Бержанова жанар зайдулдаевна

6М010300 – Педагогика және психология

мамандығы бойынша білім магистрі академиялық дәрежесін

алу үшін дайындалған диссертация жұмысының

РЕФЕРАТЫ

Қызылорда,2012ж.

Диссертациялық жұмыс Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті музыка-педагогикалық факультетінің «Педагогика» кафедрасында орындалды.

Магистрлік диссертация 2012 жылдың «___» маусымында сағат ____ Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемелекеттік университетінің (мекен-жайы: 120014, Қызылорда қаласы, Төле би, 36 А, №7 оқу ғимараты, Музыка-педагогикалық факультеті, №____ дәрісхана) диссертациялық кеңес мәжілісінде қорғалады.

Диссертациямен Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің кітапханасында танысуға болады.

КІРІСПЕ
Диссертациялық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыста сыныптан тыс тәрбие жұмыстары негізінде оқушылардың құқықтық мәдениетін қалыптастыру мәселесі тұтастай зерттелініп отыр. Жастардың әлеуметтенуі, оқушылардың құқықтық мәдениетін қалыптастыруда құқықтық тәрбие мен білімнің орны, олардығ сыныптан тыс тәрбие жұмыстарында пайдалану ерекшеліктері, Қазақстан Республикасындағы жастар саясатының кейбір өзекті мәселелері қарастырылады.

Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі заман адамдарға жаңа талаптар қоюымен ерекшеленеді, себебі Қазақстанның даму деңгейі қоғам өмірінің барлық саласына терең өзгерістер енгізуде. Елеулі өзгерістердің бірі — демократиялық-құқықтық мемлекет құру. Сол себептен қазіргі заман адамы сана-сезімі жоғары, өз іс-әрекетіне жауапты, әлеуметтік өзгерістерге тез бейімделе алатын, өз шешімін қабылдай алатын азамат болуы тиіс.

Мемлекеттің саясатының негізгі құрамдас бөлігі — адамның құқықтық мәдениетінің деңгейін көтеру. Себебі, құқықтық мемлекетке азаматтардың жоғары саяси және құқықтық білімділігі, құқық бұзушылыққа қарсы тұра білу қабілеттілігі, мемлекеттің заңымен өмір сүру дағдысы қалыптасуы тиіс.

Қазақстан Республикасының әрбір азаматы бойына құқықтық құндылықтарды сіңіріп, құқықтық сананы қалыптастырумен бағаланады. Қоғам үшін ең қымбат қазына – ол адам, адамның бостандығы мен өмірі. Бүгінгі жастар осы қымбат қазынаны бағалай білуі тиіс. Сол себептен құқықтық мәдениетті қалыптастыру тәрбиенің негізгі мақсаты. Оқушы кезеңінен мемлекет заңдары мен қоғамда өмір сүру ережелерін құрметтеуге, қоғам заңдылықтарын бұзуға төзбеушілікке, қоғамдық тәртіпті сақтауға тәрбиелеу – құқықтық тәрбиенің негізгі мақсаты. Осы сапалар болашақ қоғам азаматының құқықтық мәдениетінің мәнін құрайды.

Елбасы Н.Ә.Назарбаев қоғамда құқықтық мәдениетті қалыптастырудың маңыздылығына аса назар аударып былай деген: «Өркениетті қоғамда құқықтық мәдениет әр адамның жалпы мәдениетінің қажетті бөлшегі, әрбір лауазымды адамға қойылатын кәсіби талап болып табылады. Тиісті құқық тәртібін орнықтырмайынша, біздің экономиканы реформалауымыз, қоғам өмірінде демократиялық қалыпты өлшемдерді бекітуіміз неғайбыл».

Осы мақсатта мемлекеттік деңгейде маңызды шаралар жүзеге асырылды. Солардың бірі жастардың құқықтық мәдениетін қалыптастыруды іске асыруда нормативтік-құқықтық қамтамасыз ету болды. Мәселен:

• 
  1989 жылы 20 қарашада БҰҰ Бас Ассамблеясы Бала құқықтары туралы Конвенцияны қабылдады. 1994 жылы Қазақстан Республикасында Конвенция ратификацияланды.
  
• 
  2002 жылы 8 тамызда ҚР «Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы» Заңы; 2004 жылы 7 шілдеде «Қазақстан Республикасын-дағы мемлекеттік жастар саясаты туралы» Заңы және осы жылы 9 шілдеде «Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың және балалардың қадағалаусыз, панасыз қалуының алдын алу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды.
  
• 
  Ел Президенті Н.Ә.Назарбаев 2007 жылғы 28 ақпандағы өзінің Қазақстан халқына Жолдауында жастардың құқықтық мәдениетін қалыптастыруды ерекше атап өтті.
  

Зерттеу барысында мәселеге қатысты әдебиеттерді зерделеу нәтижесі жастардың құқықтық мәдениетін қалыптастыру мәселесі әр кезеңде де өзекті болғанын көрсетеді. Мәселен құқықтық мәдениет мәселелері философ-ойшыл, ағартушылар Әл-Фараби, Ж.Баласағұн, Ш.Уәлиханов, А.Байтұрсынов, Ш.Құдайбердиев және т.б. ойшылдардың еңбектерінде әр қырынан көтерілген.

Ал психологиялық-педагогикалық тұрғыда құқықтық мәдениетті қалыптастыруды В.Г.Баженов, Л.К.Керімов, В.В.Трифонов, Л.А.Байсеркеев, М.В.Лукьяненко, Ә.Табылдиев, Г.П.Давыдов, В.М.Обухов, Р.Р.Бирюшев, Г.М.Дайрабаева, Д.Р.Жарықбаевалар зерттеген.

Соның ішінде біздің зерттеу тақырыбымызға жақын зерттеулер қатарына: Г.П.Давыдовтың «Құқықтық тәрбие берудің тәрбиелік аспектілері туралы», В.Г.Баженовтың «Мектеп оқушыларының құқық бұзушылығының педагогикалық алдын-алудың теориясы мен әдістемесі», Л.К.Керімовтің «Қиын жасөспірімдерді жеке дара қайта тәрбиелеу теориясы мен практикасы», Л.А.Байсеркеевтің «Жалпы білім беретін мектеп оқушыларына адамгершілік-құқықтық тәрбие берудің педагогикалық негіздері», Г.М.Дайрабаеваның «Жалпы білім беретін мектептегі жеткіншектердің құқықтық мәдениетін тәрбиелеу», Б.Ш.Тұрғанбаеваның «Жеткіншектерге құқықтық тәрбие берудің педагогикалық шарттары», А.О.Бейсембаеваның «Мектеп оқушыларының құқықтық мәдениетін қалыптастыру мәселелері» атты еңбектерді жатқызамыз. Демек аталмыш мәселе әр кезеңде де әр қырынан біршама жақсы зерттелген деген қорытындыға келуге болады.

Дегенмен, жалпы білім беретін мектептердегі құқықтық мәдениетті қалыптастыру жеткілікті зерттелген, оның тиімділігін көтеруге қажетті педагогикалық жағдайлар туғызудың шарттары мен тетіктері анықталған деп айта алмаймыз.

Оқушының әлеуметтік-құқықтық тәжірибесін қалыптастыру проблемасы мектеп практикасында әлі терең шешімін таба қойған жоқ десе де болады. Жеке тұлғаның мінез-құлқын, іс-әрекет ауқымын анықтайтын заңды құқықтарын, бостандықтары мен міндеттерін білу оқушылар үшін үстірт, әрдайым маңызды болып есептеледі. Өйткені бұл білімдерді оқушылар өмірде қолдана алмайды, берілген құқықтары мен бостандықтарын пайдалана алмайды, кейде олардың өздерінің міндеттерімен табиғи байланысы барын көрмейді.

• 
  қазіргі қоғамның белсенді, заңды құрметтеуші азаматтарға мұқтаждығының артуы мен халықтың, оның ішінде жастардың құқықтық құзырлылығы мен құқықтық мәдениет деңгейінің төмендігі;
  
• 
  мектеп оқушыларының құқықтық мәдениетін қалыптастыру үрдісінің тиімділігін арттыру мен осы саланың теориялық және әдістемелік қырларының әлі де жеткілікті зерттелмеуі;
  
• 
  оқу-тәрбие үдерісінде жоғары сынып оқушыларының құқықтық тәрбиені қалыптастыру қажеттіліктері, мүмкіндіктері мен жалпы білім беретін мектептерде педагогикалық кадрларды даярлауды жүзеге асырудың жеткіліксіздігі;
  
• 
  оқушылардың құқықтық мәдениетін қалыптастыруға қазіргі сұраныстың өзектілігі мен оны ұйымдастырудағы педагогикалық ұжымның дайындығының төмендігі мен оны жетілдіру жолдарының толық айқындалмағандығы арасында қарама-қайшылықтардың әлі де бар екендігі белгілі.
  

• 
  «құқық»,«құқықтық мәдениет», «құқықтық тәрбие» ұғымдарының мәні мен мазмұнын анықтау;
  
• 
  оқушылардың құқықтық мәдениетін қалыптастырудың өлшемдері, көрсеткіштері мен деңгейлерін анықтау;
  
• 
  оқу-тәрбие үдерісіне құқықтық білім мазмұндарын кіріктірудің әдістемесін дайындау;
  
• 
  оқушылардың құқықтық мәдениетін қалыптастыруды тәжірибеде тексеру, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беру.
  

• 
  оқушылардың құқықтық мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздері анықталды;
  
• 
  оқушылардың құқықтық мәдениетін қалыптастырудағы мүмкіндіктері нақтыланды;
  
• 
  оқушылардың құқықтық тәрбиелілігінің деңгейлері белгіленді;
  
• 
  оқушылардың құқықтық мәдениетін қалыптастыру әдістемесі ұсынылды;
  
• 
  оқушыларға құқықтық тәрбие беруде сыныптан тыс жұмыстарының бағыттары белгіленді.
  

• 
  зерттеу мәселесіне байланысты оқу әдістемелік кешендер жасалып, практикаға ендірілді;
  
• 
  ғылыми – теориялық талдаулар негізінде жасалған тұжырымдар мен қорытындылары, ұсынылған таңдау курсының бағдарламасы оқу мекемелерінде пайдалануға болады;
  
• 
  оқушылардың психологиялық мінездемесін анықтайтын педагогикалық картасы жасалынды оны практика жүзінде пайдалануға болады.
  

Ғылыми зерттеу жұмысымыздың түйінді ұғымдарының бастысы «құқықтық мәдениеттің» шығу, қалыптасу тарихына тоқталмас бұрын, құқық және құқықтық тәрбие ұғымдарына тоқталған жөн. Өйткені, құқықтық мәдениет жүйелі жүргізілген құқықтық тәрбиенің жемісі екені түсінікті. Ал құқық ұғымының мәнін әр қырынан түсініп алмай, құқықтық тәрбиені жүргізу мүмкін емес.

Зерттеушілердің пікірінше, құқық мемлекетпен бірге пайда болған. Құқықтың пайда болуының бірнеше негіздері бар: әлеуметтік негізі — адамдар мінез-құлқы мен психологиясындағы өзгерістерге байланысты. Экономикалық негізі — бірте-бірте өнеркәсіп пен сауда айналымының өсуі алынған өнімді жеке иелену тәжірибесін дүниеге әкелді, яғни жеке меншік пайда болды. Жеке меншіктік қатынастарды реттеудің ең икемді құралы ретінде құқық дүниеге келді. Өйткені моральдық, діни нормалар мен дәстүр өз табиғатында жеке меншіктік қатынастардан аулақ болды. Саяси негізі — қоғамдық қатынастардың дамуы өмірге мемлекет, әлеуметтік топтар және т.б. адамдардың ұйымдасу құрылымдарын әкелді. Нақты басқару жүйесі бар мемлекет бір қалыпты жүйеге түсірілген мінез-құлық ережелерін бекітті. Құқықтың саяси негізі осылайша қаланды.

Заң ғылымында «құқық» термині бірнеше мағынада қолданылады: - біріншіден, құқық – ресми түрде танылған жеке және заңды тұлғалардың заңға сүйене отырып, әрекет жасау мүмкіндігі. Мысалы, азаматтардың еңбек ету бостандығы, білім алу, меншік иесі болу, кәсіпкерлікпен шұғылдану құқығы. Бұл субъективтік мағынада қолданылуы деп түсінеміз; - екіншіден, құқық дегеніміз құқық нормаларының жүйеге келтірілген жиынтығы. Бұл объективтік мағынадағы құқық, себебі олардың жасалуы жеке адамның еркіне байланысты емес;- үшіншіден, құқық термині оқу пәнін білдіретін ұғым ретінде қолданылады. Құқық пәндері түрлі салаларға бөлінеді: конституциялық құқық, әкімшілік құқық, еңбек құқығы, отбасы құқығы, азаматтық құқық, қылмыстық құқық, қаржылық құқық т.б.;- төртіншіден, «құқық» термині тұлғалық құқық пен объективтік құқықтың жиынтығы ретінде де қолданылады. Осыған байланысты «құқық жүйесі» деген түсінік бар. Мысалы, қазіргі жағдайда елімізде Қазақстанның құқық жүйесі қалыптасуда.

Сонымен, «құқық — мемлекет бекітіп, жүзеге асырылуын қадағалайтын, жалпыға міндетті тәртіп ережелерінің жиынтығы және қоғам өмірінде тұлғалардың заңға сүйеніп әрекет етуінің көрсеткіші» деген анықтама ұсынамыз.

Оқу-тәрбие үдерісінде құқықтық мәдениетті қалыптастыру тек оқушыларды құқықтық білім және түсініктермен қаруландыруды ғана білдірмейді, сонымен қатар іс-әрекетте жүзеге асатын күнделікті заңды мінез-құлық дағдылары, біліктері мен әдеттері негізінде құқықтық салада белсенді ұстанымдарын тәрбиелеуді білдіреді. Оқушылардың құқықтық мәдениетін қалыптастыру дегеніміз — олардың жас ерекшеліктеріне сәйкес, құқықтық мәдениет элементтерін қоғамдағы шынайы құбылыс ретінде қабылдатуды мақсат ететін, арнайы ұйымдастырылған педагогикалық әрекет.

Құқық жүйесі сияқты құқықтық тәрбие жүйесін де демократияның белгілі бір бөлімі ретінде ғана қарастыруға болады. Құқықтық тәрбие заң жүйесін жазалау құралы негізінде емес, қоғамдық қатынастарды ешқандай қақтығыссыз шешу әдісі ретінде қолданады. Адамның құқықтық санасы мен заңды жүріс-тұрысын қалыптастыра келе, құқықтық тәрбие құқықтың негізгі қызметін жүзеге асырады. Нақтырақ айтсақ, өзінің қоғамдық парызын білетін, заң талаптарын орындайтын және құқық пен заң нормаларын қорғайтын саналы, әрі заңға бағынышты азаматты тәрбиелейді.

Құқықтық тәрбиелеу үдерісінде көптеген мәселелер кешені қамтылады. Олар жайында 1995 жылғы 21 маусымдағы Қазақстан Республикасы Президентінің №2347 «Қазақстан Республикасында жалпылай құқықтық білім беру шараларын ұйымдастыру туралы» Қаулысында құқықтық білім берудің бағдарламалары мен міндеттері ретінде көрініс алған. Құқықтық тәрбиелеудегі қамтылған мәселелер кешеніне: жеке тұлғаның құқықтық мәдениеті мен санасын қалыптастыру; саналы құқықтық білім беру; құқық бұзушылықтың алдын алу шараларын жатқызуға болады. Н.С.Марьенконың пікірі бойынша «Білім беру мен тәрбиелеу үрдістері өзара тығыз байланысты: білім беру үрдісі – тәрбилеуші, ал тәрбие үдерісі – білім беруші болып табылады» [18.28-31]. Яғни, білімді адам тәртіпсіз, моральға қатыссыз, заңға қарсы әрекеттердің тигізетін залалы мен зиянын ұғынып, біледі. Ал құқықтық білімді тұлғаның құқықтық санасы мен мәдениеті жоғары дәрежеде болатындығы анық.

Құқықтық білім беру жүйелі, мақсатты, құнды, оқушылардың құқықтық мәдениетін көтеруге бағытталған болуы, құқықтық мәдениеттің өзі тұлғаның дамуының деңгейі ретінде қаралуы керек. Біз оқушылардың жақсы құқықтық білімді меңгеруі, оны әлеуметтік құндылық ретінде қарастыруы және тұлғаның құқықтық тәртібі шеңберіне бағытталған әлеуметтік-құқықтық қалыптасуы ретінде қабылдауы үшін талпынуымыз керек [22.23].

Құқықтық тәрбиенің мақсаты тұлғаның құқықтық санасы мен мәдениеті ғана емес, сондай-ақ барлық құқықтық қызметінің негізгі бағыттарын анықтай отырып, осы үдерістің сапалы жүзеге асуына негіз болады. Осыған орай, Қазақстан Республикасының Ата Заңының 1 бабында «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары» айтылып негізделгендей мемлекеттің үлгілі азаматына тән тұлғаны қалыптастырып, жетілдіру құқықтық тәрбиенің көкейкесті мақсаты [6].

Қазіргі заман талабына сай құқықтық тәрбие үдерісі келесі мақсаттарды көздейді:

• 
  жасөспірімнің құқықтық білімін жақсарту (құқықтық ұғыну, өз құқықтары мен бостандықтарын, міндеттерін білу, заң күшіне сену т.б.);
  
• 
  тәрбиеленушінің құқықтық санасы мен мәдениетін қалыптастырып, дамыту (заң нормаларына қарсы әрекеттер жасамау, құқықтық білімін жетілдіру, басқа азаматтар мен адамдардың құқықтары мен бостандықтарын сыйлау, заңды міндеттерін орындау).
  

Мұнда ғасырлар бойы сұрыптала жинақталып, жүйеге түскен ұлттық дәстүр, салт-сана, әдет-ғұрып, ұрпақтан – ұрпаққа біртіндеп жалғасатын адамгершілік, ақыл-ой, стетикалық еңбек, т.б. әлеуметтік нормалар мен принциптердің алар орны ерекше. Жалпы әлемдегі даналардың, кемеңгерлердің, шешендердің тіпті өзіңнің ата-анаңның да айтқан ұлағатты сөздерінің бәрі құқықтық әлеуметтік мәнге ие.

Құқықтық тәрбие сан қырлы күрделі процесс, бұл жалпы және арнаулы шаралардың тұтас бір жүйесін қамтиды. Жастарды қоғамдық пайдалы тәртіпке, құқықтық санаға негізделген әлеуметтік белсенділікке жетуін қамтамасыз ету мемлекеттік бағдарламалардың басты мақсаты болуы тиіс. Жастық шақтың басты белгісі — адамның жаны мен тәнінің сапалық, сандық жағынан елеулі өзгерістерге түсуінде. Осы жаста адамның қоғамдық белсенділігі артады, сана-сезімі өседі, психикасы шыңдалып, нығая түседі. Ол қоғамнан өз орнын табуға тырысады, өзін қоршаған ортаға сын көзбен қарай бастайды. Бұл жастағыларда өзін-өзі бағалауға ынталану, рухани өмірге қызығу, қоғам мен жеке бас турасындағы ойлар адамгершілік идеялар кемеліне келе бастайды. Осы кезде мұның өзі адамның күшті, епті, ширақ, оңтайлы болып өсуіне және оның түрлі әдіс-тәсілдерді, арнаулы құқықтық ережелерді бұзбай, кедергілерді жеңіп үйренуімен де тығыз байланысты.

Жастарға құқықтық тәрбие беру, қоғамдық қарым-қатынастағы заңдық және әлеуметтік мәселелердің саяси мәнін жан-жақты, әрі терең түсінуіне негіз жасайды. Бұл тәрбиеленушінің көзін жеткізуге сендіруді көздейтін мақсатты қызмет. Құқықтық құбылыс, құқықтық ұғым және құқықтық категория жастардың заңдық негіздегі құқықтық сауаттылығын ашу үшін, арнаулы оқу-әдістемелік құралдарын мектеп жасынан, 6-7-ші сыныптардан бастап, мектепті бітіргенше қажет екенін қазіргі өмірде орын алып отырған әр алуан келеңсіз қоғамдық құбылыстар-ақ көрсетіп отыр. Өйткені, мектепті бітірушілердің 20 пайызға жетер-жетпесі ғана өз білімдерін әрі қарай жоғары оқу орындарында жалғастырады. Құқықтық пәндер бір семестр оқытылады. Бұл аздық етеді. Ал бұған 80-ге жуық пайыз жастарымыз мемлекетіміз қабылдап, бекіткен заңдардағы өз құқықтарын дұрыс пайдалана білмеуі дәлел. Қазақстан Республикасы ішкі істер министрлігінің мәліметтеріне қарағанда өткен жылы кәмелетке толмағандар қолымен 5400-ден астам қылмыс жасалынған. Жастардың жыл өткен сайын қатыгездене түсуі, ауыр және аса ауыр қылмыстарға еш қымсынбай баруы жан түршіктіреді. Тек 2010 жылы жастардың 78 адам өлтіру оқиғасы тіркелген [32.10-14]. 2009-2011 жылдар аралығында Қызылорда облысы бойынша кәмелетке толмағандармен жасалған қылмыс көрсеткіштері төмендегідей: