Да п а л ы қ дүниетаны мы Әрбір ғалы м

дық. Тіптен бес уақыт оқылатын на’маздарда эмандй 
шайтанды қорғау қалыптасқан дәстүрге айналған. Шай- 
тан туралы Құраннын 113, 114 сүрелерінде айтылған. 
Соған қарағанда «Шайтан» дегеніміз бірер сөзбен ай- 
қындап тастайтын шаруа емес.
Шайтанның бір есімі — Ібіліс. Ол көбінесе шайтан- 
дардың «бастығы» ретінде айтылады. Абай «мұңлы 
шайтан — құдайдың қуған жаны» дегенде осы Ібілісті 
айтып отыр.
Біз Шайтанның мұңнан бұрын неліктен күнәһар 
атанғанына тоқталайық.
Ислам дініндегі аныздарға (мнфологняға) қараған- 
да Шайтан Аллаға қарсы шыққан. Бірақ, бұл мәселеде 
бір анықтық қажет сияқты. Ібіліс туралы әңгімелерді 
мұқият тыңдаған адам оның жалпы Аллаға қарсы емес, 
Алланың өз қүдіретімен балшықтан адам жасап, оған 
жерді «меншікке» бергеніне қарсы. Себебі, Шайтан пе- 
ріштелер сияқты оттан жаралған. Оларды да өз құдіре- 
тімен Алла жаратқан. Оның үстіне Шайтан бұрынғы 
періште. Ол Адамға иман келтірмегені үшін «шайтан» 
атанған. Алла тағала балшықтан адам жасап, барлық 
періштелерге оған иман келтіріңдер дегенде тек Ібіліс 
қана Алла әмірін орындаудан бас тартқан. Ол менмен- 
дікке салынып, оттан жаралған жан балшықтан жара- 
тылған адамға тағзым етуге болмайды деген. Шынында 
Ібілістің осындай шайтандық жолға түсуі де Алла әмірі, 
оның құпиясы. Сірә, жаратушыға періштелердің және 
шайтандардың болғаны қажет болғанға ұқсайды. Себе- 
бі, Алла қаһарына ұшырап, періштелер мекенінен қу- 
ғындалғанмен, ол жаратушысынан ақырзаманға дейін 
адамдар ісіне араласып, азғындық, бүлік жасауға рұх- 
сат алған. Ондай ерікті шайтанға Алла тағаланың өзі 
берген. Сондықтан Ібіліс әрекеті Аллаға қарсы емес, 
адамға қатысты. Ол адамдар арасында ғана өмір сүр- 
мек. Демек, адам бар жерде шайтан бар. Адам қандай 
іс істемесін, оның әрекеттеріне міндетті түрде шайтан 
араласпақ. Шайтан араласпаған адам ісі кемде-кем. 
Шайтан сәбиге жолай алмайды, себебі, оның күзетшісі — 
періште. Шайтан адамның есі кіріп, күнә жасауға мүм- 
кіндігі болған жастан бастап, оның әрекетіне бел шешіп 
араласады.
Әзәзіл-шайтан дүниенің қызығы болып көріиеді. 
Дүние қызығыиа құмар жан шайтанныц жайған құша- 
ғынан бір-ақ шықпақ.
93

О й л а й м ы н , не б о л с а д а
Алла 
ә м ір ім е н о р ы н д а л м а к , 
о н д а ш а й т а н ә р е к е т і д е ө зге к ү ш т ін ы қ п а л ы емес. С ір ә, 
ш а й т а н т о п ы р а қ т а н ж а р а л ғ а н а д а м р у х ы н ы н сы н ш ы сы
р етінд егі ш ы н д ы қ па д е ген п ік ір г е е р ік с із келесін.
А д а м н ы н есі кіріп, о й л а у
қ а б іл е т і
о я н ғ а н д а , он ы н
д а м у е р к ін д ігі а ш ы л а д ы . Б ұ л а д а м ғ а А л л а н ы н б ерген
қ а з ы н а с ы . Е р к ін а д а м е р кін о й л а й д ы , е р к ін іс істейді, 
б і р а қ б ұл е р к ін д ік өзін ө м ір г е ә к е л г е н қ ұ д ір е т несін ұм ы - 
ты п ке ту ін е ж о л б е р м е у і ш а р т . А л л а с ы н ұ м ы т қ а н ж а н
ш а й т а н д ы қ қ а д у ш а р б о л а д ы .
М іне, 
о с ы н д а й
ш а й т а н
т у р а л ы
д ін и - м и с т и к а л ы қ
тү с ін ік те р б ар. Т егінде, а те и с те р « ш а й т а н » п р о б л е м а -
сын ты м ж е н іл д е т іп , н а қ т ы л ы ш а й т а н т у р а л ы қ ұ н а р л ы
о й д а н а д а м н а з а р ы н ты с қ а л д ы р ғ а н . И І а й т а н т у р а л ы
қ а р а м а - қ а р с ы п ікір д е н гөрі ол ж ө н і н д е А б а й а й т қ а н ой- 
л а р ж ү й е с і н е гізін д е б іре р сөз а й т а л ы қ :
1. 
Ш а й т а н , ә з ә з іл , іб іл іс т. б. т ү с ін ік т е р с із а д а м ру- 
хын тү с ін у м ү м к ін емес. С е б е б і, ш а й т а н д е г ен ұ ғ ы м тек 
қ а н а « а д а м ғ а » қ а т ы с т ы қ о л д а н ы л а д ы . А д а м ж о қ ж е р д е
ш а й т а н т у р а л ы п әл ен д е п сөз а й т у бос ә у р е ш іл ік . Д е -
м ек, ш а й т а н а д а м б о л м ы с ы н а тік е л е й қ а т ы с т ы б о л ғ а н - 
д ы қ т а н , онсы з а д а м з а т т ы н р у х а н и д а м у ы т у р а л ы сө з ж о қ . 
Б ұ л м әселе, ш а й т а н т у р а л ы т ү с ін ік к е е р е к ш е н а з а р са- 
л у д ы т а л а п етеді. С о н ы м е н « І П а й т а н » кім, ә л д е не?
М е н ін ш е ш а й т а н
т у р а л ы
а й т у д а н гө р і ш а й т а н д ы қ -
істер х а қ ы н д а сөйл еу ж е н іл . Ө й т к е н і, ш а й т а н ө зін ін кім 
екенін іс-әрекеті а р қ ы л ы б іл д ір е д і. А л , оньвд іст е р і де- 
р е кс із емес, н а қ т ы л ы а д а м н ы ң іс -ә р ек ет і а р қ ы л ы көрін- 
бек. Қ ы с қ а с ы , ш а й т а н ө з ін ін ш а й т а н д ы қ іст е р ін өз ба- 
с ы н а н ө т к ізб е й д і, оны ң к ө р ін іс т а б а т ы н ж е р і а д а м н ь щ
сөзі, мінезі, қ ұ л қ ы , і с - қ и м ы л д а р ы н д а . С о н ы м е н , ш а й т а н -
д ы қ д е ге н ім із а д а м н ы ң іс -ә р е к е т т е р ін д е а н ы қ т а л ғ а н д ы қ -
тан , ш а й т а н д е ге н н ің ө зі а д а м н а н ты с қ ұ б ы л ы с р е т ін д е
б а р м а д еген с ұ р а қ т у а д ы . М ү м к ін ш а й т а н а д а м б а л а -
с ы н ы ң бір қ ы р ы , о н ы ң с а н а с ы н ы ң к ө л е ң к е с і, с е з ім н ің
қ о й ы р т п а ғ ы , есінің ескірген і, қ и я л ы н ы ң қ ұ б ы л м а л ы ке- 
рінісі емес пе екен?
Ш а й т а н е м ір г е а д а м м е н бір келіп , а д а м н ы ң с а н а с ы
о я н ғ а н д а бой к ө рс е те тін көрініс.
Ш а й т а н н ы ң ең ұ н а т қ а н , ұ я л а ғ а н ж е р і а д а м б а л а с ы -
н ы ң нәпсісі. С еб ебі, нәпсі а қ ы л , с а н а ғ а ы р ы қ б е р м е й тін
а д а м н ы ң ө м ір ге қ ұ ш т а р л ы ғ ы н а н т у а т ы н қ ү й т ы р қ ы се- 
зім. Н ә п с іг е ие б олы п, оны н о қ т а л а у ү ш ін а д а м з а т т ы ң
о й л а п т а п п а ғ а н а й л а с ы қ а л м а д ы . Ә у л и е л ік те, д ә р у іш т ік
те, м о н а х б о л ы п т а , ж а р а т қ а н ғ а ғ а іі іы қ т ы қ т ы ң б ә р і-б ә р і
94

осы нәпсіні ж ену үшін ж а с а л ғ а н қарекеттер. Нәпсіні 
женіп т а қ у а л ы қ ж олы на түскендерді бар зам ан д а «әу- 
лие» деп пір тұтқан. Сонда нәпсіні жену адамның өз бо- 
йындағы ш айтандықты жеңіп, одан арылуы. Бұл осал 
шаруа емес.
2. Б ізге ш айтан туралы идея аса қажет. Ол болмаса 
адам табиғаты ашылмайды. Өйткені, ш айтанға қарам а- 
қарсы түсінік бар, оның есімі періште. Демек, періште- 
нің мәні ш айтан арқылы аны қталм ақ. Бірі зұлымдық 
иесі болса, екіншісі пәктік иесі. Сонда бұл да адамың 
бір-біріне қа р а м а -қ а р сы бағы тталған екі мінезі. Осы екі 
мінез синтезінен нақтылы жанның а д ам ш ы л ы қ әрі адам- 
гершілік сипат, қасиеттері көрінбек. А дам ға б аға осы 
екі мінездің қайсысының басым екендігінен анықталады.
Шайтан. да, періште де нақтылы ж а ғд а й әр адамның 
басындағы күйлер арқылы айшықталғанмен, олар әрқай- 
сысымыздың ерік, санам ыздан тыс өмір сүретін рухани 
субстанциялар, яғни объективтік идеяның көріну форма- 
лары. О ларды бұлайша объективтендіріп, құнарланды- 
рып тұрған бастаулар әр адамның шайтандық, періште- 
лік істері. Бұл істер көркем образдар, салт-дәстүрлер, 
ырым-ғұрыптар, естеліктер, аңыз-хикаялар арқылы то- 
лығып, өңделіп отырады. Тіптен, сөйте-сөйте нақтылы 
шайтан образы, періште образдары ж асалған . Олардың 
мәдениет тарихында есімдері бар. Шайтан образы Ібі- 
ліс, орыс мәдениетінде Демон, періштелер: Жәбірейіл, 
Әзірейіл, Мекайыл, И срафил т. б.
3. Абай шайтан туралы ойында адам шайтан да 
емес, ол періште де емес екендігін ашық айтқан. Ол «ел 
бұзылса солады, шайтан өрнек»,— дейді. Демек, ел бұ- 
зылмауы керек. Егер ел бұзылса оның еркіне шайтан ие 
болмақ. Елді бұзып отырған адам дарды ң шайтандық 
қылықтары, сондықтан қа за қ та р д ы ң арылатын кеселді 
ісі шайтандық.
Абай заманы нда ел бұзылған. Билігі басынан кетіп, 
өзге ж ұ р т қа бодан болған халықтың бұзылуы түсінікті. 
Билеушілер әманда өз тәртібін орнатушыға мүдделі. 
Түрғылықты хал ы қ өз бітім-болмысын, салт-дәстүрін, 
күнкеріс қарекетін сақтап қалуға 
ынталы. Абай өмір 
сүрген мезгілде осы екі бір-біріне қарсы бағыттар ел 
ішінде көріністер беріп ж атқан. Қ ар а х алы қ кімнің ете- 
гінен ұстарын білмей адасуда болды. Ел біліктілері, ес- 
тілері әзі есалаң күйде еді. Орысша оқып, оның тұрмы- 
Сына еліктеп, дініне кіріп мүлдем қарасын батырайын 
десе, қазақты ғы н қайда қоймақ. Қ а за қы тұрмыста қал а
95

беруге тағы д а болмайды. С он д ы ктан не Істёу Кёрек? 
Д ұ р ы с ы тұ рм ы ста ж а ң а тәртіпке бейімделген ж өн, яғни 
«пысық» болуы керек. П ы с ы қ т а ел, х а л ы қ деген сана 
ж о қ, оның бар о й-арм аны ж ең іл пайда. Ол үшін туған 
әкесін сату ға д а я р . Б ұ л з а ң д ы л ы қ о т а р ш ы л д ы қ қ а түскен 
б а р л ы қ х а л ы қ т ы ң б асы нда болған.
Ел бұзылды, оның себебі қ а з а қ х а л қ ы о та р ш ы л д ы қ - 
қа, қ ұ л д ы қ қ а түсті. Езілуге, езгенге ж а н ы сүйсініп өзі- 
нің құл болғаны н б ұлдайты н ездер бол ад ы . С он д ай л ар- 
ды ң алды нғы тобы Абай тұсы н да өсіп шықты.
Аб айд ы ң «ел б ұзы л са с а л а д ы ш ай тан өрнек» — деп 
бейнелеп а й тқан ойын т а л д а с а қ , ш ай тан өрнекті сала- 
тын екі күшті айқын а ң ға р ам ы з. Б ір і ж о ғ а р ы д а ай тқан
ж а ң б ы р д а н кейінгі 
с а ң ы р а у қ ұ л а қ т а р
си я қты қ а п т а п
өсіп ш ы ғаты н пысы қтар. О л а р д ы ң ш айтандьіғы н ад ан - 
д ы қта. Н а д а н д ы қ ш айтанны ң азығы. Н а д а н н ы ң сүйгені 
көп пен д үрм ек, дейді Абай. Н а д а н д ы қ пен а қ ы л с ы з д ы қ
бір емес. Н а д а н д ы қ а д ам рухына кер еғар ж а с а л а т ы н іс- 
әрекет. Н а д а н д ы қ тек білместікпен ж а с а л м а й д ы , ол біл- 
гендіктен де туады , бұл м энде н а д а н д ы қ ж а у ы з д ы қ қ а
ай н алад ы . С а н а л ы түрде ақ ы л м ен қо р ы ты л ы п ж а с а л ғ а н
іс н а д а н д ы қ емес — ж а у ы зд ы қ . О сы н дай ш а й та н өрнек- 
тер (н ад ан д ы қ, ж а у ы з д ы қ ) А бай з а м а н ы н д а болған.
Ел б ұ зы л ған кезде п а й д а болаты н та ғ ы бір ш ай тан
азығы — үрей. Ол а д ам н ы ң еркін билеп а л а т ы н аса қау- 
іпті дерт. О т а р ш ы л д а р қ а з а қ х а л қ ы н күштеп басы п ал- 
ған д ы қтан , үрей үстемдігін әбден орнатты . Әу деп бас 
көтерсең кезеулі м ылты қ, тар түр м еге д у ш а р боласың. 
А д ам ды күнәсына сай ж а з а л а п соттау д әстүрі бұзылды, 
ж а ң а тәртіп орнықты. А дам өзін не үшін ж а з ы қ т ы , не 
үшін ж а з ы қ с ы з болатыны н білм ей д а л болды. Сондық- 
тан «тыныш ж үр у » деген ф и лософ и я қ а л ы п т ас ы п , үрей 
бойды кернеп алды. Қ а й д а б а р са а л д ы н а н « Қ о р қ ы тт ы ң
көрі ш ы қ қ ан соң» қ а з а қ т ы ң қ а р а т а я қ т а р ы (о қы ған д а- 
ры) о р ы с т ар д ы ң өздері ш ы ғ а р ғ а н , елге әкелген түсінік- 
теріне орай ойл ар қ ұ р а с т ы р а бастад ы . Сөйтіп, а ғарту ш ы - 
л ы қ атын ж а м ы л ы п м иссионерлік с а я с а т ж ү р е бастады . 
О ған қ а з а қ о қ ы ға н д а р ы н ы ң кейбіреулері қол ұшын бер- 
ді. Б ұ л істе б ілгендік те, б іл м еген д ік те бар болатын. 
Бойын үрей билеген қ а з а қ о қ ы ғ а н д а р ы кебінесе ж а қ с ы
мен ж а м а н д ы а й ы р а білмейтін. Реті келгенде ай та кете- 
лік. Осы үрей больш евизм з а м а н ы н д а м ейлінш е ©ршіді. 
Бойын үрей билеген қ а з а қ з и я л ы л а р ы
бөгДе ж ұ р т т ы ң
сөзіне қ о ғ а д а й ж а п ы р ы л д ы . Үрей — қ а з а қ зи я л ы л а р ы - 
ның д р а м а с ы н а д а , т р а ге д и я с ы н а д а айналды .
96

Абай айтқан «шайтан өрнектін» зары большевизм 
болды. Ақын заманында қазақ елі бұзылғанмен, қырғын- 
нан аман еді, әлде болса ел ішінде есті адамдар бар еді. 
Кейін кенес өкіметі жылдары Абайдың түсіне де енбей- 
тін «шайтан өрнек» құрылды. Оны ақынның ұрпақтары 
көрді, шетін біз көрдік. «Шайтан өрнектің» есімі — идео- 
логия. Қандай болмасын идеология, ол жалған сана. 
Қандай болмасын идеологияның негізінде үрей жатыр. 
Үрей бар жерде шайтан әманда өрнек құрып жүреді. 
Үрей — шайтанға жасалған мүмкіндік. Үрейден арыл- 
май адам еркін адам бола алмайды. Үреймен енген се- 
нім адамды адастырады, шатастырады,— дейді хакім 
Абай.
Абайдың «мұңлы шайтан» деген ойына зер салсақ, 
кәдімгідей шайтанға 
аяушылық 
білдіресін, себебі, 
«мұң» моральдық түсінік. «Мұңлы жан» — ауыр ой дер- 
тіне ұшыраған адамға қатысты айтылады. Мұнның түк- 
пірінде қайғы жатпақ. Қайғыдан мұң туады. Қайғысы 
мұңға айналатындар азшылық. Қайғы тарқап мұңға 
айналмай бұрынғысынша өмір сүре беретіндер көпші- 
лік. Мұң адамның дүниеге көзқарасын, дүниетанымын 
білдіретін өлшем. Көпшілікте дүниеге көзқарас та, дү- 
ниетаным да жоқ. Көпшілік әдетте өмір дүрмегіне әлек 
болып жүре береді. Ал, өмірге, дүниеге көзқарас, одан 
дүниетаным орныға бастағанда адамды мұң басады. 
Сонымен мұң дегеніміз субъектінің көзқарасына, дү- 
ниетанымына қатысты қолданылатын моральдық-фило- 
софиялық ұғым.
Абайдың айтып отырған «мұңлы шайтаны» туралы 
сөз, нақтыласақ, шайтанның дүниетанымы хақындағы 
әңгіме.
Шайтанның дүниетанымы арнайы әңгіме бола қой- 
маған тақырып. Бұл өкінішті жай. Өмірді, Алланы, 
Адамды шайтансыз түсіндіру, тану мүлдем болмайтын 
іс. Шайтан Адамның болмысы мен санасының аса қа- 
жетті сипаты (атрибуты). Шайтанды, шайтандықты айт- 
пай өмір қызығы туралы сөз бола ма? Адам шайтандық- 
қа салынып не оның шырмауына түсіп күнәлі болмаса, 
онда дінде (діндерде) не қадыр-қасиет қалмақ. Қандай 
болмасын дін адамның күнәсіне негізделген. Күнәсі бо.і 
маған, болмайтын адамға діннің еш қажеті жоқ, ол өзі- 
нен-өзі Алланың жолындағы жан. Барша діннің бар қуа- 
ты адам бойындағы болатын және болуға мүмкіндігі бар 
күнәлардан тазарту не сақтандыру. Адамды күнәға бас- 
тайтын шайтан. Сонда шайтан Адамға керек пе, жоқ па? 

жүктеу

Достарыңызбен бөлісу: