Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Филологические науки», №4(62) 2017 г.
118
мағыналық шегін дәл белгілеп, сөзді сол нақтылы бір мағынада ғана алып қолдану арқылы жасалады.
Ғылыми ұғымдардың қазақ тілінде мағынасын терең ашып жеткізетін және өзі жатық, құлаққа
жағымды, көпшілік жақсы қабылдайтын терминдерді әлі де көптеп қалыптастыру қажеттігі бүгін
өмір талабынан туып отыр [ 1, 7].
Термин сөздерге мына төмендегідей үш түрлі шарт қойылады: а) Термин болу үшін сөздің мағы-
насы біреу-ақ болу қажет; ә) Термин сөздердің қосымша, ауыс мағыналары болмау керек; б) Термин
сөздер нақты заттардың атауы емес, ғылымның тар аясындағы дерексіз ұғымдардың атауы болуы шарт.
Қазіргі ғылымда терминологиялық құрылымның жүйелене түсуі соңғы уақытта математика,
семиотика терминдері есебімен толыға түскені байқалады.
Алаш қайраткерлері мен тұлғалары әр салаға өзінің термин қалыптастыру үлесін қоса бастады.
Орыстың ғылым тілінің даму тарихын зерттеуші ғалымдар бірауыздан энциклопедист-ғалым
М.В. Ломоносовты «орыс ғылыми терминологиясының атасы» дейтін болса, Қазақстан ғылымының
тарихындағы ондай орынды ұлтымыздың бағына туған перзенті аса көрнекті ғалым Ахмет
Байтұрсынұлы. Мәселен: Е.Омарұлы математика саласында, салалық терминдер жасай бастады.
Салалық терминдердің қалыптасуының алғашқы кезеңінде қазақ ғалымдары салыстырмалы түрде
бірдей деңгейде термин жасады. Бұл жасалған терминдердің 90%-ы тек қазақ тілінде ғана жасалған.
Бұл терминдердің 50-60% қазіргі заманда өз салаларында қолданыс тапқан. Әлiмхан Ермеков
математикалық терминдерден бастап, ұлы математика курсына (курс высшей математики) дейiнгi
тұтас терминдер жүйесiн жасады. Біздегі терминологиялық сөздіктер мен әдебиеттердің көпшілігінде
термин, терминология, терминологиялық сөздік, термин жасау, халықаралық термин, тіркесті термин
сияқты санаулы терминдер ғана қолданылады. Сондықтан бұл құралда осы уақытқа дейінгі қазақ
тілінде жарық көрген еңбектердің ешқайсысында кездеспейтін, алайда өзге елдердің терминтанушы
ғалымдарының енбектерінде қолданыс тауып жүрген терминдер көптеп саналады. Математикалық
терминдердің жасалу жолдары сөздер мен терминдердің жасалу жолдарына ұқсас. Олар
морфологиялық, синтаксистік және лексика-семантикалық болып үшке бөлінеді. Зерттеушілер бұл
үшеуінің үстіне соңғы кезде калькалану немесе аударма тәсіл деп аталатын төртінші тәсілді қосып
жүр. Бұлардың ішіндегі ең басты, әрі өнімді тәсілдер – морфологиялық тәсіл мен синтаксистік
тәсілдер [ 3, 41].
Түркі тіл білімінде сөзжасам жүйесі мен оның теориялық мәселелері А.А. Юлдашев, Г.М. Гарипов,
Э.В. Севортян, А.Н. Кононов, А.Г. Гулямов, Ф.Ганиев т.б. ғалымдар еңбектерінде зерттелінген.
Қазақ тілінде морфологиялық тәсіл арқылы сөзжасау 20-30 жылдары жедел дамығаны белгілі.
Сөзжасамның бұл тәсілі алғаш А.Ысқақов, Ғ.Мұсабаев, Ғ.Қалиев еңбектерінде зерттелінді.
Соңғы жылдары А.Салқынбайдың тарихи сөзжасам, яғни сөздік құрамның бүкіл негізін құрайтын
туынды сөздердің жасалуы мен тарихи қалыптасу, даму заңдылықтарын айқындап беретін
зерттеуінің маңызы зор.
Терминологиялық сөзжасам жай сөзжасамға қарағанда күрделі процесс. Егер жай сөзжасамда
сөзжасаудың белгілі бір тәсілін пайдаланумен шектелсе, термин үшін терминдік атаудың сөздік
мәнін ашу, яғни ұғымға анықтама беру қажет.
Сөзжасамның морфологиялық тәсілі деп түбір сөзге түрлі жұрнақтар жалғау арқылы туынды сөз
жасауды айтамыз. Осы тәсіл математика терминдерін жасауда елеулі орын алады.
Морфологиялық тәсіл арқылы жасалған терминдерге профессор Б.Қалиевтің ізімен тек түбірге
жұрнақтар жалғану арқылы жасалған туынды түбірлерді ғана емес, сонымен бірге екі түбірдің
бірігуінен, кірігуінен және қосарлануынан жасалған терминдерді жатқызады.
Белгілі ғалым А.Байтұрсыновтың қазақ тілінің сөзжасам тәсілдерін анықтаумен қатар, ол
тәсілдерді термин жасауда пайдаланудың жарқын үлгісін көрсеткендігін оның қаламынан туындаған
терминдері дәлелдейді. Мәселен, буыншы, бастауыш, жалғаулық, есімдік тәрізді көптеген терминдері
морфологиялық тәсілмен жасалған.
Морфологиялық тәсілмен жасалған терминжасамның ең өнімді түрі – түбірге жұрнақтардың
қосылуы арқылы жасалуы. Сондықтан да кейбір лингвистикалық еңбектерде бұл тәсілді «аффикстік
тәсіл» деп аталады. Бұл тәсіл арқылы туындайтын сөздер екі бірліктің қатысуымен жасалады. Олар
лексикалық мағыналы сөз және сөзжасамдық жұрнақ. Басқаша былай өрнектеп көрсетуге болады:
Лексикалық мағыналы сөз + сөзжасамдық жұрнақ = туынды сөз. Мысалы:
Достарыңызбен бөлісу: 
