«Дефектология жјне логопедия негіздері»

2. Сенсорлы афазиктермен сенсорлы алалеяның айырмашылығын талқылап, оның пайда болу себептерін талдау.

2. Афазияға шалдыққан кездегі мидың күрделі қыртысының қызметін зерттеудің жалпы мазмұнын анықтап, оны емдеудің жолдарын іздестіру.

3. Афазияны жою жөніндегі түзету жұмысының бағыттары жайында ой түйіндеу.
Қолданылатын әдебиеттер:
1. Блюмина М.Г. Распространенность, этиология и некоторые особенности клинических проявлений сложных днфектов //Дефектология, 1989, №3//

2. Каффеманс Р.Б. сравнительное иследование осязания у аномальных детей разных категорий. // дефектология, 1991, №5//

3. Кулагин Ю.А., Лубовский В.И., Петрова В.Г. Изучение психического- развития аномальных детей // дефектология, 1988, №6//


Лекция №16

Жалпы тіл кемістігі.
Лекцияның мақсаты:

Жалпы тіл кемістігі жайында дәріс бере отырып, тіл кемістігін шығу себептерін, түрлері мен айырмашылықтарын, сөйлеу тіл дамуының деңгейлерін білуге жаттықтыру.

1. Жалпы тіл кемістігіне сипаттама.

2. Сөйлеу тіл дамуының бірінші деңгейі.

3. Сөйлеу тіл дамуының екінші деңгейі.

4. Сөйлеу тіл дамуяның үшінші деңгейі.
Лекцияның барысы:

Жалпы тіл кемістігі - есту қабілеті мен ой өрісі әдеттегінше дамыған балалардың дыбыстық мағыналық жағына қатысты сөйлеу тілі құрылымының компоненттердің бұзылуынан болатын әртүрлі күрделі тіл кемістік.

Жалпы тіл кемістігін дефектология ғылымы зерттеу институтының Р.Е. Левина бастаған ғалым қызметкерлер (Н.А. Никашкина, Г.А. Каше, Л.Ф. Спирова, Г.И. Жаренкова және т.б.) 5О - 6О жылдары мектеп жасына дейінгі мектеп жасындағы балалардың тіл кемістіктерін жан – жақты зерттеулердің қорытындысының нәтижесінде ғылыми тұрғыдан дәлелденді.

Дыбыстарды бұзып айтуын, фонематикалық есту қабілеттерінің дамымауы, сөздік қоры мен грамматикалық сөйлеу құрылысының артта қалуы жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың барлығына тән кемшілік.

Жалпы сөйлеу тілінің дамымауы алалия, афазия, ринолалия, дислалия, дизартрия сияқты күрделі сөйлеу патологияларының түрлерінде байқауы мүмкін.

Сөйлеу тілі дамуының бірінші деңгейі.

Тілдің мүлде қалыптаспауы жатады. Ондайларды мақау балалар дейді. Бұл деңгейдегі балалардың кісімен тілдескенде анық байқалатын тіл кемістіктері мынадай болып келеді: былдырлап сөйлейді, жеке дыбыстарға еліктейді, жекеленген зат есімдік сөздермен күнделікті тұрмыста айтылып жүрген етістік сөздерді пайдаланады, сөйлемді былдырлап мүлдем түсініксіз етіп үзіп – үзіп айтады, сөйлемде дыбыстар анық айтылмайды, әрі тұрақсыз, құбылмалы келеді. Олар айтайын деген ойын қолдарын ербендету арқылы бет – аузын қисандатып, ымдап түсіндіруге тырысады. Сөйлеу тілінің бұндай кемістіктері ақыл – ойы кем балаларда болуы мүмкін. Бірақ, сөйлеу тілі дамымаған есі дұрыс балаларды ақылына қарап – ақ сөйлеу тілі дамыған (олигофрен) ақыл ойы кем балалардан оңай ажырратуға болады. Бұл біріншіден сөйлегенде пайдаланатын сөздік қорына қарағанда енжар сөздік қорының артықшылығы. Жалпы сөйлеу тілі дамымаған есі дұрыс балалардың олигофрен балалардан өзгешелігі, ойларын тыңдаушысына жеткізу үшін дене мүшелерінің қимылын және мәнерлі ымды пайдаланады. Оларға өзінің сөйлеу тілінің кемшілігіне сын көзбен қарап, оны қалайда түзетуге бар ықыласымен қарап, ақылдың дұрыстығына тән қасиет бар.

Сөздік қоры шамадан тыс шектелген бұндай балалар заттардың және қимыл-іс әрекеттердің сыртқы түрлеріне немесе олардан шығатын дыбыстардың ұқсастығына қарап, өздерінің былдырлаған тілімен барлығына бір сөзбен – ақ қойып алып түсіндіреді. Мысалы, машинаны – «дөдө», қарындаш – «адас».

Сөйлеу мүмкіндігі төмен баланың өмірден алған тәжірибесі аз және жеткіліксіз болып келеді. Дыбыстардың қолданылуы тұрақсыз, құбылмалы келеді. Сөйлегенде көбінесе 1 – 2 буыннан тұратын сөздерді ғана қолданылады. Буындары көбірек қиын сөздерді айтқан кезде оның 2 – 3 буынына дейін қысқартылып, түсіп қалады. Мысалы, жұмыртқа – ұтқа, домбыра – дома. Фонематикалық түйсігі бұзылғандықтан аттары бір – біріне ұқсас, мағынасы әр түрлі сөздерді сұрыптай алмай қиналады. Мысалы, бала –балға, жаға – жаңа. Бұл деңгейдегі балалар дыбыстың талдау жолын түсінбейді.

• 
  Сөздік қоры жоқтың қасы. Ол былдырлап түсініксіз айтылған сөздерден, басқа дауысқа еліктеген дыбыстардан күнделікті қолданылатын кейбір оңай сөздерден тұрады.
  
• 
  Баланың енжар сөз қоры пайдаланатын сөз қорынан едәуір молырақ болады. Бірақ, сөз түсінігі тым таяз. Сөздерді бірнеше рет қайталанған таныс ситуацияда түсінеді. Мысалы: «Қолыңды қалтаңнан ал» деген бұйрықты бала дұрыс орындауы мүмкін, ал «қалтаңды көрсет» дегенде ол көрсете алмайды. Өйткені ол қалта деген сөздің мағынасын түсінбейді. Байланыстырып сөйлеу қабілеті мүлдем дамымаған.
  
• 
  Сөздің, дыбыстың, буынның құрамын сақтап қайталау қабілеті дамымаған.
  

Кейбір грамматикалық тұлғаларды ажыратылуы бір мезгілде байқалады. Бірақ бұл тек екпінді жалғауына түскен сөздерге және тек кейбір грамматикалық категорияларға қатысты болады. Бұл процесс әлі де болса едәуір тұрақсыз екендігін сипаттайды және бұндай баланың сөйлеу тілінің дамуы қатты тежелгендігі анық байқалады. Сөзді көп білмегендіктен баланың тілі кедей, ол өзі білетін заттардың аттарын атаумен және қимыл іс - әрекеттерін айтып берумен ғана шектеледі.

Бірінші деңгейдегі балаларға қарағанда суретке қарап және сұрақ бойынша әңгімелеуі қарапайым, әрі қысқа болғанмен грамматикалық құрылысы мен сөз тізбегі біршама дұрыс. Балалар септік жалғаулар мен көпшіл түрін білдіретін жалғаулардың мағынасын жете түсінбейді. Жұрнақ, жалғауларды пайдаланып сөз өзгерту кездейсоқ жағдай, сондықтан да оны пайдаланғанда әр түрлі қателерді көп жібереді. Сөзді тар мағынада жиі қолданады, ауызша талдап қорыту дәрежесі өте қиын. Балалар заттың атын білгенмен оны құрайтын бөлшектерін атауға келгенде қиналады.

Баланың тіліндегі жуан және жіңішке, ысқырып және ызыңдап шығатын, қатаң мен ұяң, мұрын дыбыстарының, сонымен бірге құрамы әр түрлі буынды сөздердің айтылуы мен үндестігі өрескел бұзылғандықтың салдарынан сөйлегенде сөзінің сапасы жағынан да, саны жағынан да жасына қарағанда едәуір артта қалған.

Жалпы тіл кемістігінің екінші деңгейіндегі балалар төмендегідей сипатталады:

1. 
   Балалардың белсенді сөздігі зат есім, етістік, сын есім, үстеу сөздерімен толықтырылады.
   
2. 
   Сәтсіз болса да бұл деңгейдегі балалар септік жалғаулар мен жұрнақтарды пайдалана бастағаны байқалады.
   
3. 
   Бұл деңгейде балалар сөзді байланыстырып сөйлей бастайды.
   
4. 
   Сөзді түсінуі жетіледі, белсенді және енжар сөздіктері толығады.
   
5. 
   Әлі де дыбыстарды және кейбір сөздерді дұрыс айта алмайды. Дыбыстық талдау, жинақтау әдістерін игеруге дайын еместігі байқалады.
   

Сөйлем құрылысында лексико – грамматикалық және фонематико – фонематикалық элементтердің жетілмегендігін сипаттайды.

Осындай дәрежедегі, әсіресе, мектеп жасына дейінгі балалар айналасындағылармен тілдесіп, сөйлесе алады. Бірақ, өзінің айтайын деген ойын анықтап түсіндіре алмайды. Тіпті, бала дұрыс айта алады – ау деген кейбір дыбыстардың өзі де өз бетімен сөйлегенде жеткілікті түрде шықпайды.

Бала ауызекі сөйлескенде өзінің тілі келмейтін қиын сөзді, нақышты сөз тіркесін айтпауға тырысады. Бала сөзді емін – еркін қолданып сөйлегенімен, сөйлеу тілі дұрыс дамымаған қатарластарына қарағанда, өздігінше сөйлем құрастыру кезінде үлкен қиындық көреді. Құрмалас сөйлемді жалғаулығымен және жалғаулықты сөзімен құрастырған кезде қателер жіберілетіні байқалады. Бала сурет бойынша сөйлем құрастыру кезінде қатынасушы кісіні және қимыл іс - әрекетінің өзін жиі көрсетіп дұрыс атап отырса да сөйлем құрамына қатынасушы кісінің пайдаланған затының атын кіргізбейді. Бала жаңа сөздерді сөйлеп дағдыланбағандықтан іс – жүзінде көп қолданбай сөздік қоры тоқырап, кедейленіп қалудың әсерінен оған сөздің морфологиялық элементтерін айыруға мүмкіншілік бермейді. Көп балалар жаңа сөздерді қолданған кезде қателерді жиі – жиі жібереді. Шынында да, дұрыс сөздердің жасалуымен қатар кемшіліктері де болады. Сөздегі дыбыстардың түсіп қалатын тұрақты қателері, ең қиын сөздердегі буындардың бұзылуы байқалады.

Сонымен, сөйлеу тілі дамуының үшінші деңгейі мынандай кемшіліктермен сипатталады:

1. 
   Бала ауызекі байланыстырып сөйлегенде кейбір сөздерді білмейтіндігі және дұрыс қолдана алмайтындығы байқалады. Сөздік қорында көбінесе зат есім, үстеу таптары аз кездеседі.
   
2. 
   Тілдің грамматикалық жағының дамымағаны байқалады. Балалар септік жалғауларды, жұрнақтарды қолдануда қате жібереді. Сөз өзгерту қабілеті мүлдем дамымаған.
   

1. 
   Сөйлеу тілі дамуының деңгейлерін талдап, жалпы тіл кемістігінің сипатталуы жайында пікір алмасу.
   
2. 
   Алалия, афазия, ринолалия, дислалия, дизартрия ауруларының айырмашылығын талдау.
   

1. 
   Жалпы сөйлеу тілінің дамымауы алалия, афазия, ринолалия, дислалия, дизартрия сияқты күрделі сөйлеу патологияларының түрлерін талдап, айырмашылықтарын айыра білу.
   
2. 
   Мектеп жасына дейінгі балалардың тіл кемістігін түзетуге арналған сабақ жоспарын жасау.
   

1. 
   Блюмина М.Г. Распространенность, этиология и некоторые особенности клинических проявлений сложных дефектов. //Дефектология, 1989, №3
   
2. 
   Каффеманас Р.Б. сравнительное иследование осязания у аномальных детей разных категорий. //дефектология, 1991, №5.
   
3. 
   Кулагин Ю.А., Лубовский В.И., Петрова В.Г. Изучение психического развития аномальных детей //Дефектология, 1988, №6.
   

Сөйлеу тілі бұзылған балаларға арналған мектеп жасына дейінгі мекемелердегі тәрбиешілердің міндеті мен сөйлеу тілі мүкістігіне байланысты кемшіліктерді түзетуге бағытталған жұмыстарды меңгерту.

1. 
   Мектеп жасына дейінгі мекемелердегі сөйлеу тілі бұзылған балалармен жүргізілетін тәрбиешілердің жұмыс ерекшелігі.
   
2. 
   Сөйлеу тілінде кемшілігі бар балалармен жүргізілетін түзету жұмысының мақсаттарына байланысты бөлінетін әртүрлі бағыттары.
   

Сөйлеу тілі бұзылған балаларға арналған мектеп жасына дейінгі мекемелерде істейтін тәрбиешілер жалпы білім беру міндетінен басқа сезіммен байланысты (сенсорлық), долылық (аффективный) қайсарлығындағы, ой - өрісіндегі, сөйлеу тілі мүкістігіне байланысты кемшіліктерді түзетуге бағытталған бірсыпыра жұмыстарды орындайды. Ол өзінің назарын ақыл – оймен жалпы дамуында ауытқуы бар балалардың кемшіліктерін түзетуге және қоршаған орта туралы түсініктерін байытуға ғана бағытталмайды, сонымен бірге анализаторлардың қызметтерінің сақталуын және одан әрі дамуын жетілдіруге бөледі. Осымен баланың компенсаторлық мүмкіншіліктерін, қолайлы дамуына негіз жасалады да нәтижесінде сөйлеу тілін тиімді меңгеруіне ықпалын тигізеді.

Сөйлеу тілі бұзылған балаларға арналған бала – бақшадағы тәрбиешіге сөйлеу тілінің мүкістігі бар баланың мінез – құлқына және жеке басын жан – жақты қалыптастыруға барлық мүмкіншілікті береді. Сөйлеу тілі толық дамымаған баланың компенсациясына оның әлеуметтік адаптациясына және келешекте мектепке оқуға дайындауына көпшілік бала – бақшаға арналған бағдарламадағы құжаттардың кейбір түрлерін меңгеруді қажет екенін ескертеді. Ондай құжаттардың түрлеріне қолөнер еңбегі, ойындар, бейнелеу өнер және басқалар жатады.

Бала осы құжаттардың түрлеріндегі әрекеттердің барысын қалай меңгеретініне қарап тәрбиеші оның түйсігінің дамуына, жадында сақтау барысына, мотивациясына, қисынды ойлаудың жеңіл түріне ерекше көңіл аудару керек. Баланың ынтасының дамуының ерекше маңызы бар, сонымен баланың сөйлеу тіліндегі мүкістіктің ықпалымен, айналасындағыларымен қатынасының азаюынан, үйде дұрыс тәрбиеленбеуінен және басқа да себептермен болатын белсенділігінің қалыптасуындағы ерекшелігіне көңіл аудару керек.

Тәрбиешінің міндетіне сонымен бірге балалардың алдында кішіпейілділік ізгі ниетпен қарау, жеке басының мүмкіншілігіне сенімін нығайту, оқуға қызығуын, ынтасын қалыптастыру, сөйлеу тілінің кемшілігіне байланысты қайғырып – ренжуден айықтыру кіреді. Көрсетілген міндеттерді баланың жас ерекшелігіне және жеке – дара психофизиологиялық ерекшелігін жақсы білу негізінде жүзеге асыруы мүмкін.

Тәрбиеші баланың мінезінде байқалатын ешқандай негізсіз көзге оғаш көрінетін әр түрлі қылықтарын айыра біліп, долданып ашуланғыш, агрессивтілік немесе керісінше шаршағыштық, енжарлық белгілерін дәл уақытында байқау керек. Көп жағдайда тәрбиешінің дұрыс ұйымдастырған психолого – педагогикалық ықпалы баланың мінезіндегі қасарысқан ұнамсыз қылығының пайда болуын алдын ала сақтандыруды және топтағы қауымдастық, әлеуметтік қатынасын қалыптастырады.

Сөйлеу тілі кемшілігін түзету жұмысы логопедтің алдына қойған мақсатына байланысты әр түрлі бағытта іске асырылады.

Көп жағдайда бұндай жұмыс логопедия сабағына дейін сөйлеу тілін жете қалыптастыру үшін дәлелдеулердің қажеттілігі негізінде қамтамасыз етіледі. Басқа жағдайларда тәрбиеші логопедия сабағында қол жеткен нәтижені баянды етуге баса назар аударады. Тәрбиешінің міндетіне сонымен бірге баланың сөйлеу тілі қызметін түзету барысының әр кезеңінде жағдайын күн сайын бақылап отыру кіреді.

Ана тілін меңгеру барысында логопедия сабақтарында сөйлеу тілін дағдыландыруын толық жетілдіру баланың танымдық қабілетінің дамуымен, ой-өрісінің дамуымен тығыз байланысты. Бұған баланың белсенді әрекеттері ойындар, жас ерекшелігіне байланысты еңбек, денешынықтыру, эстетикалық, ой еңбегі, өнегелі тәрбие әр түрлі өз әсерін тигізеді.

Арнайы бала – бақшадағы баланы тәрбиелеу үшін оған құрдастарының ортасында болатын ойындармен және әр түрлі сабақ түрлерін пайдалану қажет.

1. 
   Сөйлеу тілінде кемістігі бар балалармен жүргізілетін сабақтың түрлерін талдау.
   
2. 
   Сөйлеу тілі бұзылған балаларға арналған бала-бақшадағы тәрбиешінің жұмыс ерекшелігі жайында пікір алмасу.
   

1. 
   Сөйлеу тілінде кемісттігі бар балалармен жүргізілетін сабақ жоспарын жасау.
   
2. 
   Сөйлеу тілінің дамуының2-ші деңгейі мен 3 – ші деңгейінің айырмашылықтары қандай деген сұрақтарға жауап жазу..
   

1. 
   Лубовский В.И. Некоторые актуальные проблемы советской дефектологии.//Дефектология, 1997, №5,7
   
2. 
   Намазбаева Ж.И.., Сарсенбаева Л.О. Специальная психология. Алматы. 1995.
   

Болашақ мамандарға жазуы мен оқуында кемістігі бар балалармен жүйелі жұмыс жүргізе білуді үйрете отырып, балалардың кемшіліктерін анықтауға және өздерінің қателерін дұрыстауға дағдыландыруды меңгерту.

1. 
   Дисграфия мен дислексияға сипаттама.
   
2. 
   Оқуы мен жазуындағы кемістіктерді анықтау.
   
3. 
   Дисграфиялық қателердің ерекшеліктері.
   
4. 
   Оқуын тексеру.
   

Ауызекі сөйлеу тілінің патологиясынан басқа жазуы тілдің бұзылуы болады. Қандай бала болмасын ешуақытта бірден дұрыс жазып және оқып кете алмайды. Балалардың барлығы да оқу мен жазуды үйренудің алғашқы сатысында азды - көпті қателерді жіберетіні кімге болса да белгілі Жайт. Сөйлеу тілі дұрыс жетілген балалар мектепке дейінгі жастарында ақ қажетті сөздік қорларын игереді, сөйлеу тілінің грамматикалық түрлерін меңгереді, сөздердің, дыбыстардың әріптерін талдауды меңгере алатындарына дайын екендігі кімге болса да белгілі жайт. Р.Е.Левинаның, Н.А.Никашинаның, Л.Ф.Спированың зерттеулеріне қарағанда мектеп жасына дейінгі тіл мүкістіктері бар балалар дың дыбыстарды талдауға дайындығы дұрыс сөйлейін балаларға қарағанда әлде қайда нашар екен. Сондықтан сөйлеу түрінің түрлі мүкістіктері бар балалар жалпы мектептердегі оқытудың жағдайында жазуды және оқуды толық меңгеріп кетуге шамалары келмейді. Жазуында кемістігі бар балалардың айтылған сөздердің мағыналарын дұрыс түсінбеулерінің жазған жазуларын да түсінуі қиын болады. Оқу мен жазу бір бірімен тығыз байланысты болғандықтан жазуындағы кемістіктер оқуында да қатар жүреді. Өзінің жазғандарын ың дұрыстығын тексеру үшін бала қайталап оқып шығу керек немесе жазғанын басқа білетін біреуге оқытады. Жазудың патологиялары аграфия, дисграфия деген терминмен аталады. Сол сияқты оқудың кемістіктері де алексия, дислексия деген термин сөздермен аталады.Дисграфия мен дислексия жалпы сөйлеу кемістігінің 3 деңгейіндегі балаларда пайда болады, ал жалпы сөйлеу кемістігінің ауыр түрлеріне 1-2 деңгейдегі оқуы мен жазуды меңгеру мүмкін емес.Бұндай балаларды жазуға үйрету үшін бірнеше жыл бойы олардың ауыз екі сөйлеу тілін қалыптастырумен айналысу керек. Бұндай балалар сөйлеу тілі мүшелеріне жақын дыбыстарды есту арқылы жеткілікті түрде ажырата алмайды. Сонымен қатар сөздік қоры өте аз бала қарапайым жай сөздердің мағынасын түсінбейді, сондықтан да оларды жиі шатастыады, алмастырады және түсіріп қалдырады. Сөйлеу тілінің грамматикалық құрылыстарының қалыптауының жеткіліксіздігінен жазуында дыбыстарды түсіріп қалдырады, қаталер жібереді. Сонымен қатар, жазуындағы кемістіктер барлық дыбыстарды дұрыс айтатын балаларда да кездесетіндігі байқалады.

Дисграфия мен дислексия пайда болуы фонематикасының толық дамымауының себебіне екендігі ғылым жүзінде дәлелденді. Жауындағыкемістіктерді ауыз екі сөйлеу тілінің дамуымен байланысты емес, өз алдына бөлек ақаулық деген бұрынғы көзқарастары қате деп танылады. Сонымен бірге дисграфия мен дислексияға шалдыққан балаларың мәтінді қатесіз дұрыс көшіріп жазатындықтарынан сөзді құрап тұрған әріптердің орналас тәртібін көзбен шамалап, кеңістікті бағдарлай алатындықтарына қиналмайтындықтары тәжірибе жүзінде дәлелденді.

Оқуы мен жазуындағы кемістіктерді анықтау.

Дисграфия мен дислексияға шалдыққан балалармен логопедиялық тексеру жүргізгенде мыналарды анықтау керек:

1. Дыбыстарды талдауға дағдылануды анықтау керек;

2. Оқуға және жазуға дағдылануды меңгеру дәрежесі;

3. Ауызекі сөйлеу тілінің тұтас алғандағы жағдай, демек тілдің фонетико фонематикалық және лексико грамматикалық жағының даму деңгейі.

Дисграфиялық қателердің ерекшеліктеріне жататындары:

1. 
   Ерекше фонетикалық алмастырулар.
   

2. 
   Сөздік буындық құрылысының бұзылуы.
   

3. 
   Грамматикалық қателері:
   

1. 
   Ографиялық қателер.
   

2. 
   Графикалық қателер.