106
шешуінде қандай ұсыныс əкеледі?
5. К. Поппердің сыншыл рационализм қағидасы əлеуметтік-саяси тұрғыда
қандай ұсыныстарды қамтиды?
6. И. Лакатостың ғылыми-зерттеу бағдарламасының құрылысы.
7. И. Лакатос фальсификацияның қандай үш типін ұсынған?
8. Позитивті жəне негативті эвристикалардың мағынасы.
9. Лакатос пен Кунның ғылым дамуы туралы түсініктерінің
айырмашылығы неде?
Ұсынылатын əдебиеттер
1. Əлемдік философиялық мұра. Жиырма томдық. 10 - том. Ғылым мен
техниканың батыстық философиясы. - Алматы: Жазушы, 2006. - 560 б.
2. Əлемдік философиялық мұра. Жиырма томдық. 13 - том. Классикалық
емес батыс философиясы. - Алматы: Жазушы, 2006. - 528 б.
3. Поппер К. Логика и рост научного знания. - М., 1983.
4. Поппер К. Реализм и цель науки // Современная философия науки. - М.,
1996.
5. Кузта Е.Б. Критический анализ эпистемологических концепций
постпозитивизма. - М., 1988.
6. Майзель Б.Н. Проблема познания в философских работах К. Поппера
60-х гг. // Вопросы философии. 1975. №6.
7. Поппер К. Открытое общество и его враги. Т. 2. - М., 1992.
8. Сорос Дж. Советская система: к открытому обществу. - М., 1991.
9. Гегель Г.Ф.В. Энциклопедия философских наук: В 2т. - М., 1974-1975.
Т. 1.
10. Лакапюс II. Бесконечный регресс и основания математики //
Современная философия науки. - М., 1996.
11. Ракитов А.И. Философские проблемы науки. - М., 1977.
12. Джованни Реале, Дарио Антисери. Западная философия от истоков до
наших дней. Часть 4 - Л., 1997.
13. Философия и методология науки. Часть1. - М., 1994.
14. Философия и методология науки. Часть2. - М., 1994.
15. Имре Лакатос. Доказательства и опровержения. - М., 1967.
16. Радугин А.А. Философия. Курс лекций. - М., 1995.
17. Ракитов А.И. Философия. Основные идеи и принципы. - М., 1985.
18. Соколов А.Н. Предмет философии и обоснование науки. - СПб., 1993.
19. Лакатос И. Фальсификация и методология программ научного
исследования. - М., 1995.
20. Лакатос И. История науки и ее рациональные реконструкции. - М.,
1978.
107
7 ТАҚЫРЫП. ҒЫЛЫМ - ƏЛЕУМЕТТІК ИНСТИТУТ
Дəріс мақсаты: Ғылыми іс-əрекеттің құрылысын анықтау: құрылымын,
белгілерін, өлшемдерін. Ғылым əлеуметтік институт ретінде: негізгі пікірлерді
көрсету. Ғылыми іс-əрекеттің институционалдық түрлерінің тарихи дамуына,
негізгі тенденцияларына тоқтау. Ғылыми қоғамдардың тарихи типтерін
көрсету. Ғылыми мектептер мен ғылыми бағыттар туралы бейнелерді ашу.
Ғылыми қоғамның нормалары мен құндылықтарына тоқтау. Ғылым жəне билік,
ғылым жəне экономика, ғылым жəне нарық қатынастар қырларына тоқтау.
Қазіргі қоғамдағы мемлекеттің іс-əрекетінде ғылымды негізгі бағыт ретінде
көрсету.
Ғылыми пəнің құрылымы: құрылысы, қасиеттері, белгілері
Толық ғылыми аймақты қамтитын білімнің құрылыс деңгейін
қарастырайық. Бірнеше локалды аймақтардың бар екендігі анық. Бірақ бұл
мəселенің қиын да жағы бар. Оны біз былай анықтайық: мысалы, қазіргі
физиканың құрылымына не кіреді. Оған алғашқы ашылған теориялар ғана
кіреді ма, əлде ХХ ғ. пайда болғандары ма?
Əрине, қазіргі физиканың теория реттілігіне алғашқы теориялардың
кейбірі кірмейді, мысалы теплород теориясы. Мəселенің өзектілігі келесі
сұрақта туындайды: қазіргі физиканың құрамына генетикалық тұрғыдан қазіргі
тұжырымдамалармен байланысты, бірақ алғашқы уақытта пайда болған
теориялар кіреді ма?
Мысалы, біз білеміз, механикалық құбылыстар кванттық механика
негізінде сипаттау жасалады. Енді, қазіргі физикалық білімнің құрылымына
классикалық механикаға кіреді ма? Біз білеміз жылу құбылыстарға
статистикалық термодинамика негізінде сипаттау жасалады. Ал, классикалық
термодинамика қазіргі білімнің құрылымына кіреді ма? Осындай сұрақтар
қарастырылып жатырған мəселені өзектейді.
Жəне тағы бір сұраққа назар аударайық: келешекте бүкіл ғылымдардың
салаларын біз қалай бейнелейміз?
Бұл мəселенің анық тенденциясының бірі - бəріне ортақ, олардың
негізінде басқа теориялар нақты оқиға сияқты қарастырылатын пəндік
аймақтың фундаменталды қағидалардан тұратын теория. Осындай бүкіл пəндік
аймақты қамтитын, бəріне ортақ теорияны құрастыру жағдайы физика,
биология, география т.б. тарихында жиі кездеседі. Əр ғылымның аймақтарында
бұл ұстанымы айқын.
Мысалы, ХХ ғ. аяғына дейін осындай ортақ теория ретінде механиканы
ұсынған, оның негізінде бүкіл физиканы құрастыруға болады деген. Содан
кейін, осы мүмкін емес деп шешті.
Жалпы теория ретінде электродинамиканы ұсынған, бұл да мүмкін емес
болып шықты, себебі, байланыстың əр түрлері электромагниттік, күшті, əлсіз,
108
гравитациялық бір теорияға біріктіруге болмайды.
Жəне ортақ нөл теориясын құрастыруға талпыныс болған. Элементарлық
бөлшектер физикасының жетістіктері бойынша осы жолда фундаменталды
нəтижелер пайда болды. Біз осыған қалай қараймыз?
Осы сипатталған бейнені ғылымның сол аймағының құрылымының
идеалы деп санауға болады ма? Бұл күрделі сұрақтар. Бірақ, осы сұраққа жауап
беру үшін оның шеңберінен шығу қажет, оны кеңейтейік жəне келесі
экстраполяцияларын көрсетейік, содан кейін мəселеге қайтып келуге болады.
Физикада бəріне ортақ теорияны құрастыруға болады деп мүмкіндік
енгізейік. Осындай теорияны физика аймағында құрастыруға мүмкіндік бар
болса, неге біз осындай реттілік бойынша химиялық құбылыстарды
қарастырмаймыз. Химиялық құбылыстар да сол физикалық байланыспен
негізделеді. Ал, енді сол химиялық құбылыстарды да қамтитын физикалық
теория құрастырылады деп болжау жасайық. Электромагниттік пен жылу
құбылыстардың шекарасы, электромагниттік пен химиялық немесе жылу жəне
химиялық, немесе физикалық пен химиялық қағидалы түрде сонша өткір емес.
Ал, принципиалды түрде физикалық пен химиялық құбылыстарды
құрастыратын ортақ теория мүмкін десек, неге ол биологиялық құбылыстарды
да қамтымайды, себебі, молекулярлық деңгейде биологиялық үрдістер де нақты
физикалық-химиялық байланыстан тұрады.
Сондай физикалық, химиялық, биологиялық құбылыстарды біріктіретін
теория бар деп болжау жасайық. Яғни, келешекте бүкіл нақтылықтың
оқиғалары қарапайым физикалықтан бастап қиын əлеуметтік құбылыстарға
дейін сол жалғыз фундаменталды теория арқылы түсіндіруге болады ма?
Мысалы, механика негізінде аспан, сұйық жəне газ денелері сипатталады.
Бұндай жаһандық бағдарлама күмəн тудырады, себебі, тек қазіргі
нақтылықтан алшақ болған соң емес, сонымен қатар, ол ғылым құрылымы
туралы сұрақты тым қарапайым түрінде шешкісі келеді. Бұл бағдарлама əртүрлі
пəндік аймақтардың өзгешелігін ескермейді.
Əрине, біз физикалық, математикалық жəне тарихи білімді «ғылым» деп
біріктіреміз, оны біз басқа адамзат мəдениетінің аумақтарынан, іс-
əрекеттерінен нақты əмбебап қағидалар мен қатарлас белгілер арқылы
ажыратамыз. Мүмкін, жалпы ғылым шеңберінде оларды ажырататын
өзгешеліктері де айқын.
Бір теорияда қазіргі ғылымдағы ғылыми ойлау стильдерінің түрлері мен
таным əдістерін біріктіруге бола ма? Əлде ол тек уақытша құрылыс қызметті
атқаратын теория ма? Яғни, жоқ, жəне ол тарихи өзгеріске бағынатын құбылыс.
Осы интуицияға бағыт алып осы нақты бағдарламаның қателігін анықтайық.
Біріншіден, əртүрлі гылымда сипатталатын объектілер өзгеше. Мысалы,
физика мен тарихта, бұл жерде əр түрлі объектілерді біз ортақ қағидалар
арқылы көрсете алмаймыз.
Осы мəселені нақты көрсетейік.
Əуелі айтып кетейік, физикалық құбылыстар адам санасынан тыс. Олар
туралы білімдер өздеріне əсер етпейді. Ал, əлеуметтік объектілер туралы білім
сол объектілерге əсер жасайды ма? Əрине, олай деуге болмады. Мысалы,
Достарыңызбен бөлісу: |
