Кесте 2 - Z екі факторлы модель бойынша «РЗА» АҚ –ның күйреуін болжауы

Кесте 2 - Z екі факторлы модель бойынша «РЗА» АҚ –ның күйреуін болжауы

Z 0 болғанда кәсіпорындар үшін банкроттық ықтималдылығы 50 - ға тең және Z төмендеген сайын пайыз да төмендей береді. Егер Z 0 болса, онда банкроттық ықтималдылығы 50 -дан асып, Z өскен сайын ұлғая береді

Инновациялық стратегиясы кәсіпорынның мақсаты мен миссиясына жету жолындағы қазіргі нарық пен сондай-ақ жаңа нарықтағы технологиялар мен тауарларды жылжытуға байланысты жаңашылдықтарымен ерекшеленетін маңызды құралдардың бірі болып табылады. Кәсіпорынның инновациялық стратегиялары, бәрінен бұрын, ішкі және сыртқы орта ерекшеліктері мен жағдайының өзгеруіне байланысты шағын кәсіпкерлік сіубъектілерінің мүмкіншіліктерін толыққанды пайдалану мен дамытуға бағытталған.

Инновацияның жалпы теориясында кәсіпорынның инновациялық стратегияларының кең тараған түрлерінің бірі Ансоф матрицасымен сипатталатын төрт интенсивті даму үстіндегі даму стратегия.
Кесте 3 – «РЗА» АҚ – да инновацияның кәсіпорынның ұйымдық құрылымының өзгеруіне және экономикалық тиімділікке әсерінің матрицасы

Инновация аясындағы кәсіпкерліктің ұйымдық құрылымы инновациялық қызметтің масштабы мен интенсивтілігіне тәуелді болғандықтан, инновацияның кәсіпорынның ұйымдық құрылымының өзгеруіне және экономикалық тиімділікке әсерін айқындайтын матрицаны жасадық. (3-кесте).

Инновациялық үрдістерді басқарудың ұйымдық құрылымын жасау кезінде кәсіпорынның кадрлық потенциалына басты назар аудару қажет. Кәсіпорын үшін ол өнертапқыштылық, коммуникабельділік, творчестволық талаптарын қанағаттандыратын жұмыскерлерді іздеу дегенді білдіреді. Шағын инновациялық кәсіпорындарда мүмкіндіктердің шектеулілігіне байланысты кадрлар жоғарыбілікті мамандар қажет етілетіндіктен, сайыстық негізді іріктеледі. Соған орай бір маман бірнеше жұмыскердің орнын баса алуы керек, немесе бір-бірін толықтырушы жұмыстар маманның мүмкіндігі мен ынтасына сай келуі тиіс. Сондай-ақ инновациялық кәсіпорын басқа кәсіпорындарға қарағанда, еңбек төлемін жасауға қаржылай мүмкіктері болуы қажет.
Кесте 4 – «РЗА» Акционерлік қоғамының сыртқы ортасын талдау

«РЗА» АҚ - ғы өз жағдайымызды анағұрлым дәлірек түсіну үшін, ұйымның ішкі және сыртқы ортасының кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілік деңгейі мен сыртқы рыноктағы баға саясатына әсер етудегі тәуелділіктері мен байланыстарын анықтаймыз (4- кесте).

Орта талдауы – бұл ұйымның бәсекелестік стратегиясын түзуде өте маңызды және ортада болатын үдерістерді, факторларды бағалау мен факторлар арасындағы байланыстарды орнатуды және ұйымның мықты және әлсіз жақтарын, сондай-ақ сыртқы ортамен болатын мүмкіндіктер мен қауіптерді мұқият бақылап отыруды талап ететін өте күрделі үдеріс. Ортаны білмей, ұйым тіршілік ете алмайтыны айдан-анық. Дегенмен ол қоршаған айнала ішінде рулі, ескектері немесе желкені жоқ қайықтай жүзе бермейді. Ұйым өз мақсаттарына ойдағыдай жылжуды қамтамасыз ету үшін ортаны зерттейді, өзіне барынша ыңғайлы тіршілік етуді қамтамасыз ететін сыртқы ортаның элементтерімен өзара әрекет ету стратегиясын түзеді. «РЗА» АҚ - ның ішкі ортасына талдауды келесі 5-кестемен береміз.
Кесте 5 - «РЗА» Акционерлік қоғамының ішкі ортасын талдау

Осылайша, көрсетілген кестеден шығатыны, ұйымның сыртқы ортасының негізі қауіптері экономикалық және саяси факторлар. Салық салудағы өзгерістер, инфляциялық тәуекелдердің әсері, жұмыссыздық деңгейінің өсуі кәсіпорынның жалпыэкономикалық жағдайына айтарлықтай ықпал етеді. Сол сияқты, мысалы, валюта бағамының құнсыздануы немесе көтеріңкі кедендік баж енгізу кәсіпорын қызметінің жалпы экономикалық тиімділігіне ықпал етеді. Рыноктық факторлар да (бәсекелестік, демография, мұнайдың әлемдік бағасының төмендеуі) кәсіпорынның сыртқы экономикалық қызметіне теріс әсер ете алады.

Жалпы алғанда, экономика дағдарысы, инфляцияның күшеюі мен халықтың төменгі тіршілік ету минимумына қарай, компанияның банкроттық тәуекелін ұлғайтатынын атап өту қажет. Компанияның қаржылық жоспарларында құнсызданудың фирманың негізгі жұмыс көрсеткіштеріне әсері қарастырылған. Заңналық және нормативтік актілердегі өзгерістер де кәсіпорынның кейбір техника-экономикалық сипаттамаларына дисбаланс туғыза алады. Сондықтан компания фирманың экономикалық жағдайына әсер ететін саяси факторларды үнемі талдап отыруға шешім етті. Әрі қарай, кәсіпорынның ішкі ортасын келесі кестемен талдаймыз. Осылайша, кәсіпорынның негізгі ішкі тәуекелдері болып кәсіпорынды басқаруға және ұйымдастырушылық құрылымға байланысты тәуекелдер шығады, бұлар дереу өзгертуді және реформалауды талап етеді. Бұдан басқа, ортаны талдау, стартегиялық басқаруда ол қалай өткізіледі, ұйымға қатысты сыртқы ортада пайда болуы мүмкін қауіптер мен мүмкіндіктерді, ұйымның мықты және әлсіз жақтарын анықтауға бағытталған. Басқару ортаны зерттеу көптеген әдістермен жүргізіледі. Оларға мынандай талдау әдістері жатады: Әлеуметтік, технологиялық, экономикалық, саясаттық (PEST-анализ) және күшті жағы, әлсіз, мүмкіндіктер, қауіптер (SWOT – анализ). Зерттеушілер осы талдау әдістері арқылы мына стратегиялық сауалдарға жауап іздейді: ұйымның қазіргі жағдайы қалай; болашақта ұйымның алдында тұрған қандай кедергілер және қандай дұрыс ықпал ететін жағдайлар бар; қойылған мақсаттарға жету үшін қандай мүмкіндіктерді іске асыру керек; стратегияны жүзеге асыру үшін қалай басқару керек?

PEST және SWOT талдау нәтижесінде басқарушы жүйенің даму стратегиясы қалыптасады (фирмалар, ұйымдар, социум).

PEST – ұйымның сыртқы жағдайын талдаудың бір түрі. Ол болашақ стратегияны дайындауға қолданылады және сараптау арқылы факторлардың салыстырмалы мәнін анықтауға көмек етеді. Ал факторлар әлеуметтік, технологиялық, экономикалық және саясаттық болып төрт топқа бөлінеді.

PEST талдаудың жақын ортаға әсер етуі төрт категориялы:

- Социодемографиялық әсерлер – қоғамдық, мәдениеттік және демографиялық;

- Технологиялық әсерлер – өнімдер, инновациялық технологияның үрдістері, коммуникация және көлік:

- Экономикалық әсерлер – ақша-несие саясаты, табыстар, өмір әл-ауқатының деңгейі және т.б;

- Саяси әсер – үкіметтік, құқықтық және мөлшерлі әсерлер.

PEST талдау факторларының артықшылықтары:

1) PEST факторларымен жұмыс істей бастағанда басшылар сыртқы қоршаған орта туралы ойлана бастайды.

2) Адамдар сыртқы қоршаған ортаны дұрыс көруге мүмкіндік туады. Сыртқы қоршаған ортаның факторларын есепке алу мәдениеті тәрбиеленеді.

3) Бір фактордан екінші факторға еркін ауысу және сол арқылы қоршаған орта туралы тұтас пікір қалыптастыру.

4) Сыртқы қоршаған ортаны талдау үшін жалпы тіл табысу.

5) Ішкі мәселелермен айналыса бермей, сыртқы қоршаған орта туралы ойлауды әдетке айналдыру.

SWOT талдау – бұл рыноктың макрожүйесі және олардың нақтылы мақсаттарын талдау әдісі. Фирманың және оның бәсекелестерінің кешендік сызбасының үлгісі: «күшті жақтары – әлсіздігі-мүмкіндіктері - қауіптер».

Ішкі күшті және әлсіз жағдайларды талдауға ұйымның өзінің пайдасымен және кемшіліктерін бағалауды қамтиды. Сондай-ақ, коммерциялық ұйымдарда маркетинг, қаржылар, адами ресурстар, өндіріс, ұйым, мәдениеті талданады және бағаланады. Мемлекеттік ұйымдарда да осындай көптеген бағалаулар орын алады.

Саланың ішіндегі бәсекенің табиғи пайда болуын мен деңгейін талдау үлгісін (моделін) Портер әзірледі. Оның пікірі бойынша бес бәсекелік факторлар бар. Осылар сала ішінде бәсекелестік деңгейді анықтайды:

- Салада жаңа бәсекелестер пайда болу қаупі;

- Жаңа ауыстырушы-қызметтердің пайда болу қаупі;

- Сатып алушыға әсер ететін тұтқалар (сатып алушы саны және сатып алған нәрсенің көлемі, тауарды жеткізіп беруші компаниялардың саны мен көлемі);

- Тауар жеткізушілердің әсер ететін тұтқалары (жеткізілген ресурстың өте сиректігі және тапшылығы; басқа ресурсқа ауысуға байланысты шығындар; керек ресурсты қажет ететін салалардың саны; нақтылы ресурсты жеткізуші фирмалардың саны мен мөлшері);

- Саладағы бәсекенің деңгейі (бағалық бәсеке, жетіліп қалыптасқан салалар, ауыстырушылардың болуы) [58,59].

Осы орайда 16 кестеде «РЗА» АҚ – ның қызметінің күшті және әлсіз жақтары мен мүмкіндіктері мен қауіптеріне талдаулар берілген.

1. Стратегия - ол менеджердің өз міндетін атқарудағы сайманы. Фирманың стратегиясы анықталған көрсеткіштерге қол жеткізудегі персоналдық іс-қимылына байланысты болады. Компанияның стратегиясы оспарланған іс-әрекеттерден тұрады.

Стратегияны әзірлеу үшін бірінші қадам талдау жұмысын жүргізу. Талдау қалыптасқан, болған жағдайларды анықтау үдерісі. Онсыз ешқандай болжау, жоспарлау, бағдарламалау мүмкін емес. Компания қандайда болмасын стратегияны қабылдауы үшін, алдымен ішкі және сыртқы жағдайларды анықтап бағалау қажет. Ол үшін үш бағытта зерттеу жүргізіледі: 1) саладағы жағдайлар жйне бәсекелестік мүмкіндіктре; 2) компанияның өз ішіндегі жағдайы; 3) оның бәсекелестік қабілті. Саладағы жағдай және ондағы бәсекелесік шарттар жалпы алғанда компанияның макроортасына жатады. Сондықтан қалыптасқан жағдайды талдау үшін ең алдымен макроортаны зерттеу керек.

2. Жүйелік талдау мақсаты – шығарылатын тауарлардың (қызметтердің) бәсекеге қабілеттілігін, кәсіпорынның тиімділігі мен жұмыс істеу тұрақтылығын арттырудың стратегиялық және тактикалық факторларын белгілеу.

Ұйым жағдайына жүйелік талдау жасау жөнінде Р.А. Фатхудинов ұсынған ғылыми ұстанымдар негізінде кәсіпорын субъектілерін бәсекелестік дамытудың бара-бар стратегиясын біз келесі кезеңдерді ескеріп әзірлеуді ұсындық:

І кезең – маркетингтік талдау: елдің макроортасы мен аймақтың инфрақұрылымы факторларын талдау; жүйенің шығысында негізгі бәсекелестердің бәсекеге қабілеттілігін, жұмыс істеуінің тиімділігі мен тұрақтылығын, сыртқы қауіптер мен мүмкіндіктерді, бәсекелестердің ішкі мықты және әлсіз жақтарын талдау.

ІІ кезең – техникалық талдау: басқару жүйесінің басқарылатын жүйешесінің сапа көрсеткіштерін, тауарлардың ресурс сіңіргіштігін, олардың сервис сапаларын, рынок инфрақұрылымын қалыптастыру жағынан сапасына талдау жасау.

ІІІ кезең – экономикалық талдау: ресурстарды пайдалану тиімділігі мен өндіріс рентабельдігіне талдау; ұйымның жұмыс істеу тұрақтылығына талдау; бәсекелестік заңының әрекет ету тетігіне, саладағы бәсекелестік құрылымы мен күшіне талдау.

ІV кезең – стратегиялық: жүйеге кіру мен шығу компоненттеріне, яғни ұйым стратегиясының сапасына талдау, ішкі мықты және әлсіз жақтардан, сыртқы қауіптер мен мүмкіндіктерден шыға отырып, мақсаттарды нақтылау; ұйымды басқару жүйесінің персоналдарды басқару жағынан басқарушы жүйеше сапасына талдау; тауарлардың бәсекеге қабілеттігі, ұйымның жұмыс істеуінің тиімділігі мен тұрақтылығының стартегиялық және тактикалық факторларын, солардың негізінде стратегия әзірлеу үшін, белгілеу; қолданылатын ғылыми ұстанымдар мен басқару әдістерінің саны мен тереңдігі тұрғысынан басқару жүйесін ғылыми тұжырымдау сапасына талдау; даму стратегиясын негіздеу.

3. Тәуекел менеджментінде ұйымдастыру белгілі бір ережелер мен процедуралардың негізінде тәуекелді капитал салымының бағдарламасын өткізетін адамдардың бірігуімен түсіндіріледі. Бұл ережелер мен процедураларға басқару органдарын құру, басқару аппаратының құрылымын қалыптастыру, басқарушылық бөлімшелердің арасында арабайланысты бекіту, нормалар, нормативтер, әдістемелерді жасау және т.с.с.

Тәуекел менеджментінде реттеу арқылы берілген параметрлерден ауытқу жағдайында басқару объектісінің тұрақтылық жағдайына жету іске асырылады. Реттеу ең алдымен туындаған ауытқуларды жою бойынша жасалып жатқан шараларды қамтиды. Тәуекел менеджментінде координациялау тәуекелді басқару жүйесінің барлық буындарының, басқару аппараты және мамандардың барлығының жұмысының келусішілігімен түсіндіріледі.

4. Басқару ортасы- стратегиялық маңызды объект. Талдаудың өзі сол объектіден басталуға тиіс.

Басқару ортаны зерттеу көптеген әдістермен жүргізіледі. Оларға мынандай талдау әдістері жатады: Әлеуметтік, технологиялық, экономикалық, саясаттық (PEST-анализ) және күшті жағы, әлсіз, мүмкіндіктер, қауіптер (SWOT – анализ).

SWOT талдау – бұл рыноктың макрожүйесі және олардың нақтылы мақсаттарын талдау әдісі. Фирманың және оның бәсекелестерінің кешендік сызбасының үлгісі: «күшті жақтары – әлсіздігі-мүмкіндіктері - қауіптер».

Диссертациялық жұмыста зерттеліп отырған «РЗА» АҚ – ның күшті жағы барлық өндірілген өнім сапалы және сапалығын дәлелдейтін сертификацияланған құжаттары бар; компанияның саясаты клиенттермен компания қызметкерлері арасында барынша қарапайым байланыс орнату; компанияның әілсіз жақтарын және қауіптерін жоюда қаржылық және кадр потенциалы жеткілікті; компанияның қосымша көздерден қаражаттар тарту мүмкіндігі бар; жоғары кәсіби білікті персоналды таңдау жоспары бар; ішкі шаруашылық қызметті қатаң бақылау; әлсіз жақтары лизинг компанияларының алдында міндеттемелерінің болуы, мүмкіндіктері жергілікті басқару органдарын ауылшаруашылығы саласын дамытуға қызығушылықтарын тудыру; «РЗА» АҚ интенсивті өнім өндірісін дамытып Қызылорда облысында ауылшаруашылығы өнімдерін өндіру түрлері бойынша негізгі жеткізіп берушілердің қатарында болу; компанияның бірден бір басымдықтарының бірі клиенттерге сапалы өнімді қамтамасыз ете отырып, азық түлік нарығында жағымды позицияны иелену; қауіпті жағы үкіметтің салық саясатын өзгерту – салықтың деңгейін өсіру өнім бағасының өсуіне де әсер етеді және соның салдарынан нарықта өнім баяу жылжыйды; - өмір сүру деңгейінің төмендеуі - өнімді өткізу қарқынына жылдам әсер етеді.

ДИССЕРТАЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНҒАН ЖҰМЫСТАР ТІЗІМІ
1 Кәсіпорынның басқару жүйесіндегі экономикалық стратегияны қалыптастыру мен реттеудің теориялық негіздері // Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті «Экономика» факультетінің 20 – жылдығына арналған «Тәуелсіздік туы – экономикалық өрлеу» атты облыстық ғылыми – тәжірибелік конференция материалдар жинағы, Қызылорда, 2012 жыл.

2 «Кәсіпорынның өндірістік қызметінің тиімділігін арттыру стратегиясы» // Халықаралық ғылыми – тәжірибелік конференцияның материалдары «Жаһандану жағдайларындағы тауарлар мен қызмет көрсетудің сапасы және бәсекеге қабілеттілігінің өзекті мәселелері», Қазтұтынуодағы Қарағанды экономикалық университеті, 2012 жыл.

(на примере предприятий Кызылординской области, перерабатывающих сельскохозяйственных продукцию)

экономики и бизнеса по специальности 6 М050600 - «Экономика»

- определены основные концепции и уточнены теоретические аспекты стратегии управления предприятия;

- сформировны методология управления стратегического развития предприятия и критерии оценки степени стратегического развития;

- анализируя текущее состояние предприятий, перерабатывающих сельскохозяйственную продукцию, определены их потенциалы развития;

- предложена стратегия оптимизации среды деятельности предприятий, перерабатывающих сельскохозяйственную продукцию.

Значимость теоретических и методологических аспектов исследовательской работы опеределяются практической направленностью сформулированных научно – методологических результатов и их воздействием на решение важных научно – практических проблем при формировании эффективной стратегии управления предприятием. Материалы исследования можно использовать как методологическую основу совершенствования путей развития стратегического управления предприятий, перерабатывающих сельскохозяйственную продукцию.

SUMMARY
Darihozhaeva Indira Kulmagambetovna
Effective ways of formation of economic strategy in enterprise’s control system (on example of the enterprises of Kyzylordinsky area overworking agricultural production)
on receiving of the academic degree of the master

Economy and business on a speciality 6 М050600 - "Economy"

Scientific novelty of research:

- The basic concepts are defined and theoretical aspects of strategy of management of the enterprise are specified;

- methodology of management of enterprise’s strategic development and criteria of an estimation of strategic development’s degree are defined;

- Analyzing a current condition of the enterprises overworking agricultural production and their potentials of development are defined;

- Strategy of optimization of the environment of activity of the enterprises overworking agricultural production is offered.