|
Батырдың күйші екендігін әуелден белгілі, бірақ қоғам, өнер тарихын көп білмейтін Алматыдағы қандастарымыз “Мақамбет күйші” дегенімізде мысқылдап жүрді. Ол әдебиетшінің бишаралығы ғой. Әйтпесе Мұқтар Әуезов 1937ж. Мақамбет әрі батыр, әрі жырау – ақын, әрі күйші домбырашы, - деген. Мақамбет мұрасын алғаш жинаған Қалел Досмұқамбетұлы Мақамбетті алып ақын, домбырашы десе, ол өзі батыр деген Қазақстанда кең тараған мәлімет екен. Сөйтсе Мақамбет өмірін, творчествосын ғылыми экспедия шығарып, зерттемеді. Мен 1936-1937ж.ж. Калмыковта тұрдым. Қазақ балалары маған Жайық өзені жарқабағында биік, үлкен үйді көрсетіп, бұнда Мақамбет батыр бір кезде жатқан абақты” – деп түсіндіреді. Балалар соның қасында қысы-жазы ойнап жүретінбіз, ол кезде онда ұстахана болатын, арба шана, т.б. оңдайтын. Орыс мектебінде оқитынмын, жолдың арбетінде аудандық клуб еді, сабақтан үзілісте жүгіріп барып соның төңірегінде жүретінбіз. Бір күні клубқа кірсем кісі толып отыр, сахнада домбырамен бір жігіт отыр, енді бір жігіт сахнада: жаңағы орындалған Мақамбеттің күйі тағы бір күйін тартады – деді, атауын ұмыттым, шығып кеттім. Калмыковта қазақ көп тұратын, батыр туралы әңгімеде жиі айтылатын.
1950ж.ж. Мақамбет күйлері Алматыда тартыла бастады. Жерлесіміз Оразғали Сүйінбеков атай батырдың “Қайран Нарын”, “Жұмыр, Қылыш”, “Өкініш” деген 3 күйін академик А.Жұбановке тартып беріпті. Бірақ кей ағайын бұған сене қоймады. Артынша музыка зерттеушісі Тымат Мерғалиев ел аузында бұл күйлердің сақталғанын дәлелдеп берді. Өлкетанушы М.Ысмағұлов бұл үш күйлердің шығу тарихын, мазмұнын, кім білетінін жазды (23:31) Көпке дейін осы үш күй ғана белгілі болды. Бұған менің көңілім толмады. Мақамбет туралы тарихи, әдеби мәлімет жинай жүріп, Калмыковке (қазақ “Князь қала дейді”) 2 рет бардым, ешкім білмеді. Үміт үзіп жүргем, дегенмен 1979ж. 28 тамызда Орал аэропортында самолет күтіп тұрмыз, әр түрлі әңгіме айтамыз. Қасымдағы біреу Мақамбет туралы әңгімеде оның күйлерін Орал облысының Тайпақ ауданында Қ.Иманбаев біледі дегені. Сенбей қайта сұрадым, әлгі кісі қайталап, совхоз атында атады. Мазам кетті, самолеттен қалайын десем демалысым бітіп қалды, әрі Котельниково совхозында өткенде болғам. Алматыға барғанмен тынышым кетті, Оралға командировка іздедім, болмады. Амал жоқ. Гурьевке алдым, содан 15 қыркүйекте вертолетпен Кальмыковке жеттім. Ауаткомге барып, оның орынбасары Дүйсенбаев Қыдырғали мен совхоз бөлімшесінің басқарушысын алып, қырдағы қойшы Қанаш Иманбаев ағайды тауып, ол кісіден Мақамбеттің 11 күйлерін магнитофонға жазып алдық. Басы "Терезе шілтер" күйін тартты. Біз “Шілтерлі терезе” болар деп едік, Қанакең: Жоқ, қарттар маған солай үйретті. Сіздер ғой бұрмалап жүрген”, - деп маған қарады. Күй осы Калмыков түрмесінде шыққан шілтер дегені темір решетка” ғой деп түсіндіреді. Сосын “Жорық” деген күй Нарындағы көтеріліске арналған күйдің бірі “Қиыл қырғыны”, “Мақамбеттің ақжелеңі”, “Ілме ақжелең”, “Ақтабан-ай”, т.б. не бәрі 11 күй, арасында “Жұмыр Қылыш” т.б. бар. Қ.Иманбаев 6 жасында-ақ бұл күйлерді бір тартқаннан кейін естігенін жалмажан өзі домбыраға түсіріп алатынын, тіпті кешегі тартқанды бүгін түсіретін болғанын, әр күйдің шығу тарихын айтып, қазақта 62 ақжелең бар, күйші болатын кісі әуелі соның бәрін үйренуі керек, содан кейін ғана ол күйші аталады, – деді. Ал Мақамбетте 2 ақжелең бар екен. Күн кешкірді, мал жиятын уақыт, Қанекең шаруасына тұрді, бізде әрең-әрең тұрып, Қанекеңе әбден риза, әрі таңғала жүріп кеттік. Алматыға келіп әуелі мақала жазып, “Қазақ әдебиеті” газетіне (12.10.1979ж. №41) жалмажан жарияладым. Қанекеңмен әңгіменің бірталайын жаздым. Қанекең күйлердің “ақжелең” деген жеңіл, қысқалау, өзінше қиын түрі болады, ол “62 бұтақтан тұрады, домбырашының кез-келгені оларды, бұл 62-ні түгел біле бермейді. Ал күйші болам деген кісі бұларды міндетті түрде білуге тиіс. Бұл өзі 62 жеке, мазмұны әртүрлі, тарту орындауы бірінен бірі өзге күйлер. Бұл бізше мамандық арттыру, жетілдіру. Бұларды меңгерген кісі ғана күйші болады, яғни күй шығара алады, - деді. Осыдан бастап кей қаламгерлер қазақта 62 ақжелең бар, - деп гуілдете бастады. Соны білу керек – деп әр жерде қарадүрсін жазып келеді. Айтжан Тоқтаған деген 2000ж. “Атыраудың 62 ақжелеңі” деген жинақ шығарыпты, ақжелең күйлерінің сипаты толық емес секілді, әрі Мақамбеттің бірде күйі жоқ. Сірә ізденуі кем болар. Мамандар Мақамбет күйлері күрделі дейді. Белглі музыка маманы Т.Мерғалиев қазақ ән, күйлерінің 2-3 жинағын шығарған, әсіресе “Домбыра сазы” (А.1972) ерекше. Ол Мақамбеттің күйлерін нақышына келтіре тым шебер орындайды, тарихында біледі. Тек теледидар ол кісіні пайдаланбайды. Айтарымыз Тымат Мерғалиевте Мақамбет күйлері болар, тек “кілтін тауып” ойнату керек. Ол кісі біздіңше қазақ күйлерінің білгірі, әрі ғылыми деңгейі жоғары. Менің “К.Ә.” мақаламды оқымаған. Мақала шығысымен табылған күйлерді жариялау үшін нотаға түсіретін маман іздедім, белгілі ізденуші Мұстафа Ысмағұловқа кісі тауып бер дедім. Оның қолы бос, көпті таниды. Бір күні ол Қаршыға Ақмедияровты үйіме ілестіріп келді. Екеуі менен 5-6 Мақамбет күйлерін магнитофондарына жазып алды. Кітап етіп шығарамыз – деді. Күйлерді менен алғаныңды ұмытпай жазыңдар, - дедім. Қаршығаға 1982ж. екеуі Н.Көшекбаевты қосып “Шашақты найза, шалқар күй” деген атпен Мақамбеттің 7 күйін кітап етіп шығарды. Бәрекелді құп! Тек 4 күйді менен алғанын жазбапты. Күйлердің шығу тарихында да жаңсақ мәлімет көп, бұрмалайды. (12,13 беттер т.б.) Бұғанда шүкір! Қ.Ақмедияров менен алған күйлердің екеуін жинаққа ендірмепті, себебін айтпайды. Мақаң күйлері сахынаға өте сирек шығады. Әлі жете меңгерілмеген болар. Маманның айтуынша, белгілі “Өкініш” күйін орындағанда Ақмедияров сағаға дейін барады, бұл бері де қосылған көрінеді. Жөнін кімнен алғанын түсіндірмейді. Тон, жарты тон деген болады, ол оларды тастап кетеді, күй қызықты, әсерлі болмауы мүмкін. Қалайда Мақамбет күйлерін сауатты, ғылыми дәйекті насихатталуын тілейміз. Мақамбеттің 17 күйі бар деп еститінбіз, қалғандарын жинау қажет. Маңғыстаудағы Жаңа өзен қаласындағы Мұрат Өскенбаевтан бір күй жазып алдым. Әлі де іздену қажет. Мақамбеттің әдеби, музыкалық мұрасы, мол, тез табайық. Ол үшін ғылыми, комплексті экспедиция шығару қажет биыл.
Достарыңызбен бөлісу: |
