісінше буындардың немесе дыбыстардың көп түрін қайталауда қиналатындыгы байқалады. Афазияның бұл түрінде мақалдарды, астарлы сөздерді, көп мағыналы сөздерді толық түсінбейді. Оқуы мен жазуында айтарлықтай қиындықтар кездеседі.

Ми сыңарларының сөйлеу тілінің маңдай артқы бөлімінің сол жағындағы орталық жүйкесі зақымданған кезде пайда болады, немесе үшінші функционалды блок деп атайды. Ол блок сөйлеу тілі қызметінің белсенділігін, реттеуін және жоспарлауын қамтиды.

Афазияның бұл түріндегі сөйлеу тілінің негізгі ақаулығы сөзді қиналып айтқандығы, ал кейде емін – еркін белсен сөйлеуге мүмкіндігі мүлде болмайды. Динамикалық афазияда жекелеген дыбыстар дұрыс айтылады, сөздерді және қысқа сөйлемдері артикуляциясының қиындығынсыз қайталайды, бірақ тілінің қызмет қатынасы бұзылады. Өрескел бұзылу тек сөйлеу тілінде ғана білініп қоймайды, сонымен бірге әңгімелесуші адамның тек сөйлеген сөзін естіп қана емес, өзіне қойылған сұрақтарды, тіпті қимылдарын да аңғармай соған еліктеп қайталайды. Динамикалық афазияның негізгі бөлімі өз еркімен байланыстырып сөйлеуі бұзылады. Динамикалық афазияда заттарды атаған кезде, әсіресе таныс адамдардың, әкесінің немесе өзінің есімдерін, қалалардың, көшелердің аттарын атаған кезде ұмытшақ бола бастауы байқалады. Сөйлеу тілі барысының селқостығы салдарынан санды аяғынан бастап басына қарай қатарымен санап шығу тапсырмасын орындай алмай едәуір қиналады. Мысалы 20 – дан 1 – ге дейін.

Маңдай миының сол жағы кең көлемде зақымданған кезде, ойлау ниетін және мінез-кұлкын, тәртібін бағдарлауы қатты бұзылады, айналасындағылармен ісі болмайтыны байқалады. Өтінішін ешқашанда тұжырымдап айтпайды, сұрақтар да қоймайды. Өз еркімен мүлдем сөйлей алмауы мүмкін.

Динамикалық афазияда да эфферентті қозғаушы афазиядағы сияқты сөйлегенде түсінуі бұзылатындығы білінеді, күрделі сөйлемдердің мазмұнын түсінбейді. Әсіресе өзінің түсінігіне жеңіл болу үшін сөйлемдердегі сөздердің орындарын ауыстырып қоюды талап ететін қиындығы туындайды.

Афазияға шалдыққан кездегі мидың күрделі қыртысының қызметін зерттеудің жалпы мазмұны төмендегідей жүргізіледі:

1. Сөйлеу тілі қатынасының жалпы қабілетін зерттеу сөйлеу тілінің толықтығын, күнделікті тұрмыста қолданатын сөйлеу тілін түсінуін, сөйлеу тілінің белсенділігінің дәрежесін анықтау мақсатында ауруға шалдыққан адаммен сөйлесу.

2. Сөйлеу тілін түсінуін зерттеу. Бір және көп бөлімді арнайы нұсқауларды естіртіп айтады, заттарды іздеп табу тапсырылады, қысқа әңгімені есту бойынша айтып береді, логико-грамматикалық құрылысты шешеді. Фонематикалық есту қабілеті, естігенді жадында сақтауы, мақалдардың мағынасын түсінуі тексеріледі.

3. Сөйлеу мәнерін зерттеу. Машықтандырылған сөйлеу тілі дыбыстарды, буындарды, күрделілігі әр түрлі дәрежедегі сөздерді қайталауы, бейнелі суреттердегі заттарды атауы, іс - әрекеттердің қимылдарын атауы, бейнелі суреттердегі оқиға желісіне қысқа сөйлемдер және әңгіме құрастыруы, оқыған әңгімесін айтып беруі жатады.

4. Оқуын, жазуын және есебін зерттеу.