§2 Ішкі тараптың ХІХ-ғасырдың 2 – ширегіндегі өмірі

( :44) Балаларында М.Тәжімұратов секілді ботастыра берген. Ал Жәңгір 20.5.37ж. рапортында 1-ші әйелім “султанья” (сұлтан қызы) Асрепова Юзим, 30 жаста деген. Бұны құлпыстағы жазу растайды. Бір фактының өзі жоғарыдағы авторлар мәліметінің жалғандығын көрсетеді. Балаларының жастарында хате жазады. Біз мұның бәрін зертемедік, ол ұзақ әңгіме Жәңгір есімінің этимологиясын білмегендер оны да бұрмалайды. Жалпы көптеген сөз қолдануда салақтық, не білместік көрсетіп жүр, сөз төркінін ажыратпайды. Әлі күнге “Өмір салты” деген жасанды сөз тіркесін, “орда” “аймақ”, т.б. жиі айтады. “Образ” деген сөздің аудармасын көп іздедім, ақыры А.Байтұрсынов жазбаларынан (архивте) оны “берне” депті. “Бернелеп сөйлеу” бар емес пе? Сосын “Егем. Қаз-ға” жариялап едім, ( : ) ешкім елең етпей, әлі хате жазады. Сондай-ақ, Орда, аймақ – манғұл сөздері, бізге орыстар кіргізді. Аймақ орнына аумақ, алап, алап, алқап деген сөздер бар, бірақ оларды тіпті қолданбайды. Әлі шетел сөзіне әуеспіз. Т.Боранғалиев Мақамбет жөніндегі мақаласындағы көп былықтың ішінде “Жәңгір” деген “Жангар” деген қалмақ сөзінен екен. “Мақамбеттің оны “қалмақ” деуі содан депті. ( :12) Жәңгірдің “Жаһангир” деген сөздің қысқарған түрі екенін оқушыда біледі. Әйтсе де дерек келтірейін: “Ғала қаһлу, уа ғала жаһлу хан Жаһангер Бөкей ұлына. Беріш рулының старшыналары” деп ханға барып, түсінеміз Исатайларды қабылдамай, кері қайтарған соң 1836ж. 30-саратанда жазған арызы. Тексеріңіз? А.С.Пушкин: “Бөгденің шанасына жабыс па” – деген, оны қазақша өзің білмейтін іске басың ды сұқ па? – дейді. Енді біз оның қызметіне тоқталайық.

( :60) Бұл ішкі тарап өміріндегі өзекті мәселе. Бұны білген Ф.Энгель Сары, Қара өзендер мен Самар көлдеріндегі, Каспий жағалауындағы бос жерге ұқыпты, ұңғыт қазақтарға иелік беріп, олар онда үй-жай салып, бара-бара егін егіп, айнала пішен жауып машықтанып, орнығып басқаларға үлгі болар еді де, Жайықтан “Сыртқа” өтем деушілер тиылар еді деген. (:293) Бұл шараны Сенат мақұлдап, орындалуын Орынборға жүктесе, ОШК оны Жәңгірге тапсырады. Жәңгір бұны өзінің жеке басымен таптық мүддесіне пайдаланады. Уақытша Советтің 1847ж. тексеруі бойынша хан бос жерді, бос емес біреудің, ауылдың, рудың пайдаланып келген жерін сыртынан “туысқандарымен сыбайластарына, байларға бөліп, сатқан”, - деп тұжырады. ( :19) Біреудің біреуге, не жер бөлігін екіншіге сатқанын, әр-берден соң жерді сажындап, адымдап, жіппен өлшеп сатқан. (:19). Сонда хан, інісі Меңдігерей ең шұрайлы Тарғын (Торгун) өзені, Самар көлі жағынан, Тарғын төбе, Үштарғын, т.б. жерді 400 мың десятинадан (кей автордың: хан жанұясы 400 мың дес. жер алды деуі бұрмалау, хате), Қарауыл хожа Бабажанов, сұлтан Ш.Ормановтар 7000 мың десятинадан, Ш.Ниязов – ноғай – қазақ – 1.800 мың десятина жер алған (Сонда), жер мәселесін зерттеуші А.Ереновтың есептеуінше 4 млн. 700 дес. жер хан, сұлтандар мен рубасылардың меншігінде болады, ол халықтың пайдалануына жердің 1/3 бөлігі қалады (….). Жерді жекеменшікке бөлу прогрессивті қадам, ал хан оны түсінбей өз туыстарына бөліп, қоғамды кері тартты. Көп ауылдар, ру бөліктері жерсіз қалады. Ал, көп жерге ие болған алпауыттар жерді тиімді пайдалануды ойламады, егін егіп, пішен шауып, отырықшыландыруды қолға алмады. Олар оңай жолды қолданды, жерді шаруаларға жалға беріп, пайда тапты. Кәриялардың хан жерді “күлдікке” бөлді, “өмірлікке” берді деуі осы еді. Бұл жаңалық емес. Кіші жүзде де жерге жеке меншік болды. Мысалы, Дәулеталиев дегеннің қыстауы, қора жайымен, егіні, шабындығы болған, оны Щапов деген комендант 1820ж. тартып алған. Жәңгір біреудің жерін тартып алып, көп шаруа жерсіз қалады. Мысалы, Исатайдың 1808 жылдан бері мекендеген Қиғаш пен Жайық (Кіші) аралығында Күйген арал, Қара қамыс, төбелерін (бугры) хан тартып алып, басқаға береді. Исатай хан мен айтысып жүріп, қашықтағы “Манаш” тұрағын, одан әрі Мың төбені алады. Мақамбет, Қалдыбай Қосаяков, Уса Төлегенов т.б. жерлерінен айырылады. Наразылық туады, ел ішінде тыныштық кетеді. Жер мәселесі 3-ші рет көтерілістің басты себебі болады. Бірақ бұны әдебиетшілер, популистер аузына да алмай, айналып кетеді. Осы шамада Бекмағанбет, Мақамбет, Қожақмет т.б. Өтемісұлдары бұрынғы жер иелігінен айырылып, Ақжонас жайлауында тұр. Зерттеушілер бұның мәнін әлі анықтай алмай келеді.

Мақамбет қоғам қайраткері, батыр ретінде тарихи аренаға шығуына 1830ж.ж. Ішкі тараптағы аса шиеленіскен саяси, әлеуметтік т.б. жағдай себеп болғаны белгілі. Халық наразылығының, күйзелісінің бір себебін – отарлауды қысқаша шолып өттік. Келесі себептері – тараптың ішкі саясатынан туындайды. Ол да отарлауға байланысты. Өйткені, 1827, 1829 ж.ж. көтерілістер жер жетіспеушілігі, билеуші топтың шаруа мүддесін қорғамай, отарлаушы мен “ауыз жаласып” кеткенінен, ханның қатаң алым, салық саясатынан болған. Біз жоғарыда орыс помещиктері Каспий жағалауын заңсыз иеленгенін, Сары, Қара өзендер аралығын, Самар көлдерін Орал әскері тартып алғанын айттық. Хан бұл жер мәселесін шешуді Орынборда да, 1826ж. Мәскеуде де үкімет алдына қоймаған.

Қамалған көп дұшпанға қор болдық.

Терезеден телміріп,

Ағайын мен туғанды,

Бір көруге зар болдық…” – деп ақын 1829-31ж.ж. айтып отыр. (1:16) Біз Тайпақ ауданында (Батыс Қаз-н) Қанаш Иманбаев ағайдан Мақамбеттің 11 күйін жазып алып, Қ.Ақмедияровқа бергенбіз, ол нотаға түісіріп, кітап етіп шығарды. Қанекең Мақанның “Терезе шілтер” деген күйінен бастап, оны Калмыков абақтысында жатқанда шығарды – деп түсіндірді. ( : ) Олай болса Т.Боранғаливетің Мақамбеттің ақындығы көтерілістен кейін пайда болды деуі жаңсақ. Мақамбеттің ақындығы мен күй шығару қабілеті ерте оянған болып тұр. Орда ауданы мұғалімі Ғ.Зарипов, Н.Биқанов кәриядан Мақамбеттің “жағынған хан патшаға” деген өлеңін алып, жариялады. ( :5) Бұл да осы кезеңде айтылған және тарихи шындық.

“Халық айтса қалт айтпайды” дегендей халық Жәңгір өз қызметін патшаға, оның Орынбор, Петербордағы чиновниктері жарамсақтанып, жағынудан, үйір-үйір жылқы, табын түйе Орынбор базарына жетпей, әркімнің шарбағына кіретінін айтатын.

Олай айтуға негіз көп 1825-1826ж.ж. патшаға барам деп елден жылу жинаған. Орынбордан әрең т.б. ұлықсат алып, 1826ж. Мәскеуде патшаның таққа отыру рәсіміне қатынасты. Газеттер бұны эгзотика көріп, жаза бастаған. Одан келе, Кенжеғали Құрманғожаев деген үйшіге киіз үйді алтын, күміс, сүйек, қымбат тастармен әшекейлеп, Петерборға апарып, патшаға сыйлаған. 1828ж. бұлықты көпшікті, күміспен күптелген қазақы ер-тұрман жасатып патшаға сый еткен. Бұнымен қатар үйірлеп жылқы патшаға, басқаға да жіберген. 1830, 1834-37,41ж.ж, патшаға жылқы жібергені архивте сақталған. Патша да Фатимаға қымбат асыл тастар безендірілген 150 мың сомның көйлегін т.б. жіберген. Бұл елге тарап, ханның беделі өседі. Патша министрлерімен Жәңгір оңай сөйлесетін болған, олардың да орап, тілегін орындатқан. Орынбор губернаторы бөгетте жасағысы келген, бірақ ішкі тарап Бөкей кезінде-ақ Астрахан губернаторымен де қатынасып, тілек, шағым айтуға ерікті еді. Орынбор одан да сескенген. Орынбор Жәңгірдің кеңсесі тұрақты бір жерде болуы үшін ханға үй салып бермек болды. 1825ж. көктемде П.К.Эссен Астрахань губернаторына: ханға үй салып берейік деп едік, ол қашақтап орнын көрсетпей жүр – депті. Ақыры, 1826 ж. Орынбор Тафаевты жіберіп, қазына ақшасына “Жасқұс” деген тұрақта декабрьде үй салып, кілтін берген. Кейін хан өзіне аға, інісіне үй салдырған. Әуелі казак әскеріне казарма, орыс, татар саудагерлері дүкен, қойма, үйлер салған. Сонда, 1840ж. 41 үй болған, оны қала деуге бола ма?

Онымен қоймай хан “үй салуда мен бірінші бастап үлгі көрсеттім” деген сөздеріне қазірде мән береді. Әрісін айтпағанда, ағасы Шығай Бөкейден кейін, ОШК-на 1817ж. қазақтарды отырықшыландырайын деп едім, соларға “үлгі” ретінде өзім үй салайын деген, өтінішін 1819ж. П.К.Эссенге қайталаған. Сосын 1820ж. Каспий жағасында ағаш үй салады. Бірақ, помещик бұл жер менікі, босат кіжіңдеген. П.Эссенге шағымдаған. 1828 ж. 16 көкекте П.К.Эссен ханға: Сіз ішкі орданы “Меньшая Киргиз-кайсацкая Орда” деп бұрынғыша атайсыз, одан да “Внутренняя Букеевская Орда” деп ресми аталған. Ал халық өзінше “Патша әкімшілігі қазақтың ішкі ісіне көп араласпаған, тек өз мүддесін қорғаған. Содан хан ішкі ел билеу, сот, жер мәселелерін өзінің мүддесіне қарай атқарған. Бұл қасіретті, әлі ұзақ әңгіме. Сөйтіп, хан патшаға жағыну арқасында бірталай еркіндік алды. Бірақ ел мүддесіне пайдаланбай, өз қарабасының баюына құлданғанын проф.Қасымбаев Ж. өз кітабында айқын жазады. 1825ж. ақпанда губернатор Жәңгірге Шығай үйін ол жерден әкетсін, болмаса терезелерін суарып алыңдар деген. Кешікпей казактар келіп күштеп көшірген. Бұны хан біледі.

Ал Орда әкімі: “Иісі қазақта бірінші рет Жәңгір қала салған”, - дейді. ( : ) Сонда Алматы, Тараз, Түркістан т.б. қазақ қалалары емес пе? Тіпті Жайықта Сарайшық т.б. бар ғой! Үйсітіп, чиновниктер, популистер оқырманды, ел басында шатастыруда. Бұндай жалған, не бұрмалауды зерттеп, анықтап, түсіндіретін ғылыми мекеме жоқтығы өкінішті. Ал біздің маманның мақаламызды, “Егемен Қазақстан”, “Орал өңірі” т.б. жарияламайды. Сонда оқырман тарихи шындықты қалай біледі.

Хан өз халқына пайда қандай келтірді? Евреинов А., Харузин А., Хрузин А., Хруничев С., Бабажанов С. т.б. патша авторлары еш дәлелсіз, Жәңгірді “жер – көкке” тигізбей мақтай жазған. Алекторов А.Е. Ішкі тарапта алғаш мектеп ашқан Жәңгір және ол басқалары да 1840 ж.ж. орысша оқуға шақырды дейді. Бұл насихат қой. Қазақ жерін мұсылман мектебі болғанын, жеке мектепте, Бөкей Өтеміс т.б. балалары оқығанын жоғарыда айттық. Ал ресми түрде Үкімет қазақтан кадр дайындау үшін Орынборда Кадет корпусын ашты, ол Кіші жүз шаруаларынан жыл сайын жиналған 50 мың сомға ұсталды. Орын танудан қашқан ағайын оған балаларын бере қоймады. ОШК Жәңгірді үгіттеді, ол 1833ж. Зұлқарнайын Мақамбетпен Орынборға жіберді. Сонымен бұл училище қазақ жерінде қазақ қаржысына салынған, қазақ қаржысына қазақ балаларын оқытқан алғашқы қазақ оқу орны емес пе?

Тарих ғылымының пайымын білмей, өлкетанушылар сөзімен облыста: 1841 ж. 6 желтоқсанда Орда да тұңғыш қазақ мектебі ашылды” – дейді. Біріншіден, біз бұл қазақша мектеп емес, жекенің, үйіндегі орыс тілін оқытатын 20 шақты мұсылман мектебінің бірі. Онда араб, парсы, татар, орыс, тілдерін, іслям ілімін оқытатын бастауыш білім ғана береді. ( :19) Осындай белгілі жайға кей азаматтар “құлақ аспай” тыңдаушыларын шатастырады. Сондай-ақ, хан қазақ жастарының Ресей жоғарғы оқу орындарына түсінуіне жол ашты деп, мысалға ХХ-ғ-да жасаған. Ғ.Мұсағалиев Мысыр университетін бітірген десе, ( : ) Ордадағы мектепте орыс, қазақ тілінде сабақ оқытылды деп дәлелсіз, өтірік жазады ( : ). Өйткені қазақ жазуы (алфавиті) жоқ елде, қазақ тілі оқытыла ма? Сосын, Жәңгір мектебі Орда да емес, Тарғында, жаңа салынған, жарық үйде 6.12.40ж. ашылды деп ханның кеңсе бастығы Матвеес жазады, өзі ішінде болды. Бұл мәлімет қате болмас. Тағы бір жәй, Ресейге ұлықсатсыз ешкімде бара алмайды, тек Жәңгір ғана патшаның ізімен Мәскеуге жиі барған, өзін көрсету үшін орыс басылымдарын пайдаланған. С-Петербургтегі “Северная пчела” 1826 жылдан хан туралы жазған. Ал басқа мұсылман мектебінің, не азаматтың өзін-өзі жария (самореклама) қылып, мақтанатын мүмкіндігі мүлде болмаған. Ішкі тараптағы орыс, татарлар оларды елемеген. Тіпті С.Бабажанов мұсылман мектебінің жақсы тұсын көрмей, 4-5жыл оқығанда жазу үйретпейді деп кінәлаған. Бұрмалаулар көп қайсы бірін жазасын. Ал Жәңгірдің аптека, ветлаборатория, музей, архив ашқандығы туралы еш құжат жоқ. Сірә бос сөз. 1839ж. Жәңгір Орынборға үйімде мектеп бар, сонда орыс тілін оқыту үшін кісі жіберуді сұраған. 1840ж. желтоқсанда В.Ольдекоп – Мәскеу университетін бітірген ветврач келіп, әрі мектепте сабақ берген. Мүмкін сол лаборатория құрады деп мақтануы. 1929 ж. хан елді қарусыздандыру үшін қолдағы қаруларды жинаған, содан тәуірін өзі алған. Келді-кетті қағазды тіркеп, жауап жазатын Бөкей кезінен кеңсе болған Жәңгір писарьлардың санын көбейтіп, меңгеруші жолдаған. Оларға жалақы 650 сомнан, елден жинаған, меңгерушіге 3000-6000 сомнан. Өзі де, атағын жаю үшін, Ресейдің белгілі адамдарынан хат жазысып тұрған.

Біреулер Жәңгір Нарында ағаш отырғызып арман шаруашылығының іргесін қалады – деп дәлелсіз жазады. Біз жоғарыда Нарынның 1/3 бөлігі орман дегенбіз. 1827ж. Ордада болған сенатор Энгель Нарын орманмен жабулы (“покрыто лесом”) және оны аяусыз отауда – деген. “Оқымысты” хан орманды қорымады. Ал Ордада жұмыс істеген. (1847-50 ж.ж.) А.Ереинов “Нарында орман болған, ол 1850ж. тек томарлары қалған, - дейді. ( : ).

Жәңгірдің келесі жігерлі шұғылдан жұмысы – сауда. Бұнымен Бөкей, Шығай т.б. сұлтандар, билер, байлар, тіпті хожа Қ.Бабажановта шұғылданған, бірақ олар халықты Жәңгірдей өз халқын өзі өрескел қанамаған. Ханның сауда, несие беру, алыпсатарлық т.б. қаржы операцияларымен құйтырқы жұмыстарын проф. Қасымбаев Ж. бір шама айқын, дәлелді баяндап, Жәңгір, “саудамен өз халқын тонаған” деп тұжырым жасайды. ( : ) Хан ауқаттыларда бір-бір түйеден көлйкке жинап алып, Сарытау, Аштарқан, Цариқын, Теке т.б. базарларында сатқан. 1827 жылдан орыс, татар т.б. саудагерлер Жасқұста жәрмеңке ашу, тұрақты сауда орнын белгілеу туралы мәселе көтерген. Ақыры Орынбор 1831ж. жәрмеңке ашуды қолдап, сауда орындарын т.б. қажеті үшін қаржы бөлген, құрылысшы мамандарын жіберген. Жәңгір бұларға бақылаушы болып шыға келген. Жәрмеңкеде хан өзі болып, әр бір сатылған малдан 1-2 сом ақша алған. Мынадай күлкілі жәй халық жадында сақталып, бізгге де жетті. Бір шаруа ішпей-жемей 2 түйені баптап, сатуға жәрмеңкеге әкеледі. Бір уақытта қасынан үлде мен бүлдеге оранған екі келіншек өтіп бара жатады. Шаруа әлгілерге қарап аузын ашып шіркін-ай, мына келіншектің, мықынына қолы жеткен жігіттің не арманы бар екен, - депті-мы. Бұны тыңшының біреуі естіп, жалмажан базардағы ханға жеткізеді. Хан әлгі бишараны шақыртып алып, сен Фатима ханымға тіл тигіздің – деп айыптап, айыбына 2 түйесін тартып алыпты. Жәрмеңке ханның табыс табу көзінің бірі болған. Жәңгір жоғарыда аталған қалалармен сауда жасап, олардан астық, құрал-жабдық т.б. әкеліп елге саттырған. Сөйтіп хан қарабасының баюы үшін қызмет істеген. Жерсіз қалған, алым-салықтан шаруалар Жайық сыртына көшіп қаша берген. 1820ж. ішкі тарапта 13 мыңнан астам шаңырақ болса, 1830ж. 10.350 шаңырақ қалған. Мал саны күрт азайып 16 млн. бастан 2 млн-дай қалған. (…) Мал шығынын жұттан, қысқы бораннан сақтау қамын ойластырмаған, яғни малды ықтыны, тебіні бар жерге жайғастыру шарасы істелмей, 1827ж. 120 мың бас мал боранға ұшырап, ығып, далада, не орыс селоларында жоқ болғаны белгілі. Теңіз жағалауын заңсыз иеленген помещиктер Бөкей, Шығай кезінде қыстау, жайылымға аренда алып дәнігіп, оның мөлшерін, түрін көбейте берген. 1824ж. қазақ сұлтан, билері осы мәселені ханға жазып, көмек сұрап ,ді, ол губернаторға хат жазумен Сары, Қара өзендер аралығын, Самар көлдерін Орал әскері тартып алып еді, оны шешуге де белсене араласпады. Астанаға талай барып, сановниктермен ауыз жаласып жүргенде бұл екі өзекті мәселені шешуді қоймаған баспасөзге де айтпаған.

Жәңгірдің ішкі тарап шаруашылығы мәселелері мен шұғылданғаны жөнінде архив құжаттары кездеспеді және бұрын, соңғы зерттеушілерде, популистерде атамайды. Сонда хан халқына қандай пайда келтірді? Сонда да күмәнданушы үшін Бөкей ордасының ХІХ ғ-ғы тарихы, Жәңгірдің қызметі дәйекті зерттеліп, деректі баяндалуы, объективті баға берілуі жөн.

Сонымен біз Жәңгірдің алғашқы он жыл қызметіне шолу жасадық, хан қызметіне баға беруді оқырманның билігіне қалдырдық. Біз әлі де бұл мәселеге оралармыз.

Бұл он жылда Мақамбет қайда болғаны, не істегені жөнінде толық мәлімет кездеспеді. Жоғары айтылған оқиғалар сөзсіз оның көз алдында өтіп, көзқарасын қалыптастырды. Болған оқиғалардың бірқатарын түсінсе, көбін жастық пен түсінбеуі де мүмкін. Хан ордасына қашан келгені де белгісіз. Бірақ оны Ордаға келуіне себеп-оның ақындығы, әншілігі, домбырашылығы, шешендігі екені сөзсіз. Өйткені басқа адам онда тұрақтамаған. Осы, 1830ж.ж. шамасы ол үйленген. Кей автор Мақамбет сақая келе, 1834ж. үйленді дейді. Бұл дерексіз әңгіме, делбар.Жаңақала ауданында Мерген, Бірәлиев, …Сеитов, Аманғали Қанатов т.б. Мақамбеттің қайыны Байбақты руы Дауымшар атасының Бірәлі Есейұлы деген, атында атады. Атырау Пединститутінде істеген Қасен М.Есмағұловке маған бұл сөзді растап, қыздың есімі Айғанша деген. Оралдың Фурманов ауданында, “Айғанша” деген жер бар, бұл Бірәлінің бір тұрағы. Айтушылар Айғанша жасынан пысық, өнерпаз, қуатты болып, жылқы баққан, дойыр, сойыл жақсы меңгеріпті. Бұл мәліметті кітап жазам дегесін. Әбуталиповке беріп, едім, оқсата алмады ғой. Мақамбет пен Айғанша 1825-1829 ж.ж. арасында табысқан болар. Кәриялар екеуі үйленген. Айғанша қайтыс болған дейді. Біз Алматы архивіндегі 4 қордан біз келген-кеткен қағаздар тізімі журналындағы 1832 ж. 21 тамызда Жәңгір Бөкеевтің қатынас қағазында: “Мақамбет Өтемісов Әжмәмбет Досалиев дегенді қалың мал үшін түрлі нәрселерді беріп қанағаттандыруды” – деген қысқа сөйлем бар. Сонда Мақамбет Ә.Досалиевтің ұрпағын іздеу керек болды. Сонда ақын 1831ж. не 1832ж, басында тағы үйленген болады. Мақамбеттің балалары туралы Т.Боранғалиев тағы долбар айтады. Оның мақаласындағы долбарға түсінік берейік десек. “Егемен Қазақстан” газеті соңғы жылдары жазылған 5 мақаламызды жарияламады, пікір алысуға жол бермеді. Автор Мақамбеттің “Жалғыз ұлым Мақмұт, Бекетай құмда ода бар” дегенді жоққа шығарып, Мақмұт оның баласы емес депті. Әдетінше, дәлелі жоқ. 1859 ж. тізімде Мақмұт 25 жаста, Өтеміс жанұясы тізімінде жазылған, ал,1861 ж. тізімде бар. Кәриялар оны аталыққа (шежіре) Мақамбеттің баласы деп жазған. Бұндай мақала зерттеу емес, ұлы Мқамбетті кемсіту. Ешбір дәлелсіз Т.Боранғалиевтің Мақамбетті “батыр” деуге қандай қақы бар? Батыр атағын ісіне қарай халық берді, жадында сақтады. Редакция Ұлы Мақамбеттің аруағын, халықтың ниетін силауы тиіс қой! Бұл Мақамбеттің халық алдындағы еңбегін жоққа шығару. Сөз бостандығы, демократия деп ойына келгенді жариялай беруге бола ма? Бұл қазаншының еркі бар, қойдан құлақ шығарса, - ғой. Халықтық жтиканы сақтап үйренейік. Ол бір заман тым қиын болды, Өтеміс әулетінің быт-шыты шықты, әке баладан, әйел ошағынан айырылды. Мақамбет жанұясын түгендеп үлгірмеді, Нұрсұлтанды Жәміл Елемісұлы тауып алып келген дейді. Ал оның анасы кім еенінде білмейміз. Сірә 1834-1835ж.ж. Мақамбет өмірінде күрделі жай болған, оны топшалау қиын. Бәрі де ел ішінде хан бастаған ылаңға байланысты шиеленісе берген.

Шиеленіс, наразылық тууының 4-ші себебі – хан, сұлтандарды, билердің, байлардың шаруаларды қанауды күшеюі, зорлық, қорлық жасауы болды. Құныққан салық жинаулар шаруаның хәл, жайына қарамай мал ішінен тәуірін алған, зекет соғымды бірнеше алуыда болған. Алым, салықтан құтылу, не азайту мүмкін болмайды. Шаруа ығысып Жайық аспақшы болады, бірақ онда да жеңілдік жоқ. Тіршілік көзі мал болғасын шаруа бар малының санын жазысып, кемітуге тырысуы да амалсыз іс. Теңіз жағалауында Татан ұлдары деген зекет төлеуден бас тартып, мал санын жасырады. Бұны естіген осы өңірдің билеушісі Қарауыл хожа Бабажанов сол ауыл биіне әлгі шаруаларды дойырмен ұрып, жазалап, керек алым-салықты тартып әкеткен. ( :42). Ал байбақты руы Күшпен, Қара ауылдарына малдары үшін төленетін ақша салығын жинауға барған сұлтан мен 2 биді әбден ашынған шаруалар сабап, өлтірген. ( :1). Қ.Мәмбетұлы, Ғ.Қошайұлы т.б. Орынборға жазған шағымдарында: хан тарапынан бізге жылсайын әртүрлі талау жүргізіледі. Хан әр руға 1-2 сұлтанды салық жинауға жібереді, ол олардың зияны ханнан да асып түседі. “Біз мұқтаж болғасын салық төлеуден бас тартсақ, олар бізді сабайды және азаптайды, ол біз қарсылассақ бізді ханға сүйрейді, хан бізді шақырып алып одан да қатал жаза қолданады. Біздерден түйелер мен жылқыны он-ондап өндірумен қатар, оның үстіне бір-бір ат, шапан тағы алады. Біз өз меншігімізге қожа болудан айрылдық”, - деген ( :21) Ж.Қасымбаев “Жангир обирал собственный народ”, - деп жүргені, тек өзі бұдан дұрыс тұжырым жасамайды. Әйгілі профессор Бекмахановтың “ханско-султанская верхушка занимался произволом и насилием против крестьян” дегені шындық. Тек патша авторларындай қазіргі әдебиетші, журналистер, өлкетанушылардың шаруа мүддесін қорғамай, тарихи шындықты жасыру оқырманды алдау ғой.

Біздің кәриялар халық көзінің тірі кезінде Жәңгірге жемқор, жебір. Озбыр, сұрамсақ деп ат қойды деген. Ол раста болар. Әнес Сарай хан ОШК төрағасы Генс пен дос болды деп дәріптейді. Дұрыс шығар. Хан Орынборға Ішкі тараптағы түрлі қылмысты, даулы істерді тәптештеу үшін тергеуші қоюды сұрайды. Генс бұндай істерді өзің терге деп Жәңгірге жүктейді. Сот ісінде де жергілікті патша әкімшілігі сауаттылық көресете алмады. Хан осыны пайдаланды. Ол ел наразлығын туғызған көтерілістерден тиісті қорытынды шығармады, жебірлігін жалғастыра берген. Мысалы, кісі өлімі ісінде құн төлеуді қолданды. Бұл хан, билерге пайдалы еді. “Жеті жарғы” бойынша ер адам құны 1000 бас қой. 1829ж. кісі өлтіргені үшін Қарабеков дегеннен “құн” деп ханның өзі Шөке Н. 2000 бас қой алып, өлген кісі жесіріне ештеңе бермеген. ( :384). Шөке сұлтан біреудің балтамен қолын шапқан, байбақты Есімбайдың көзін шығарған. Шаруаны соққыға жығу, жалқысын т.б. алу Шөкеге т.б. қаліпті іс. () :385 . 1834ж. Алаша руының азаматын төлеңгіт Ғалиев өлтіргені үшін 2000 қой, 19 сиыр, 40 жылқы төлетеді де, оны хан, Шөке сұлтан, Алтай би бөліп алады да, қазалы үйге 200 қой берген. ( :382). Сондай-ақ, Шүкіров Ж. деген Ш.Қонысбаевты өлтіргені үшін 2000 бас қой төлеген. () :383 . Бұндай фактылар тағы да бола тұрса да, баспасөзде белгілі болса да қазіргі авторлар жасырады. “Оқымысты” хан Тәніш деген қызды жұрттың көінше сабаған.

Ханнан сұлтандар, билер қалыспаған. Шаруалар ханға көрген жәбірін айтайын десе Жәңгір қабылдамаған. Бұның бір жағынан шаруалардың шаруасын шайқап, тұрмысын күйзелтсе, екіншіден, қоғамда наразылықты өршітіп, қарама-қарсы екі топ пайда болуына әкелген. 1827, 1829ж. көтерілістер себептері де осы, бірақ одан хан, сұлтандар тиісті қорытынды жасамады. Біз жоғарыда айтқандай кедейлену көбейіп, бір қатары Жайық асты десек, қалғанының көшетін әлі болмай байға “қоңсы” болған, көрші орыс байларына, ОКӘ офицерлеріне, балықшыға тұз өндірушілерге барып, болмашы ақыға жалданған. Оған әлі болмағандар “байғұс” аталып, Жайық бойындағы ОКӘ мекендерін жағалап, жолым үйлерін бекініс, форпост сыртына тігіп, казактарға жалданған, “… К линии подкочевывают одни белые киргизы: сюда гонить одна лишь нужда, крайняя нищета и необходимость заработать насущный хлеб у русских” сосын: “… киргизы постепенно русеют”, - дейді Щапов. ( :16) Не қайыршы болады. Бұл тұрмысты жазу тым қиын. Қазақ баласын асырап алмағасын ұнға, 25-50 сомға орыстарға сатқан. Бала аты, жөнін өзгертіп, христиан дініне кірігізіп, ата жұртынан айырылған. Оралқаласындай 1835ж. Сондай 67 қазақ баласы болған. Орынбордан Үйшікке дейін осылай. Құлдыққа сатылған қазақ балалары туралы архивте талай мыңдаған істер бар. Әнес Сарай т.б. бұндай жазбай, байғұсты “байғыс” деп, олардың әлеуметтік жәйін аша алмаған және олар орыстармен бірге тұрған депті. Бұл жалған мәлімет.Әскери форт, бекіністерге қазақты кіргізбеген, кей жалшы жұмысын істеп, сыртындағы жатағына қайтқан. Бұның бәрін Мақамбет көрген, білген. Содан болар, ол: “Аузы түкті сары орыс, кімге зорлық қылмаған”, - деген.

Бұл Кіші жүзден тараған құбылыс. Біз бұл екі территория халықтың ауыр әлеуметтік жағдайын азаттық, тәуелсіздік үшін арпалысын талай жазып жүрсекте өлкетанушылар, әдебиетшілер халық қайғысынан гөрі хан, сұлтандардың жалған өмірін жаза беруде. Тіпті патша чиновнигі Е.П.Ковалевскийдің 1839-1840ж.ж. өз көзімен көріп жаны түршіге жазған қазақ тұрмысын қазіргі авторлар елемейді. Дегенмен тағы да есімізге алайық. Өйткені, оқиға Мақамбет жүрген, тұрған жерлерден суреттеледі. Біз – дейді Е.Ковалевский, - талай жалаңаш, ашыққан, азған, жәбірленген киргиздерді (қазақтарды) көрдік. Ол бишаралар қалың, күртік қарға суықтан тығылып, немесе қамыс арасына жасырынып, қаңғумен табылған терінің бір пұшпағын, не өсімдіктің тамырын қорек етеді, - деп жазған (71). Иесіз, сусыз Үстірт жазығында әр жерде 2-3-тен аласа, ыстлған, жыртық, қазақтың ескі киіз, не шым үйлері, жер кепе, там кездесе берген. Бұларда қазақтың сайғақшылары тұрады екен. Оларда еш мал болмайды. Бұлар қазақтың ең жарлы тобы, киіктің көп жүретін жолының маңында тұрады. Олар киік жолын бағып тор құрады, не шұңқыр қазып оның бүркеп аңдаусызда түсіріп, қорек етеді. Сөйтіп, күзде жылдық ет жинап, кептіріп алады да, терісін киім, төсем, төсек жасайды екен. Бір сайғақшы қарттың үйіне Е,Ковалевский кіріп қараса, төсекте жатқан кісінің көзінде ешбір өмір бөлгісі, жылылық жоқ екенін кріп, шошиды. Үйде ешбір мүлік, ыдыс-аяқ, төсем жоқ. Басып қағып жүргендер көп болған. Үстірттің “Шың” адырындағы қазақтардың күнелтісі тым нашар екен. ( :118) Бір қызығы, Шынәлиев Кәрім атай 1927ж. осы Шыңнан келген кәрия Мақамбет толғауларын, өмірін жақсы біледі екен, Орынборда бізге талай айтқан де-п сендіреді. Мүмкін, Үстірт, Шың мен Мақамбет талай жүріп, Қаразымға барды ғой, жолай әр жерде кідірген болар. Қайтарда 1839ж. басында хатты Мақамбет осы маңнан жөнелткен. Бұлардың ішінде Жәңгір, Балмағанбет сұлтаннан т.б. қашқандарда болар. Е.Ковалевский барымтаның ауылдар арасы қатынасымен саудадағы зиянын жазған. Сонымен, патша үкіметі, оның жергілікті әкімдері, Жәңгір хан, Баймағанбет сұлтан Кіші жүз жұртында сауатсыз, халық мүддесіне қайшы саясат жүргізіп, қоғамдағы шаруашылық дағдарысын, әлеуметтік күйзелісті одан әрі өршітіп, тек өз мүддесін ойлап, қоғамға ауыр зардабын тигізді.

Төрт-бес жылдай алысып,

Осы бір қиын кезеңде Мақамбеттің үш өлеңі бар: Исатайдың хан сарайынан кеткенде Мақамбеттің Жәңгірге айтқаны, деген 1834, 1835ж.ж. хан патшаға сыйлық жіберген кезде болар. Осыған орай болар, Мақамбеттің, “хан жағынған патшаға” деген өлеңі бар. Жәңгір патша чиновниктеріне жағымпаз екендігі елге белгілі. 3-шісі: Мақаңның Орда да Кетерде Жәңгірге:

“…Хан емессің қасқырсың

Қара албасты бақырсың

Хан емессің ылаңсың

Қара шұбар жылансың,

Хан емессің аянсың,

Айыр құйрық шаянсың”, - дегені Жәңгірдің

тарихи, саяси портретіне дәл келеді. Бұны батыл және шешендік пен Мақамбет айта алады. Мақамбет қарабастың қамы үшін жүрмеген ерекше адам. Оның шаруа қуса ептілігі, ұңғыттығы, тіл білуі кісіге жанаса білуі Жәңгірден басым болмаса кем емес. Бірақ, аз өмірінде көпті көрген “түйгені мол” азамат өз өмір бейнесі (образ жизни) халыққа қызмет етуге бейімделген және қанша қиналса да сол бағытынан “Ер жігіт діңіне берік болсын” - деп (Т.Шамиденов айтқан) яғни алған бетінен қайтпасын деп өзінде, өзгені де ұлы арманға жетелеген. 1834ж. 9-маусымда өз аулына би (старшына) болып, хан бұйрығымен тағайындалса да хан сарайында болып, елдегі шиеленісті болдырмауға тырысқаны жоғарғы өлеңнен көрінеді.

Жәңгірдің сөзіне сенсек, ол губернаторға Мақамбет осы “бүліктің басында және соны ұйымдастырушысы деген. Олай болса хан Исатайға жаңа қонысты, Мақамбетке би лауазымын 1834ж. қысталаң жағдайда беруге мәжбүр болған. Бірақ бұнымен ежектесу тоқтамай үстем тап зорлығын тимаған, 1835 ж, шиеленіс жалғасқанын атадық. Күзінде Исатай, Мақамбет, Уса Төлегенов, Қалдыбай Қосаяков т.б. ханға Қарауыл хожа үстінен шағым жазады. Ондағы фактілердің бір қатарын біз жоғарыда жаздық. Хан жәйді түсінбеді, орлықшыларға хат мазмұнын айтқан. Бұл билеушілер мен шағымданушылар іргесін одан әрі ашып, өштестіреді. Ханға арқа тіреген билер Исатаймен үндес шаруаларға ашық шабуыл жасап, дүние, мүлкін, тонап, өздерін “арызқой” деп жәбірлеп, өлтіреміз деп қорқытқан. Бұл хан, сұлтан бастаған ылаң еді. Өз өмірімізге қауіп төнгесін, – дейді кейін тергеушілерге. Е.Жантөлин, - біз алыстағы Исатайға паналай бардық, - деген. Қаракөбен, Айғана, Төлеген Тыныштықов т.б. қорғануға тура келген. Мақамбет бұл тексерісте басшы болған, егесті бейбіт жолмен шешуге ұмтылған. Сол үшін Исатай т.б. атынан ханға Орынбор губернаторына, ОШК-на, ОКӘ-рі атаманына мәлімдеме, шағым, петиция, арыз жазған. А.Рязанов Исатайдың ханға жазған хатының датасын шатастырады, қате пікірде бар. (20) Ханға шағым 1835ж, күзде дедік. Соған хан 5.03.36ж. жауап, Исатайды Жасқұсқа кел, дауды ақылдасайық, келмесең өзіңді кінәлі болғанын – деп бопсалайды. Бұл белгілі тәсіл еді. Досы Ш.Жақсыбаевты осылай шақырғанына барғанда ұстап, жөнелткен. Патша әкімшілігінің айла-шарғысын азда болса көріп, білген Мақамбет Исатайды ханға жібермей қойған. Осыны күткен хан 17.03.36ж. Қарауыл хожаға қарауындағыдан қол жинап, Мақамбет пен Исатайды ұстап, ордама әкел деп пәрмен береді. Бұл Исатайларға да жетеді. Істің шиеленісін көріп, қорғануға дайындалады. Қарауыл хожа қол жинап, 800 қарулы кісі Манаш маңына 25-наурызда келіп, Қиялы бейіті қасында орнығып, Исатай Мақамбетті алдап ұстамақ болады.

( :364) Манаш та 200-дей жігіттер жиналып, қонысты айнала қоршап, малды ортаға қамап, соғысқа дайындалады. Хожа: Исатай ханға барсын, - дейді. Қарауыл хожа Исатайларды майданға шақырады. Исатай Ордаға бару қауіпті, кісіңді тарат, - деген. Бұл зұлымның қауіпті ұсынысы еді. Қоршаудағылар 200 адам қорықпай майданға шығады, бірақ хожа шайқасудан тайынады. Исатайлардың айбары жеңеді, біраз сөзбен салғыласудан соң хожа масқара болып, шегініп кері кетеді. Хожаның ылаңы іске аспады. Исатай мен Мақамбет алғаш рет ханның тауын қайтарады. Бұл хабар лезде Нарынға қайылып, Исатай, Мақамбетті “батыр” деп қадір тұтады.