Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің алашақ (кредиторлық) қарыздарының есебі

Еншілес серіктестіктерге кредиторлық қарыздардың есебі «Еншілес серіктестіктердің алашағы», «Тәуелді серіктестіктердің алашағы» және «Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың алашағы» деп аталатын синтетикалық шоттарда жүргізіледі. Бұл шоттар пассивті, күрделі шоттар болып табылады. Аналитикалық есеп әрбір еншілес серіктестіктерге сәйкес корреспонденциялаушы шоттар бойынша машинограммада немесе тізімдемеде жүргізіледі. Ірі кәсіпорындардың талдамалық шоттарында дебиторлармен және кредиторлармен есеп айырысушылардың талдамалық есебінің карточкалары пайдаланады.

Еншілес кәсіпорыннан бас кәсіпорынның алған материалдары мен сатып алынған тауарларына мына түрдегі бухгалтерлік жазу жазылады:

Д-т: 1310-«Материалдар» шоты,

К-т: 1230-«Еншілес серіктестіктердің алашағы»,

«Тәуелді серіктестіктердің алашағы» немесе «Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың алашағы» - шоттарының тиістілері.

Ал еншілес кәсіпорыннан бас кәсіпорынның алған дайын өнімдері, негізгі құралдары және материалдық емес активтеріне бас кәсіпорынның бухгалтерлік есебінде:

Д-т: 2730-«Материалды емес активтер»,

2410- «Негізгі құралдар» және тағы да басқа шоттар,

К-т: 1220«Еншілес серіктестіктердің алашағы»,

1230-«Тәуелді серіктестіктердің алашағы» немесе

1240«Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың алашағы» деп аталатын шоттардың тиістілері түріндегі екі жақты жазуы жазылады.

Еншілес кәсіпорынға бас кәсіпорынның өтеген қарызына:

Д-т: 1220-«Еншілес серіктестіктердің алашағы»

1230-«Тәуелді серіктестіктердің алашағы» немесе

1240-«Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың алашағы» деп аталатын шоттардың тиістісі,

К-т:1010 «Ақшалар» деп аталатын шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.

Бас кәсіпорын мен еншілес серіктестіктер арасындағы есеп айырысуларды салыстырып, тексеру актілері негізінде дебиторлық қарыз сомаларының кредиторлық қарыз сомаларымен жабылуына мына түрдегі бухгалтерлік жазу жазылады:

Д-т: 3320-«Еншілес серіктестіктердің алашағы»,3330 «Тәуелді серіктестіктердің алашағы» және 3340«Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың алашағы» деп аталатын шоттардың тиістілері,

К-т: 1220«Еншілес серіктестіктердің берешегі»,1230 «Тәуелді серіктестіктердің берешегі» және 1240«Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың берешегі» деп аталатын шоттардың тиістілері.

Осы аталған операцияларға сәйкес кәсіпорынның алынған аванс сомасына:

Д-т: «Ақшалар» шоты

К-т: «Тауарлы-материалдық қорларды қою үшін алынған аванстар» немесе «Жұмыстарды орындау және қызмет көрсету үшін алынған аванстар» деп аталатын шоттарының тиістілері түрінде екі жақты жазу жазылады.

Ал сатып алушыларға босатылған тауарлар, көрсетілген қызметтер құнынан алдын ала алынған аванстар сомасы шегерілгенде:

Д-т: «Тауарлық-материалдық қорларды қою үшін алынған аванстар» немесе «Жұмыстарды орындау және қызмет көрсету үшін алынған аванстар» деп аталатын шоттарының тиістілері,

К-т: «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің берешегі» немесе «Еншілес серіктестіктердің дебиторлық борышы» деп аталатын шоттардың тиістілері түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.

Егер алынған аванс сомасын толық пайдаланылмағаннан қалған бөлігі тапсырыс берушілерге сатып алушы заңды немесе жеке тұлғаларға қайтарылғанда:

Д-т: «Тауарлық-материалдық қорларды қою үшін алынған аванстар» немесе «Жұмыстарды орындау және қызмет көрсету үшін алынған аванстар» деп аталатын шоттардың тиістілері.

К-т: «Ақшалар» деп аталатын шоты түрінде бухгалтерлік жазщу жазылады.

Кәсіпорынның алған аванстарының талдамалық есебі әрбір аванс берген ұйым бойынша бөлек жүргізіледі.

Осы жоғарыда аталған ұйымды керекті материалдармен және басқа да құндылықтармен жабдықтайтын кәсіпорындар мен есеп айырысуының есебі «Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысу» деп аталатын шотта жүргізіледі. Бұл шотта есеп айырысу сомасының деңгейіне және нысандарына қарамастан жабдықтаушылардан алынған материалдар мен қосалқы бөлшектер, олардың атқарған жұмыстары мен көрсеткен қызметтері үшін есептелінген қарыз сомалардың есебі жүргізіледі. «Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысу» деп аталатын шоттың кредитінде тиісті материалдық-қорлар, шығындар бойынша жабдықтаушылардың акцептелген шот-фактурасына сәйкес есептелген сомалар, ал бұл шоттың дебиті бойынша «Ақшалар» деп аталатын шотының және басқа да шоттардың кредитінен оларға төленген сомалар жазылады. «Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысу» шоты бойынша есеп нөмірі 6 журнал-ордерде жабдықтаушы-мердігерлердің әрбір шот-фактурасы бойынша бөлек жүргізіледі. Бұл журнал-ордерде жабдықтаушы-мердігерлердің шот-фактураларының акцептелуі, материалдық-құндылықтардың, жұмыстар мен қызметтердің қабылдануы, олардың құнының төленуі жайлы мәліметтер жазылады.

Келіп түскен шот-фактураларды алдымен үлгілі түрі М-1 «Келіп түскен жүктер есебі журналына» тіркейді. Бұл журнал бойынша ұйымда материалдық-құндылықтардың уақтылы келіп түсуіне бақылау жасалады. Журналға жазылуға тиісті мәліметтерді жабдықтау бөлімі тауар-көлік жүкқұжаттары, кіріс ордерлері, материалдарды қабылдау туралы актілер негізінде кәсіпорын қоймасына материалдық-құндылықтардың келіп түсуіне қарай жазып отырады. Журналға тек акцептелген шот-фактурасы ғана жазылады.

Фактураланбаған жабдықтар есебі.

Кейбір жағдайларда келіп түскен материалдық құндылықтардың құжаттары болмауы мүмкін. Мұндай құндылықтарды фактураланбаған жеткізілім деп атайды. Фактураланбаған жеткізілімдер фактураланған яғни шот-фактуралармен бірге келген жеткізілімдер тәрізді әрбір жабдықтаушылар бойынша жеке көрсетіледі. Фактураланбаған жабдықтарды жазу үшін үлгілі түрі М-7 «Материалдарды қабылдау туралы актілер» қолданылады, олар шот-фактурамен рәсімделмеген материалдар, сондай-ақ, қабылдау кезінде артық шыққан тауарлық-материалдық құндылықтарға да жазылады. Фактураланбаған жабдықтардың шот-фактуралары келген уақытында оларға бұрын жазылған деректер сторно етіліп нөмірі 6 журнал-ордерге шот-фактурадағы мәліметтер жазылады. Төлем жасалған, бірақ айдың аяғына дейін кәсіпорынның қоймаларына түспеген тауарлық-материалдық құндылықтардың шот-фактуралары немесе төлем талап тапсырмалары негізінде 6 журнал-ордерге әдеттегі тәртіп бойынша жазу жазылады. Айдың аяғында жолдағы материалдық құндылықтардың сомасын журнал-ордердің «Келіп түспеген жабдықтаушы қоймасындағы жүк үшін» деп аталатын арнайы бағанасында көрсетеді. Журнал-ордер бойынша жиынтықтарды шығарғаннан кейін жолдағы тауарлық-материалдық қорлардың құнын материалдық қорлар шоттарына жазады, олар материалдық жауапты адамдар есебіне жатқызылмаса да, жедел ескеріліп отырады. Сөйтіп, жолдағы тауарлық-материалдық қорлар айдың аяғында тиісті шоттарда шартты түрде есептелініп, олардың құндары жабдықтаушылармен есеп айырысулар тұрғысында дебиторлық қарыз болып табылады. Келесі айдың басындав жолдағы материалдардың қалдығы сторно етіледі.

Жабдықтаушылар және қызмет көрсетішілермен есеп айырысулар есебі жөніндегі журналда ай аяғында «Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысу» деп аталатын шот бойынша талданған қалдықтар көрсетіледі. Талдамалық есептің құрылымы жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу жөніндегі қалдықтар туралы мағлұматтар алуды қамтамасыз ету үшін және есеп айырысуды жедел бақылау үшін мына топтардан қалыптасады:

• 
  құны төленген, бірақ іс жүзінде алынбаған материалдық қорлар, көрсетілген қызметтер, орындалған жұмыс бойынша есеп айырысудан;
  
• 
  фактураланбай қалған жабдықтар бойынша есеп айырысудан;
  
• 
  мерзімінде төленбеген есеп айырысудан.
  

Кәсіпорынның басқа заңды немесе жеке тұлғалардан сатып алынған тауарлық-материалдық қорлар үшін акцептелген шот-фактурасына:

Д-т: «Материалдар немесе «Тауарлар» - деп аталатын шоттардың тиістісі,

К-т: «Жабдықтаушы мердігерлермен есеп айырысу» деп аталатын шот.

Ал бұл тауарлар үшін есептелген қосалқы күн салығы сомасына.

Д-т: «Қосылған құнға салынған салық» деп аталатын шоты,

К-т: «Жабдықтаушы мердігерлермен есеп айырысу» деп аталатын шоты түріндегі екі жақты жазу жазылады.

Жабдықтаушылардың шот-фактурасының қай шоттан төленгеніне қарай:

Д-т: «Жабдықтаушы мердігерлермен есеп айырысу» деп аталатын шот,

К-т: «Ақшалар» деп аталатын шоты түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.

Шот-фактура бойынша кәсіпорынның жабдықтаушыларға тауарларды сатып алу барысында төленген қосылған құнға салынған салықтың сомасы ұйымның тауарларды сату барысында есептелінгоен бюджетке төленетін қосылған құнға салынған салықтың сомасынан шегерілгенде:

Д-т: «Қосылған құнға салынған салық» деп аталатын шот,

К-т: «Орны толтырылатын қосылған құнға салынған салық» деп аталатын шот түріндегі жазуы жазылады.

2. 
   Ағымдағы міндеттемелер аудитінің ақпарат көздері.
   

Кредиторлық қарыздардың жағдайын тексеру кредиторлар мен есептесу шоттарын инвентаризациясын бастау қажет (мердігелер мен жеткізіп берушілер мен, жұмысшылармен, қызметкерлермен, бюджетпен есеп айыру). Аудитор және инвентаризациялық комиссия мүшелері кредиторлық қарыздардың пайда болу мерзімі мен оның реалдылығын анықтайды.

Жабдықтаушылар мен мердігерлердің есеп айрысуын тексеру барсында аудитор кредиторар мен өзара сәйкестендіру (инвентаризация) жүргізу керек.

Кредиторлар мен есептесу шоттарының инвентаризациясының нәтижесіне акт толтырылады. Бұл актіге құжаттама (справка) тіркеледі. Бұл құжаттамадан кредиторлардың мекен – жайы мен қарыз соммасы, оның есептелуінің себебі, қай уақыттан бастап, қандай құжаттардың негіздеу екені көрсетілуі тиіс.

Есепті жыл басындағы және соңындағы баланстағы кредиторлық қарыздардың жағдайы келесі статьялардың, қалдықтары бойынша анықталады: 1) Төленуге жататын шоттар мен вексельдер; 2) Алынған аванстар; 3) салықтар бойынша қарыздар; 4) Төленуге жататын дивиденттер; 5) Ішкі опарациялар бойынша қарыздар; 6) акционерлік қоғамның мүше тұлғаларына қарыздары; 7) Басқада кредиторлық қарыздар.

«Төленуге жататын вексельдер мен шоттар» статьясын тексеру кезінеде аудитор оның қалдықтарын 671 «Жабдықтаушылар мен мерігерлермен есеп айырысу» шотымен салыстыруы керек. Бұл ақпарат көзі жабдықталушылар мен мердігерлермен есеп айрысудың мазмұнын ашады.

а) алынған мсатериалдық құндылықтар мен ұзақ мерзімді активтер, орындалған жұмыстар мен тұтынылған қызметтер товарлы – материалдық құндылықтарды жеткізіп беру қайта өңдеу шығындарын қоса алғанда;

б) жабдықталушылар мен мердігерлермен келіп түскен товарлы материалдық запастар мен ұзақ мерзімді активтердің, жұмыстар мен қызметтері үшін құжаттардың болмауы біріші фактураланбаған жеткізіп берулері;

в) товарлы – материалдарды және ұзақ мерзімді активтерді қабылдаған кезде артық шығуы;

г) тасымалдауы бойынша қабылданған ¶ызметтер.

1. 
   Тауарлы материалды құндылықтарды сатып алу кезінде құжаттардың дұрыс рәсімделуін тексеру үшін келесі құжаттама - фактуралары, төлем құжаттары кіріс құжаттары және т.б.
   
2. 
   Таварлы материялды құндылықтарды жеткізіп берген кезде оның сапасмымен қанағатсыз болғандағы құжаттардың рәсімделуінің уақыттылығымсен толықтылығын және дұрыстылығын тексерудегі басты ақпарат: сәйкесінше құжаттармен қоса қанағаттсыз заявленелер (камерсиалық акт, теміржол стансияларының квитансиялары, салыстыру ведоместері) №8 журнал ордер, бас кітап және т.б.
   
3. 
   Кітап түскен құндылықтардың толық уақтылы кіріске алынуы, жұмыста мен көрсетілген қызметтердің есебінің дұрыстығын тексеру кезінде келесі құжаттар ақпарат көздері болып табылады: қабылдау актісі накладнойлар, шот – фактуралар төлем тапсырмалары, кіріс ордерлері, қойма есебінің карточкалары, материал есебі бойынша ведомость, № 6 журнал – ордер, бас кітап, баланс және т.б.
   
4. 
   Жабдықтаушылар және мердігерлер алдында қарыздарының дұрыстығы мен нақтылығы, заңдылығын тексеру кезінде келесі құжаттар ақпарат көздері болып есептеледі: келісім шарттар (сату – сатып алу, біріккен қызмет бойынша, опциондық, фьючерлік келісмдер, қызметтесі туралы және т.б.) проектті – сметалық құжаттама, атқарылған жұмыстардың актісі, шот – фактуралар, төлем тапсырмалары, № 6 журнал – ордер, бас кітап, баланс және т.б.
   
5. 
   Жабдықтаушылар мен мердігерлермен вексель бойынша есеп айырысуының дұрыстығы мен жабдықтаушылардан ҚҚС – ң дұрыс алынуын тексеру кезінде келесі құжаттар негіз болады: Вексель, кіріс және төлем құжаттары, № 6 журнал – ордер, салық шот – фактуралары, ҚҚС бойынша дикларациялар, №5 журнал – ордер, Бас кітап және т.б.
   
6. 
   Шоттар корреспонденциясыына дұрыстығын, синтетикалық және аналитикалық есептерінің сәйкестігін тексеру үшін келесі құжаттарды, мәліметтерді қолданылады: шот – фактуралар, төлем тапсырмалары, № 6 журнал – ордер, бас кітап, баланс.
   

1. 
   Еңбек ақының әрекет етуші заңға сәйкестігін тексеру кезінде Қазақстан республикасының Еңбек туралы Заң Кодексі, т.б. нормативті – заңды актілер.
   
2. 
   Бастапқы құжаттардың дұрыстығы және олардың заң – нормативтеріне сәйкес еңбекақының дұрыс есептелуін тексеруде: жұмыс уақтысының уақыт табелі, еңбектің есеп парақтары, қосымша төлемдер мен басқада шегерулердің ведомостері пайдаланылады.
   
3. 
   Пенялардың дұрыс есептелуін тексеру үшін басшының бұйрығы, келісімдер, контрактілер, басшылар кеңесі, премиялау жүйесі туралы мәліметтер негіз болады.
   
4. 
   Қосымша еңбекақының есептелуінің дұрыстығын тексеру үшін депондалған еңбекақының ведомості.
   
5. 
   Еңбекақы бойынша шоттар корреспонденциясының дұрыс жүргізілуіне тексеру үшін, № 10 журнал – ордер, бас кітап қолданылады.
   
6. 
   Еңбекақы бойынша аналитикалық және синтетиканың есептерінің сәйкестігін тексеру кезінде бастапқы құжаттар, есепті – төлем ведомосттері, № 10 журнал – ордер, бас кітап, баланс негіз болады.
   

Жоғарыда айтып өткенімдей шаруашылық субъектінің міндеттемлері ұзақ мерзімді және ағымдағы болып бөлінеді. Ұзақ мерзімді міндеттемелерге ең басты банктердің ұзақ мерзімді несиелері мен ұзақ мерзімді займдар жатады. Ал қысқа мерзімді міндеттемелерге банк мекемелерінің қысқа мерзімді несиелері, қысқа мерзімді займдар және субъектінің кредиторлық қарыздары жатады.

Банктердің қысқа мерзімді несиелері әрекет етуші нормативті құжаттарға сәйкес бір жылдан артық емес мерзімге беріледі, мысалы келіп түскен товарларға ол құжат айналымының нақты уақытысына тең (30 күннен артық емес).

Қысқа мерзімді несиелерді алу мен төлеумен байланысты есепті – несие операциялары шоттар жоспарының 60 «Несиелер» бөліміндегі 601 «Банк несиелері», 602 «Банктен тыс мекемелердің несиелері», 603 «Басқалары» шоттарында жүргізіледі. Бұл шоттардың әрқайсысында «Қысқа мерзімді несиелер» субшоты болады.

Қысқа мерзімді несиелердің аналитикалық есебі банктермен берілетін несиелердің түрлері бойынша және жеке кредиторлар бойынша жүргізіледі.

Қысқа мерзімді несиенің ерекше түрі овердравт – клиенттің шотындағы төленбеген несие қалдығына қоса үстіне аударылатын несие түрі және уақтысында қайтарылмаған несиелер банк есептелуі шарт.

602 «Банктен тыс мекемелердің несиелері» шотының аналитикалық есебі екі жақ бойынша және несиені қайтару мерзімі бойынша жүргізіледі.

Қысқа мерзімді займдар көбінесе коммерциялық несиелер вексельдер және «Серіктестік» несие мағынада әрекет етеді.

Қысқа мерзімді несиелер мен займдардың баланста дұрыс көрсетілуін тексерген кезде аудитор келесілерді аңғаруы қажет.

- несие қандай мақсаттарға қолданылған, бұл мақсаттар келісім шарт мүмкіндіктеріне сәйкес келуін;

- Шаруашылық субъектінің басшысы несиені қайтару кепілдігі құрамына иелерді енгізгенін;

- несиелерді уақтылы қайтарылуы мен оның толықтылығы;

- келісім шартқа сәйкес пайздардың дұрыс төленуін;

- басқа субъектілерден ссуда алуының заңдылығы мен уақтылы қайтарылуы;

- аналитикалық және синтетикалық есептерінің дұрыс жүргізілуі 60 «Несиелер» бөлімшесінің шоттарын жазуларын № 4 журнал – ордер және бухгалтерлік баланспен салыстырғанда сәйкесітігіне ерекше көңіл бөлуі керек.

Бухгалтерлік баланстың «Ағымдағы міндеттемелер» бөлімінде «Ұзақ мерзімді несиелердің ағымсдағы бөлігі» статьясы келтіріледі. Мұны тексеру барысында аудитор ұзақ мерзімді несиелердің аналитикалық есебі мәліметтері бойынша қарыздың қайтарылу мерзімін және бұл статья бойынша сомманың негізділігін анықтауы қажет.

Аудитор ағымдағы міндеттемелердің негізгі бөлігін алатын кредиторлық қарыздарды тексеруге ерекше назар аударуы қажет.

Кередиторлық қарызда – бұл субъектінің басқа заңды тұлғаларға және азаматтарға міндеттеме (қарыз) соммасы.

Құрылуына (пайда болуына) байланысты кредиторлық қарыздар қарапайым және ақталмаған болып бөлінеді.

Қарапайым кредиторлық бизнес – жоспарға және әрекет етуші несие формаларына сәйкес шектелуі. Оларға мысалы акцептелген есеп құжаттары бойынша қарыздар, уақтысы жетпеген төлем мерзімі және қаржылық органдарға бюджетке төленетін міндетті төлемдері бойынша ұзартылмаған қарыздары.

Ақталмаған кредиторлық қарыздарға қаржы органдарына бюджетпен есептесу бойынша қарыздар, шаруашылық жүргізуші субъектінің жұмысшы персоналға еңбекақы бойынша жабдықтаушыларға – уақтылы төленбеген есептік құжаттар бойынша қарыздар.

Кредиторлық қарыздардың тетализациясы бұрын ұйымдастырылған дебиторлық қарыздардың аудитінің әдісі негізінде детанизациялануы мүмкін.

Кредиторлық қарыздарды тексерген кезде аудитордың алдында тұратын басты мақсаттарға келесілер жатады: төлем – дисциплина ережелерін дұрыс ұстауын, есептелу кезінде бағамдардың (тариф) қолданылуының негізділігін, есептелу барысында құралдардың сақталуын тексеру;

-баланста есептелетін кредиторлық қарыздар соммаларының нақтылығы мен заңдылығын тексеру;

- кредиторлық қарыздарды төмендету ұсыныстарын жасау.

Кредиторлармен есеп айырысудың бақылауының рационалды ұйымдастырылуы келісімді және есепті дисиплиналардың жақсаруына, мердігерлермен анықталған асартимент пен сапа бойынша міндеттемелердің орындалуы, төлем дисциплинасы бойынша жауапкершіліктің жоғарылуына,

кредиторлық қарыздардың төмендеуіне және өз кезегінде шаруашылық субьектінің қаржылық жағдайын жақсарылуына жол береді.

Кредиторлық қарыздарды тексеру кезінде аудитордың басты мақсаты оның көлемі мен субьект балансында дұрыс көрсетілуі болып табылады.

Ол үшін аудитор баланс мәліметтерін бас кітап мәліметтерімен, журнал ордерлер, ведоместердегі және тағы басқа есеп регистрлердегі мәліметтермен салыстыруы керек.

3. «ШЫМКЕНТ ҚҰС» ЖШС ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАР ҚОЗҒАЛЫСЫН ТАЛДАУ ЖӘНЕ ЖЕТЛДІРУ ЖОЛДАРЫН ҰСЫНУ

3 .1. Дебиторлық қарыздар айналымдылығын талдау.
Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау – кәсіпорынның барлық мүліктерінің және оның жекелеген түрлерінің абсолютті және салыстырмалы арту немесе кему мөлшерін белгілеуге мүмкіндік береді.

Қаржылық есептің маңызды элементі болып саналатын активтерді, талдау барысында, осы активтердің нақты қолда бары, құрамы, құрылымы және оларда болған өзгерістер зерттеледі. Активтердің жалпы құрылымын және оның жеке топтарын талдау, олардың рационалды таратылыуын талқылауға мүмкіндік береді.

Активтердің өсуі (артуы) кәсіпорынның болашақтағы дамуын көрсететін болғандықтан, ол осы кәсіпорын жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.

Алайда, кәсіпорын мүлік құнының өсу себептерін талдағанда, жоғары деңгейі баланстық есептің номиналды көрсеткіштерінің нақты көрсеткіштерден айтарлықтай ауытқуына әкеліп соқтыратын инфляция әсерін ескеру қажет. Отандық тәжірибеде инфляцияны есепке алу тек негізгі құралдардың баланстық құнын құру барысында жүргізіледі.

Отандық есептік-аналитикалық тәжірибеде өндірістік қорлар, дайын өнім және тауарларды қайта бағалау жүргізілмейді. Сондықтан да олардың қнының өсуі, инфляциялық фактор әсерінен болатыны күмәнсіз.

Баланс мәліметтері бойынша активтердің құрамы мен олардың таратылуына талдау жасау үшін келесі 4-аналитикалық кесте құрылады.

Кесте мәліметтерінен активтердің нақты құнын көрсететін баланс валютасының есепті жылы 9406 мың теңгеге немесе 28,9%-ке артқандығын көруге болады. Бұл кәсіпорынның әрі қарайғы дамуын көрсететіндіктен, оның жұмысының оң нәтижесін сипаттайды. Алайда активтерді талдай отырып, олардың қалай таратылғанын және есепті жылы неге көбірек көңіл бөлінгенін, сондай-ақ кәсіпорынның өндірістік потенциалы мен оның негізгі құралдарының жағдайын және кәсіпорын мүлкінің мобильдігін (іске тартылу деңгейін) анықтау қажет. Ол үшін, ең алдымен кәсіпорынның өндірістік потенциалының көлемін анықтау қажет, ол туралы арнайы оқулықтарда түрлі көзқарастар кездеседі. Бірінші әдістеме бойынша оның құнына негізгі құралдардың,

өндірістік қорлардың, аяқталмаған өндірістің, өсімдегі және бордақылаудағы малдар құндары қосылады.

Екінші әдістемеде кәсіпорынның өндірістік потенциалын анықтайтын активтер құрамына жоғарыда көрсетілгендерге қосымша, аяқталмаған күрделі қаржылар және қондырылатын жабдықтар құны қосылады. Бұл әдістеме кәсіпорындарда болып жатқан даму процесін әлдеқайда дәл сипаттайды. «Шаруашылық тәжірибесінің мәліметтері негізінде, өндірістік мақсаттағы мүлік коэффициентінің келесі шегі, яғни К_n0,5 қалыпты болып есептеледі» - деп жазады. А.Д. Шеремет пен Р.С. Сайфулин. Көрсеткіштердің мәні ең төменгі (қатерлі) мәннен аз болған жағдайда, кәсіпорынның есепті кезеңдегі қызметінің қаржылық нәтижелері активтерді меншікті қаражат есебінен толықтыруға мүмкіндік бермейтін болса, өндірістік мақсаттағы мүлікті арттыру үшін ұзақ мерзімді қарыз қаражаттарын тартқан жөн.

Дебиторлық қарызды талдай отырып,күмәнді дебиторлық қарызды анықтау және 2008 ж резервті есептік кезең соңына құру қажет.Резерв сомасын екі әдіспен анықтауға болады:

Яғни дебиторлық қарыздыдарды жинау саясатын..Бір нұсқа ретінде мамандырылған фирмаға дебиторлық қарызға ақша алу құқығын белгілі бір төлемге ату мүмкіндігін атап өтейік.Бұл операциялар факторинг деп аталады және дебиторлық қарыздар мен байланысты қосымша шығындарға алып келеді.

Компанияның несиелік саясатында баға беру үшін сатылымдар көбеюінен болатын потенциалды пайданы несиелік саясатты өзгертумен байланысты қосымша шығындармен салыстыру қажет.

Жаңа шартардағы сатылымдар ренбельділігі дебиторлық қарыздар бойәынша қосымша ұстанымдардан артық болғанша кәсіпорын клиентердің несиеге жарамдылығына қойылатын талаптарын азайтуға болады.Клиентердің несиеге жарамдылық стандарттарын түсіндіргенде компания несиелеу бөлімін кеңейтумен және қарыздарға қызмет көрсетумен, сонымен қатар сенімсіз қарыздарды жоғалту ықтималдылығымен байланысты болатын қосымша шығындарға ие болады.

Айта кеткен жөн, кәсіпорынның қаржы жағдайына дебиторлық борыштың нақты бар болуы емес, оның көлемі, қозғалысы және түрі, яғни бұл борыштың пайда болу себебі әсер етеді. Дебиторлық борыштың пайда болуы кредиторлық борыш сияқты ақшаны аудару арқылы есеп айырысу жүйесі кезеңіндегі шаруашылық қызметтегі объективті процесс болып табылады. Дебиторлық борыш барлық уақытта есептеулер тәртібінің бұзылуы нәтижесінде туындап, барлық уақытта да қаржылық жағдайды нашарлатады деуге болмайды. Сондықтан да, оны меншікті қаражатты толығымен айналымнан шығару деп есептеуге болмайды, өйткені оның бір бөлігі банктік несиелендірудің нысаны болып табылады да кәсіпорынның төлем қабілеттілігіне ешбір ықпал етпейді.

Кәсіпорынның дебиторлық борышы қалыпты және өтелмеген болып екіге бөлінеді. Өтелмеген дебиторлық борышқа, төлеу мерзімі өтіп кеткен есеп айырысу құжаттары бойынша тиелеп жіберілген тауарлар үшін қарыздар жатады. Өтелмеген дебиторлық борыш айналым қаражаттарының заңсыз бұрмалануын және қаржы тәртібінің бұзылуын көрсетеді. Осыған байланысты талдаушы оның құрылымын зерттеу негізінде өтелмеген дебиторлық борышты анықтауы тиіс.

Дебиторлық борыштың құрамы және құрылымымен толық танысып шыққаннан кейін оны нақты құны бойынша бағалау керек. Себебі дебиторлық борыштың барлығы бірден өндіріліп алмауы мүмкін. Оның қайтарымдылығы өткен тәжірибенің, сондай-ақ ағымдағы жағдайлардың негізінде анықталады. Бухгалтерлік тәуекелдің мәні, сол өткен кезең тәжірибесі болашақтағы зиянға сай келмеуі мүмкін немесе ағымдағы жағдайлар толығымен ескерілмей қалуы мүмкін. Нәтижесінде зияндар елеулі дәрежеде болады. Талдаушы дебиторлық борыштың қайтарылу ықтималдылығын анықтаудың және оны дайындаудың дұрыстығы мен нақтылығын білуі керек.

Қарыздардың қайтарылмау пайызы бірнеше жылдардың орташа мәліметтер бойынша есептеледі. Мысалы, есептеу үшін 3 жылдың мәліметтері алынған, олар: 1,9%, 3,3% және 6,8%-ды құрайды. Үш жыл үшін дебиторлық борыштың қайтарылмауының орташа пайызының 4,0%-ға тең. Алайда оны зерттеліп отырған кезеңдерге ұғынбай таратуға болмайды. Нақты жағдайларды ескеру қажет, мысалы, қайтарылмайтын пайызының байқалған өсу бағытын. Сондықтан, келесілерді зерттеу қажет:

• 
  бір немесе бірнеше негізгі қарыз тұлғалардың үлесіне қайтарылмайтын дебиторлық борыштың қанша пайызы келеді (бұл пайыз қайтарылмайтын қарыздың шоғырлануын сипаттайды);
  
• 
  негізгі қарыз тұлғалардың ішінде біреуінің борышты төлемеуі, кәсіпорынның қаржы жағдайына әсер ете ме;
  
• 
  қалыптасу мерзімі бойынша дебиторлық борышты қалай бөледі;
  
• 
  ескі вексельдерді ұзарту дебиторлық борыштағы вексельдердің қандай үлесін көрсетеді;
  
• 
  тұтынушының пайдасына жеңілдіктер (бағасын кеміту) мен басқа да жағдайлар есепке алынған ба, мысалы, оның өнімді қайтару құқы.
  

Дебиторлық борыштың мөлшерлі мезгілін сипаттау үшін, оларды пайда болу мерзімі бойынша топтастыру керек.

Талдау жүргізушінің келесі әрекеті баланс активінің құрылу көздерін талдау болады. Бұл кезде кәсіпорын мүлкінің келіп түсуі, оны сатып алу және оның құрылуы да, кәсіпорынның өзінің де, қарызға алынған капиталдың да есебінен жүргізілуі мүмкін екендігін есте сақтау керек. Ал меншікті капитал мен қарызға алынған капиталдың арасындағы қатынас оның қаржылық тұрақтылығын көрсетеді.

22. Дебиторлық берешектің айналымдылық коэффициенті (К_ДБ):

23. Айналма активтердің айналым кезеңі (ұзақтығы):

24. Дебиторлық берешекті өтеу кезеңі (Т_бө):

25. Дебиторлық борыштың ұлес салмағы ағымдағы активтердің жалпы көлемінде (Ұ_ДБ):

26. Кұмәнді дебиторлық берешектің ұлес салмағы (Ұ_КБ):

КБ_ае - аналитикалық есептің мәліметтері бойынша кұмәнді дебиторлық берешек.

Сонымен бірге, ағымдағы активтерді бағалау мен талдау тұсінігінде маңызды айырмашылықтар бар. Бұл әр тұрлі мәнді ұғымдар, өйткені талдау тек негіз ғана болады, дегенмен айналма қаржыны басқарудың тиімділігін бақылау қажетті де. «Бағалау» ұғымы операциондық аудитті өткізу талаптарына өте дәл жауап береді. Бағалауға талдау нәтижесінде алынған көрсеткіштердің әрқайсысын оның деңгейінің нормативті немесе өрлеуші мәнге сәйкестігі тұрғысынан қарау кіреді.