есепті шешудің Паскаль программалау тілінде программасын құра білу іскерлігін дамыту

есепті шешудің Паскаль программалау тілінде программасын құра білу іскерлігін дамыту

Бұл пәнді жетік түрде оқып үйрену үшін мектеп математикасының, информатикасының базалық ұғымдарын білу керек:

• 
  алгоритм және оның қасиеттері
  
• 
  негізгі алгоритмдік конструкциялар
  
• 
  логика алгебрасы туралы түсінік
  
• 
  программалау тілі туралы түсінік
  

• 
  Бағдарламаны жобалау әдістері мен ыңғайларының классификациясын білу;
  
• 
  Бағдарламалық өнімді құру кезеңдері туралы түсінік болуы;
  
• 
  Бағдарламалық құралдарды ұйымдастыру және олардың ішкі құрылымы туралы ұғым қалыптастыру;
  
• 
  Бағдарламалаудың типтік жүйесінің жұмыс істеу шарттарын білу;
  
• 
  Паскаль бағдарламалау тілінің алфавитін, синтаксисін және семантикасын білу;
  
• 
  Паскаль бағдарламалау тілінің құрал-саймандарымен жұмыс істеу іскерліктерінің болуы;
  
• 
  Қандай да бір есептерді практикалық жүзеге асыру үшін бағдарламалық қосымшаларын жасай білу.
  

Бағдарламалаудың типтік жүйелері. Жұмыс істеу схемасы. Бағдарлама құрылымы. Бағдарламалау жүйесінің негізгі компоненттері. Бағдарламалау парадигмалары. Бағдарламалау тілдерінің классификациясы.

Паскаль тілінің негізгі элементтері. Алфавит. Резервтегі сөздер. Айнымалылар. Тұрақтылар. Өрнектер. операторлар. Арнайы таңбалар. Паскаль- бағдарлама құрылымы. Сипаттау бөлімдері. Айнымалыларды сипаттау. Тұрақтыларды сипаттау.

Меншіктеу операторы.Процедураларды шақыру. Енгізу және шығару. Құрмалас оператор. Құрылымдық операторлар. Шартты операторлар (if…then…else). Таңдау операторы (case…of…end). Параметрлі цикл операторы (for…to…do…және for…downto…do). Шарты алдында тексерілетін цикл операторы (while…do…). Шарты соңында тексерілетін цикл операторы (repeat…until).

Типтердің иерархиясы. Қарапайым типтер: нақты, бүтін, символдық, логикалық (бульдік). Интервалдық (аралық тип).Саналатын типтер.

Жолды өңдеулердің стандартты процедуралары.Мәтіннен сөзді ерекшелеу алгоритмі.

Көмекші программа-процедуралар. Идентификаторлардың көріну аймағы. Формальды және нақты параметрлер. Параметрлер мәндер, параметр-айнымалылар және типтелмеген параметрлер. Көмекші программа- функциялар.

Деректердің пайдаланушы типтерінің сипаттамасы. Типтердің үйлесімділігі. Жазулар. Бекітілген бөлігі бар жазулар. Нұсқалы жазулар.

Графика. Мәтіндік және графиктік режимдер. Графикалық координаттар. Мәтіндік және графикалық режимдер арасындағы ауысулар. Графиканы программалау принциптері. Графикалық режимді инициализациялау. Graph модулінің процедуралары және функциялары.

1. В. Попов “Паскаль и Дельфи” Самоучитель, Питер 2004 ж.

2. Т. А. Павловская “Программирование на языке высокого уровня”

СПб Питер 2004 ж.

3. Фаронов В.В. “Turbo Pascal 7.0” Начальный курс. Учебно пособие

М. “Нолидж”-1998.

4. Камардинов О.Есептеуіш техника және программалау.-Алматы:

«Рауан», 97ж.

5. Грызлов В.И., Грызлова Т.П. “Турбо Паскаль 7.0” М, “ДМК”-1999.

6. Культин Н.Б. “Программирование в Турбо Паскаль и Delphi” Сант-

Петербург-1998.

7. Зуль Е.А. “Практическое программирование Turbo Pascal”. М-1997.

8. Культин Н. “Турбо Паскаль в задачах и примерах”. М-1999.

9. Семакин И.Г., Шестаков А.П. “Основы программирования”.

М. “Мастерство”-2001.
Қосымша әдебиеттер:

1. Мухамбетова Ғ.Г. “Турбо Паскаль программалау тілі” Орал, РИО 2004 ж

2. Мухамбетова Ғ.Г.“Паскаль тілінен практикум” Орал, РИО 2006 ж.

3. Алексеев В.Е., Ваулин А.С., Петрова Г.Б “Вычислительная техника и программирование” Практикум по программированию М, Высшая школа, 1991г.

4. Абрамов С.А “Начало программирования на языке Паскаль” М.Наука, 1987 г.

5. Абрамов С.А, Зима Е.В. “Начало информатики” М.Наука, 1989 г.

8. Васюкова Н.Д., В.В. Тюляева “Практикум по языку Паскаль”.

М. “Высшая школа” –1991.

9.Матрос Д.Ш, “Использование ЭВМ в ходе учебного процесса”

А, Мектеп,1989.

10. Қараев Ж.А. “ЭЕМ және программалау элементтері”. А, Рауан, 1991ж.

11. Абрамов В.Г “Введение в язык Паскаль” М., Наука 1988

• 
  Периодтық әдебиеттер:
  

Газета “Информатика ”, Москва. периодтық баспа оқу залы

• 
  Интернет-көздер:
  

www.referat.ru, www.kazref_narod.ru –рефераттар жинағы

Пән _____Паскаль программалау тілі

Кредит саны_____2____

Программалау тілдерінің ішінде қазіргі кезде кең танымал тіл- Паскаль программалау тілі болып табылады. Паскаль тілі- алгоритм құрылымы сақталып жасалған құрылымдық программалау тілі. Мектеп информатикасының “Программалау” тарауында бұрын Бейсик тілі оқытылып келген болса, соңғы жылдары Паскаль тілін оқыту жоспарланған. Себебі, Бейсик тіліне қарағанда Паскаль тілінің мүмкіндігі мол. Сондықтан бұл тіл күрделі ғылыми- техникалық есептерді шығаруда кеңінен қолданылады. Қазіргі кезде информатика пәнінен олимпиада кезінде есептердің программасын Паскаль немесе Си тілінде құру талап етіледі. Барлық программалау тілдерінің өз алфавиті болады. Алфавит – программада пайдаланылатын түрлі символдар (әріптер, цифрлар, таңбалар, белгілер).

1. 
   Латын алфавитінің бас (A-Z) және кіші (a-z) әріптері және _ астын сызу белгісі.
   
2. 
   Араб цифрлары: 0 – 9
   
3. 
   Арнайы символдар: а) арифметикалық операция белгілері: +, -, *, /
   

в) тыныс белгілері: ; : . , ..

г) қосарлы символдар: {}, [], (), (* *), (. .)

д) меншіктеу белгісі: : =

е) символдар: @, $, #, ^

4. 
   Қызметші сөздер: and, begin, if, then, else, end …
   

1. 
   Стандарт жәй тип: бүтін (integer)
   

логикалық (boolean)

процедуралық

символдық (char, string)

2. 
   Стандарт емес жәй тип: санақты және шектеулі типтер
   
3. 
   Құрылымдық тип: массив
   

жиын

Мәндері компьютердің арнайы программалары арқылы автоматты түрде есептелетін функциялар – стандарт функциялар деп аталады. Стандарт функциялар Паскаль тілінің System деп аталатын кітапханалық модулінде жинақталған. Бұл модуль программаға автоматты түрде қосылады.

abs (x)- х- тің абсолют мәні

sin(x)- х- тің синусы

cos(x)- х- тің косинусы

arctan(x)- х- тің арктангенсі

exp(x) - х- тің экспоненті - е^х

ln(x)- х- тің натурал логарифмі

PI-  санының мәні, =3,14159…

sqr(x)- х- тің квадраты

sqrt(x)- х- тің квадрат түбірі

int(x) немесе trunc(x)- х санының бүтін бөлігі

frac(x)- х санының бөлшек бөлігі

round(x)- х санын бүтінге дейін дөңгелектеу
х санын n дәрежеге шығару үшін төмендегі формула қолданылады.

x ⁿ = e ^nlnx  exp(n*ln(x))

Математикалық өрнек және оның сәйкес Паскаль тілінде жазылуына мысалдар:

1. 4 2x-y  4* SQRT(2*x-y)

2. ctgx+cos60º  cos(x)/sin(x)+cos(60*pi/180)

5. e ^sinx  exp (sin(x))*SQRT(x)

1. 
   Стандарт функциялар деген не?
   
2. 
   Паскаль тілінде қандай стандарт функциялар бар?
   
3. 
   Паскаль тілінде стандарт функциялар қандай модульде жинақталған?
   
4. 
   Арифметикалық өрнек деген не?
   
5. 
   Паскаль тілінде арифметикалық өрнек қалай жазылады?
   
6. 
   Өрнектегі операциялар қандай ретпен орындалады?
   
7. 
   Операциялардың орындалу ретін қалай өзгертуге болады?
   
8. 
   Дәрежелеу амалы Паскальда қандай формуламен есептеледі?
   
9. 
   Төмендегі өрнектер Паскаль тілінде қалай жазылады?
   

10. 
    Паскаль тілінде жазылған өрнектерге сәйкес арифметикалық
    

1. 
   sqr(3)+63/(sin(30*pi/180)+sqrt(6.5));
   
2. 
   abs(sin(12*pi/180))/exp(1/3*ln(x));
   
3. 
   ln(3)/ln(x)+exp(5*ln(x))/(sqrt(a*b)+3*a)
   
4. 
   sqr(x+ln(2))+abs(sin(x*pi/180)-sqrt(exp(5*ln(x)))
   

Паскаль тілінде кез-келген программаның мәтіні негізгі үш бөлімнен тұрады:

1. 
   программа тақырыбы
   
2. 
   сипаттау бөлімі
   
3. 
   операторлар бөлімі
   

Program программа атауы;

Мысалы:

Program Max111;

1. 
   Таңбалар бөлімі
   
2. 
   Тұрақтылар бөлімі
   
3. 
   Типтер бөлімі
   
4. 
   Айнгымалылар бөлімі
   
5. 
   Процедура мен функциялар бөлімі
   

айнымалы: = өрнек;

D:=b*b-4*a*c; p:=(a+b+c)/2;

(read-оқу)

Read операторының соңына ln жалғауы қосып жазылуы мүмкін: readln (readline-жолды оқу).

Мәндерді экранға шығару үшін Паскаль тілінде

операторы қолданылады. (write-жазу)

2) Write (x, ‘ ’, y); Write (‘s=’, s:5:2); Write (x+25, 3*x);

Меншіктеу, енгізу, шығару операторларын қолданып құрылған сызықтық программа мысалдарын қарастырайық.

1. 
   Екі қабырғасы мен арасындағы бұрышы берілген үшбұрыштың үшінші қабырғасын және ауданын табу программасын құрыңдар.
   

Var a,b,x: integer;

c, S:real;

begin

read (a,b,x);

c:=sqr(a)+sqr(b)-2*a*b*cos(x*pi/180);

S:=1/2*a*b*sin(pi*x/180);

Writeln (‘Үшбұрыш ауданы =’, S,’үшінші қабырғасы=’, с);

end.

2. 
   Берілген үш таңбалы бүтін санның цифрларының қосындысын табыңдар.
   

Var x,a,b,c,d,S:integer;

begin

Write (‘Үш таңбалы бүтін сан енгіз ’); read (x);

c:=b div 10; d:=b mod 10;

S:=a+c+d;

Writeln (‘S=’, S);

end.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Паскаль тілінде программа құрылымы қандай бөлімдерден тұрады?
   
2. 
   Программа тақырыбы үшін қандай ережелер орындалады?
   
3. 
   Программаның операторлық бөлімінде қандай қызметші сөздер қолданылады және ол бөлім қандай қызмет атқарады?
   
4. 
   Программаның сипаттау бөлімі қандай бөлімдерден тұрады?
   
5. 
   read, readln, write,writeln процедураларының айырмашылығы неде?
   
6. 
   Форматтап шығару оперторының жалпы түрде жазылуы қандай?
   
7. 
   Сызықтық программа деген не?
   
8. 
   Программада комментарий (түсініктеме) қалай жазылады?
   
9. 
   Begin, end қызметші сөздері нені білдіреді?
   
10. 
    Меншіктеу операторының жазылу үлгісі қандай?
    

1. 
   Тармақталу командасының қысқа және толық түрінің жазылуы.
   
2. 
   Құрама шарттар, құрама операторлар.
   
3. 
   Таңдау операторының жалпы түрі.
   

Оның жазылу үлгісі:

1) IF шарт THEN 1-оператор ELSE 2-оператор;

2) IF шарт THEN оператор;

1-жағдай шартты оператордың жазылуының толық түрі, 2-жағдай қысқа түрі деп аталады.

Мысал 1. Берілген үш санның үлкенін табыңдар.

Program max3;

Var a,b,c,max1, max: integer;

begin

if a>b then max1:=a else max1:=b;

if c>max1 then max:=c else max:=max1;

Writeln (‘3 санның үлкені=’, max);

end.
Егер then, else қызметші сөздерінен кейін бір емес, бірнеше оператор жазылса, олар құрама оператор деп аталады және begin, end операторлық жақшаға алынады.

Егер шарттың саны біреуден артық болса, онда ол құрама шарт деп аталады. Құрама шарттар арасына and (және), or (немесе), not (емес) қызметші сөздері жазылады және жәй шарттар жақшаға ( ) алынып жазылады.

0 and (х5)
Мысал 2. Екі бүтін санның үлкені мен кішісін табыңдар.

Var a,b, max, min: integer;

begin

read (a,b);

else begin max:=b; min:=a end;

Writeln (‘max=’, max, ‘min=’, min)

end.
Мысал 3. Жазықтықта берілген нүкте центрі (2,3) нүктесіндегі, ішкі радиусы 1-ге, сыртқы радиусы 2-ке тең сақинаға тиісті бола ма?

Program m3;

const r11; r22;

var x,y:real;

begin

if (sqr(х-2)+sqr(у-3) sqr(r1)) and (sqr(х-2)+sqr(у-3) sqr(r2)) then

Writeln (нүкте сақинаға тиісті) else writeln (тиісті емес)

end.

Таңдау операторының құрылымы:

1. 
   тұрақты: 1- оператор;
   
2. 
   тұрақты: 2- оператор;
   

14. 
    тұрақты: n- оператор
    

Бұл оператор былайша жұмыс істейді:

Алдымен өрнектің мәні есептеледі, сонан соң өрнектің мәніне тең тұрақты ізделінеді. Сәйкесінше сол тұрақтыдан кейін жазылған оператор орындалады да, таңдау операторының жұмысы аяқталады. Егер тізімде есептелген мәнге тең тұрақты табылмаса, басқару else сөзінен кейін тұрған операторға беріледі.

Мысал 1. Берілген 0 мен 12 арасындағы натурал санға сәйкес шығыс күнтізбесіне сәйкес жыл атауын шығаратын программа:

Program m1;

var n: byte;

begin

сase n of

0: Writeln ( Мешін жылы);

1: Writeln ( Тауық жылы);

2: Writeln (Ит жылы );

3: Writeln (Доңыз жылы);

4: Writeln (Тышқан жылы);

5: Writeln (Сиыр жылы);

6: Writeln (Барыс жылы);

7: Writeln (Қоян жылы);

8: Writeln ( Айдаһар жылы);

9: Writeln (Жылан жылы);

10: Writeln (Жылқы жылы);

11: Writeln (Қой жылы);

else writeln (Дұрыс емес)

end; таңдау операторының соңы

end. программаның соңы
Бақылау сұрақтары:

1. 
   Шартты оператор деген не?
   
2. 
   Шартты операторлардың формалары және олардың жазылу үлгілері қандай?
   
3. 
   Құрама шарт деген не, олар қалай жазылады ?
   
4. 
   Құрама оператор деген не және олардың жазылуы қандай?
   
5. 
   Егер шарт орындалмаса және программада else сөзі болмаса басқару қайда жіберіледі?
   
6. 
   Шарттың нәтижесі қандай мәндер болады?
   
7. 
   Квадрат теңдеу шешудегі шарттар қандай?
   
8. 
   Шартты және таңдау операторының айырмашылығы қандай?
   
9. 
   Таңдау операторының құрылымы қандай?
   
10. 
    Таңдау шарты қандай типті мәндерді қабылдамайды?
    
11. 
    Таңдау операторы қалай жұмыс істейді ?
    
12. 
    Егер тізімде есептелген мәнге тең тұрақты табылмаса, басқару қайда беріледі?
    

Турбо Паскаль тілінде программаның қайталанатын бөлігін программалау үшін әртүрлі 3 оператор қолданылады.

Олар: 1) параметрлі цикл (немесе үшін циклі)

2) әзір циклі

3) дейін циклі

1. 
   Параметрлі циклдің құрылымы:
   

Мұндағы for (үшін), to (дейін) do(орындау)- қызметші сөздер. Бұл циклде цикл параметрі integer типті бүтін сан, цикл қадамы 1-ге ғана тең.

Қадам -1-ге тең болған параметрлі цикл төмендегіше жазылады:

FOR цикл параметрі:=бастапқы мән DOWNTO соңғы мән ДО

Мысал 1. Алғашқы 50 натурал санның қосындысын және арифметикалық ортасын табыңдар.

а) var i, s, k: integer; б) var i, s, k: integer;

begin begin

for i:=1 to 50 do for i:=50 downto 1 do

S:=S+i; k:=S/50; S:=S+i; k:=S/50;

Writeln (‘S=’,S,’k=’,k) Writeln (‘S=’,S,’k=’,k)

end. end.

Цикл денесі құрама оператордан тұратын болса, онда олар begin, end операторлық жақшаға алынады.

Program m2;

var D,C : integer;

begin

C:=2.5*D;

Writeln ( D,’ Дюйм =’ ,C, ‘ См’ ) end;end.
Мысал 3. Берілген кез- келген бүтін санның көбейту кестесін экранға шығаратын программа құрыңдар.
var i, n, p : integer;

begin writeln(‘Бүтін сан енгіз’); readln(n);

for i:=1 to 10 do

begin

Writeln (i,’*’, n, ‘=’, p)

end;

end.

2. 
   Әзір немесе шартты алдын-ала тексеру циклі.
   

while (әзір), do (орындау)- қызметші сөздер.

Program m1;

var i, P: integer;

begin

While i<=98 do

begin

P:=P*i; i:=i+2; end;

end.
Мысал 2. Екі натурал санның ең кіші ортақ еселігін табатын программа құрыңдар.

Program m2;

var a,b, EKOE,c: integer;

begin

read (a,b); c:=a*b;

if a>b then a:= a-b else b:= b-a;

EKOE:=c/a;

Write ('2 санның ең кіші ортақ еселігі =', EKOE);

end.
Паскаль тілінде циклді басқару үшін Break және Continue -2 оператор қолданылады. Олар циклді қолдану мүмкіндігін кеңейтіп, программа құрылымын жақсартады.

Break- циклді тоқтатуды жүзеге асырады; басқару циклден кейін тұрған операторға беріледі.

Continue -циклдің кезекті қадамының орындалуын мерзімінен бұрын аяқтауды жүзеге асырады; басқару циклдің келесі мәніне беріледі.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Цикл операторы қандай жағдайда қолданылады?
   
2. 
   Паскаль тілінде циклді ұйымдастырудың қандай тәсілдері бар?
   
3. 
   Параметрлі циклдің құрылымы, ерекшелігі қандай?
   
4. 
   Әзір циклінің құрылымы қандай?
   
5. 
   Дейін циклінің құрылымы қандай?
   
6. 
   Әзір және Дейін циклдерінің айырмашылығы неде?
   
7. 
   Параметрлі циклді қандай жағдайда қолданған ыңғайлы?
   
8. 
   Brear, Continue операторлары қандай қызмет атқарады? Мысал келтір.
   
9. 
   Қадамы -1 –ге тең кері цикл қалай ұйымдастырылады?
   
10. 
    Бір- біріне кірістірілген цикл деген не? Мысал келтір.
    

(array- жиым). Квадрат жақшада жиымның бірінші және соңғы элементтерінің индексі жазылады.

c: array [-3..4] of integer;

Program m1;

Var a: array [1..10] of integer;

i, max, min, k integer;

begin Randomize;

for i:=1 to 10 do

a [i]:=random (10); жиымды кездейсоқ сандармен толтыру

max:= a [1]; min:= a [1];

for i:=2 to n do

begin

if min  a [i] then min:=a [i];

end; k:=max- min;

Writeln ('айырма=', k)

end.
Бақылау сұрақтары:

1. 
   Паскальда қандай құрылымдық типтер бар?
   
2. 
   Жиым деген не? Жиымның қандай түрлері бар?
   
3. 
   Паскальда жиым қалай сипатталады?
   
4. 
   Жиымның элементі мен индексінің типі қандай болады?
   
5. 
   Бірөлшемді жиымды енгізу және шығару қалай жүзеге асады?
   
6. 
   Жиымның ең үлкен және ең кіші элементін табу алгоритмі қандай?
   
7. 
   Жиымэлементтерін көпіршік әдісімен реттеу алгоритмі қандай?
   

Массив бір өлшемді (сызықтық), екі өлшемді (матрица), жалпы алғанда n өлшемді болады. n жолдан, m бағаннан тұратын екі өлшемді массив былайша сипаттайды:

Var массив аты: array [1..n, 1..m] of элемент типі;

Матрица элементтерін енгізу циклінің жалпы түрі:

for i:=1 to n do begin

for j:=1 to m do

read (a [i, j]); readln;end;

Матрица элементтерінің қалпын сақтап экранға шығару циклінің жазуының үлгісі:

for i:=1 to n do

begin

write (a [i, j]); writeln;

end;
1-жаттығу . Матрицаның жұп және тақ элементтерінің санын табыңдар.

Program Matrix1;

Const n=3; m=2;

Var a: array [1..3, 1..2] of integer;

i, k, l: integer; k-жұп, l-тақ элемент саны

begin

for j:=1 to m do

begin

read (a[i, j ]);

end;

end.
2-жаттығу. Кездейсоқ бүтін сандармен толтырылған Х(3х4) матрицаның жолдарындағы элементтердің қосындысын табыңдар.