«Бекітемін» Экономика және басқару

Тұрақты баға – қаншалықты уақытқа дейін тұрақты болатын анықталмаған баға.

Маусымдық баға – қолданылу уақыты алдын ала белгіленген баға.

Нетто бағасы – тауардың «таза» бағасы.

Брутто бағасы – сату, сатып алу жағдайларына байланысты белгіленетін баға.

Келісілген баға - өнімді өндіруші мен тұтынушы арасында келісім бойынша белгіленген баға.

Баға белгілеу процесіне төмендегідей факторлар ықпал етеді:

• 
  Белгілі бір тауардың орташа нарықтық бағасына бағыты
  
• 
  Баға көшбасшысына бағыты
  
• 
  Сұраныс көлеміне бағыты
  
• 
  Баға дискриминациясы
  
• 
  Сатып өткізу орны бойынша баға дискриминациясы
  
• 
  Сатып өткізу мерзіміне байланысты баға дискриминациясы
  
• 
  Жаңа нарыққа шығу шарттары.
  
• 
  Жаңа тауарды енгізу шарттары
  
• 
  Фирма мүдделерін қорғау жағдайлары
  
• 
  Нарық сегменттерін біртіндеп қамту жағдайлары
  
• 
  Тауар ассортименті шегінде баға белгілеу шарттары
  
• 
  Толықтырушы тауарларға баға белгілеу шарттары
  
• 
  Жеңілдікпен баға белгілеу шарттары
  

1. Баға саясатының түсінігі және мақсаттары.

2. Тауардың өмірлік циклындағы баға саясаты.
1. Баға саясатының түсінігі және мақсаттары.

Нарықтық экономика жағдайында баға – кәсіпорын қызметін сипаттайтын басты экономикалық параметр болып табылады. Әрбір тауар өндіруші өз ісін нарықта сақтап қалу үшін кәсіпорынның баға саясатын дұрыс анықтауы қажет. Баға саясаты кәсіпорынның жалпы маркетинг саясатының маңызды элементі ретінде қаралады.

• 
  Фирманың болашақта қызмет етуі
  
• 
  Қысқа мерзім ішінде пайданы максимизациялау
  
• 
  Қысқа мерзім ішінде тауар айналымын көбейту
  
• 
  Сатып өткізу көлемін жоғарлату
  
• 
  Жоғары баға белгілеу арқылы тиімділікке жету
  
• 
  Сапа бойынша көшбасшылыққа жету
  

Нарықтық экономикада танымал концепциялардың бірі – бұл тауардың өмірлік цикл концепциясы. Тауардың өмірлік циклындағы баға саясаты келесі факторларға байланысты:

1. 
   Тауар өндірудің көлемін көбейту нәтижесінде шығындарды өзгерту
   
2. 
   Тауардың жаңалық дәрежесіне байланысты тұтынушы сұранысының өзгеруі
   
3. 
   Нарықта тауардың өмір сүру мерзімінің ескерілуі
   

• 
  Бәсекелестердің бағаларынан жоғары баға белгілеу жағдайда тиімділікке жету
  
• 
  «Паритет» бағаларын белгілеу жағдайында бәсекелестерімен жасырын келісім-шаотқа отыру немесе көшбасшыға бағыт алу қарастырылады.
  

1. Баға стратегияларының мәні, түрлері.

2. Баға стратегияларын қалыптастыру кезеңдері.
1. Баға стратегияларының мәні, түрлері.

Кәсіпорынның баға саясаты баға стратегиясын қалыптастыру үшін қажет. Баға стратегиялары кәсіпорынның жалпы стратегияларының бір бөлігі болып табылады.

Жоғары баға стратегиясы тиімді болады, егер нарықта бәсекелестер саны аз болса, бәсекелестер үшін жаңа нарықты игеру шығындары көп болса, жаңа тауарды өндіруде шикізат, материалдар, құрал-жабдықтар шектеулі болса, жаңа тауарды сатып өткізу күрделі болған жағдайларда. Белгілі бір тауарларға жоғары баға белгілей отырып, өндіруші-кәсіпорын уақытша монополияны иемденеді. Жоғары баға стратегиясы кезеңінде баға саясатының мақсаты – жаңа тауар нарығы бәсеке объектісі болғанға дейін пайданы максимизациялау.

• 
  нарыққа ену, нарықта тауарлардың үлесін көбейту мақсатымен
  
• 
  өндірістік күштерді толық пайдалану мақсатымен
  
• 
  банкроттылықты болдырмау мақсатымен
  

Баға стратегияларының келесі түрлері сирек қолданылады:

Сонымен қатар, сатып өткізуге көмектесу стратегиясы, дифференциацияланған баға стратегиясы, шекті баға стратегиясы, «көшбасшылықтан түсу» стратегиясы, жаппай сатып алу бағаларының стратегиясы, тұрақсыз өзгеретін бағалар стратегиясы қолданылады.

Белгілі бір уақыт аралығында фирмалар өз өнімдеріне бағаны өзгертуді қажет етеді.

Бағалардың төмендеуі өндірістік күштердің толық пайдаланбауы, күшті бәсеке ықпалынан нарық үлесінің қысқаруы, фирманың нарықта алдыңғы қатарлы болуға ұмтылуы салдарынан болуы мүмкін. Бағалардың жоғарлауы тұрақты инфляция мен сұраныстың тым көбеюі салдарынан болуы мүмкін. Фирма бағасын өзгерткен жағдайда бәсекелестердің әрекеттері белгілі бір тауарлардың сатушылар санына, оның қаржылық жағдайына, баға өзгерісіне нарықтың бейімделуіне, өндіріс шығындарының динамикасына тәуелді болады. Баға өзгерісі жағдайында фирма бәсекелестеріне байланысты келесі мәселелерді шешуі қажет:

• 
  Бәсекелес не себептен бағаларды өзгеттті
  
• 
  Бәсекелес уақытша баға өзгерісін жоспарлауда ма, әлде бұл ұзақ мерзімді саясат па
  
• 
  Фирма бәсекелестеріне қарсы шаралар жүргізбесе, онда оның нарықтағы үлесі және табыстары қалай өзгереді
  
• 
  Басқа фирмалар бәсекелестеріне қарсы шараларды қолдана ма
  

Баға саясаты мен кәсіпорын стратегиясын қалыптастыру көптеген іс-шаралар мен есептеулерді өткізуді қамтиды:

• 
  Кәсіпорынныңөнімдерін өндіруге және сатып өткізуге кеткен шығындардың оптималды мөлшерін анықтау
  
• 
  Потенциалды сатып алушылар үшін өнімнің пайдалылығын анықтау
  
• 
  Кәсіпорын үшін жоғары пайда әкелетін өнімнің сатып өткізу көлемін және нарықтағы үлесін анықтау
  

• 
  Шығындарды бағалау
  
• 
  Кәсіпорынның қаржылық мақсаттарын анықтау
  
• 
  Потенциалды сатып алушыларды анықтау
  
• 
  Маркетингтік стратегияны бекіту
  
• 
  Потенциалды бәсекелестерді анықтау
  

• 
  Қаржылық талдау
  
• 
  Нарықты сегменттік талдау
  
• 
  Бәсекені талдау
  
• 
  Мемлекеттік реттеудің ықпалын бағалау
  

• 
  Қорытынды баға стратегиясын белгілеу
  

1. Баға қалыптастыруды ұйымдастыру схемасы.

2. Баға белгілеудің шығындық, нарықтық, эконометриялық әдістері.
1. Баға қалыптастыруды ұйымдастыру схемасы.

Әрбір тауардың бағасы болады, бірақ кез келген кәсіпорын өз тауарын сатқысы келетін баға белгілей алмайды. Егер де тауардың бәсекелестері көп болса, кәсіпорын баға белгілей алмайды және нарықпен белгіленген бағаны қабылдайды. Баға белгілеу бойынша шешімдер шығындарға және рентабельділікке байланысты қабылданады. Баға белгілеуге ықпал ететін факторлар: инфляцияның жоғары деңгейі, шикізатқа бағаның өсуі, проценттік ставканың өсуі, бәсекенің күшеюі, сатып алу қабілеттілігінің төмендеуі.

Тауарлардың ерекшелігіне, сатушы фирманың ауқымы мен қаржы мүмкіндіктеріне, оның мақсаттарына байланысты баға белгілеудің әртүрлі әдістері қолданылады. Баға белгілеу әдісін таңдаған кезде тауарлардың жаңалық дәрежесі, сапа бойынша тауар дифференциациясы, тауардың өмірлік цикл сатысы маңызды ықпал етеді. Кәсіпорындағы минималды баға өнімнің өзіндік құнымен, ал максималды баға өнімнің ерекше қасиеттерімен анықталады. Тауарға баға белгілеу баға бойынша жүйелі кезеңдердің өтуін қарастырады:

1 кезең. Баға белгілеудің мақсаты мен міндетін анықтау.

Тауардың бағасы кәсіпорын үшін басты қызмет атқарады, ол тауардың сатып өткізілуінен табыс алуды көздейді. Фирма баға белгілеген кезде тауарға белгіленген баға көмегімен қандай мақсаттарға жетуді анықтайды., мақсат нақты койылса, баға да дұрыс қойылады.

Өндіріс шығындары тауардың минималды бағасын анықтайды. Әрбір фирма өндіріс шығындарын толық жабатын және қалыпты пайда әкелетін баға белгілеуге ұмтылады.

Бағаны әртүрлі әдістермен анықтауға болады, олардың әрбіреуі баға деңгейіне әртүрлі ықпал етеді. Сондықтан фирмалар нақты тауарға дұрыс баға белгілеуге мүмкіндік беретін әдісті таңдайды.

Таңдалған баға белгілеу әдісі негізінде мүмкін баға деңгейі анықталады.

Бағаның қорытынды деңгейін анықтау үшін, фирма баға деңгейіне ықпал ететін қосымша факторларды ескеруі қажет, баға саясатының мақсатттарының орындалуын бақылау, сатып алушылардың, делдалдардың, бәсекелестердің, мемлекеттің баға өзгерісіне бейімделуін ескеру қажет.

Бұл кезеңде қорытынды баға белгіленеді, тиісті құжаттар толтырылады. Баға белгілеудің барлық әдістері 3 ірі топқа біріктіріледі: шығындық, нарықтық, эконометриялық. Бұл әдістер коммерциялық құпия болып табылады және басылымдарда жалпы түрде жарияланады.

Қазіргі уақытта нарықтық баға белгілеуде шығындық әдістердің келесі түрлері қолданылады:

1. Толық шығындарды анықтауға негізделген әдістер дәстүрлі тауарлардың бағасын есептеу үшін және жаңа тауарларға баға белгілеу үшін тауар дифференциациясы нақты көрінетін кәсіпорындарда кең тараған.

2. Тікелей шығындарға негізделген әдістер өзгермелі шығындарға қосымша пайданы қосу жолымен баға белгілеу болып табылады. Бұл әдіс сатып өткізу шарттарын ескере отырып, өнім өндіру көлемінің, өнім өндіруге кеткен шығындардың және сатып өткізу бағаларының оптималды сәйкестігін табуға мүмкіндік береді.

1. Ағымдағы баға белгілеу әдісі көшбасшыға бағытталу жағдайында пайдаланған дұрыс.

Бұл әдіс бірыңғай тауарлар нарығында кең қолданылады, себебі бәсеке жоғары нарығында бірыңғай тауар сататын фирманың бағаға ықпал ету мүмкіндіктері шектеулі болады.

2. Тендерлік баға белгілеу әдісі белгілі бір келісім-шартқа қол жеткізу үшін күшті бәсеке жүргізетін бірнеше компаниялардың салалаларында қолданылады.

1. Үлестік көрсеткіштер әдісі негізгі бір параметрдың болуымен сипатталатын шағын өнім топтарының бағаларын талдау үшін қолданылады.

2. Регрессиялық талдау әдісі өнімнің техника-экономикалық параметрлерінің өзгеруіне байланысты баға өзгерісіне тәуелділігін анықтау үшін қолданылады.

3. Балл арқылы баға белгілеу әдісі тұтынушы үшін өнім параметрлерінің маңыздылығын эксперттік бағалау негізінде әрбір параметрге белгілі бір балл жоспарланады, бұл баллдың қосындысы өнімнің техника-экономикалық деңгейін бағалауға мүмкіндік береді.

4. Агрегатты әдіс параметрлік қатарға кіретін өнімнің конструкторлық бөлшектер бағасының қосындысы ретінде анықталады.
Тақырып 5. Баға белгілеуді мемлекеттік реттеу.

1. Баға белгілеуді мемлекеттік реттеу мақсаттары.

2. Баға белгілеуді мемлекеттік реттеу әдістері.
1. Баға белгілеуді мемлекеттік реттеу мақсаттары.

Мемлекет баға саясатын және белгілеу туралы заңдылықтың іске асырылуын қамтамасыз етеді. Баға саясаты халық шаруашылығында және қызметтер саласында бағаларды реттеуге және олардың орындалуын бақылауды іске асыруға бағытталған мемлекеттік билік органдарының, жергілікті басқару органдарының және баға белгілеу субъектілерінің қызметтерімен іске асырылады. Баға саясаты монополияға қарсы заңдылықпен қарастырылған тәртіппен монополиялық іс-әрекеттің келеңсіз салдарын шектеу арқылы бағалардың мемлекеттік белгіленуін бақылау, реттеу және бағаларды қалыптастыруды талдау арқылы жүргізіледі. Баға саясаты мемлекеттің экономикалық саясатының бір бөлігі болып табылады және нарықтық қатынастар жағдайында маңызды орын алады. Баға саясаты нарықтық қатынастардың дамуына үлес қосады, жеке, мемлекеттік және басқа меншік формаларының қорғау құралы болып табылады, инфляцияның баяулауына және келеңсіз экономикалық әлеуметтік салдарының жеңілдеуіне әкеледі, сонымен қатар бәсекенің дамуына, тауарлар, қызметтер, қаржы құралдарының еркін қозғалуына, экономикалық қызметтің еркіндігіне жағдай жасайды. Әрбір елде баға саясатын қалыптастыратын және іске асыратын органдар қаралған. Қазақстанда бұл органдарға атқарушы билік органдары, яғни Экономика және бюджетті жоспарлау Министірлігі, Табиғи монополияларды реттеу және бәсекені қорғау Департаменті жатады. Атқарушы биліктің орталық органы бола тұрып, бұл Департамент мемлекеттік реттеуді ғана жүргізбейді, сонымен қатар бағларды салааралық координациялаудыіске асырады.

• 
  Елдегі бірыңғай баға саясатын жүргізу бойынша ұсыныстар енгізу
  
• 
  Әлеуметтік мәселелерді шешу
  
• 
  Халық шаруашылығында өзгерістерді енгізу мақсатыменбаға белгілеу механизмін жетілдіру
  
• 
  Халық шаруашылығында және жеке салаларда баға динамикасын болжау
  
• 
  Реттелетін нарықтық бағаларды белгілеу және қолдану тәртібін жетілдіру
  
• 
  Монополист-кәсіпорындардың өнімдеріне бағаларды реттеу
  
• 
  Шаруашылық субъектілердің мемлекеттік баға белгілеу бойынша заңдылықтардың орындалуын бақылау жүргізу
  
• 
  Шетелдерде және ТМД мемлекеттерінде баға белгілеу тәжірибесін зерттеу және жалпылау
  

• 
  Жергілікті нарықтарда бағаларды реттеуді іске асырады
  
• 
  Жергілікті нарықтарда баға белгілеу бойынша саясат пен заңдылықтың іске асырылуын қамтамасыз етеді
  
• 
  Жергілікті нарықтарда өндірілетін және сатып өткізілетін әлеуметтік маңызды тауарларға бағаны жергілікті бюджет есебінен бекітеді және реттейді
  
• 
  Жергілікті нарықтарда бағалардың өзгеруіне бақылау жүргізеді
  

Бағаларды мемлекеттік реттеудің тікелей және жанама әдістері қолданылады. Қалыптасқан бағалар деңгейіне мемлекеттің тікелей араласуы – бұл бағалар қозғалысы, құрылымы, деңгейін қалыптастыруға, баға белгілеудің белгілі бір ережелерін бекітуге мемлекеттің қатысуы. Баға белгілеу процесіне мемлекеттің тікелей араласу формалары:

• 
  Бағаларды жалпы бір қалыпта ұстау немесе белгілі бір тауар түрлеріне бағаларды қалыпта ұстау
  
• 
  Тұрақты тарифтер мен бағаларды белгілеу
  
• 
  Максималды және минималды баға деңгейінің шегін белгілеу
  
• 
  Рентабельділіктің шекті нормативін белгілеу
  
• 
  Қамтамасыз ету-сатып өткізу және сауда үстемелерінің шекті мөлшерін белгілеу
  
• 
  Биржалық және биржалық емес айналым үшін мемлекеттік сектордағы тауарларға бағаның шекті деңгейін енгізу
  
• 
  Бағаларды декларациялау
  
• 
  Басты өнім түрлері бойынша ұсыныс бағаларын енгізу
  

Баға белгілеуді жанама реттеу әдістеріне келесілер жатады:

• 
  Жеңілдік салық салуды қолдану
  
• 
  Жеңілдік несие беру
  
• 
  Мемлекеттік бюджеттен субсидиялау және дотациялау
  
• 
  Бәсеке мен кәсіпкерліктің дамуына жағдай жасау
  
• 
  Тұтыну тауарларын өндіруді, тұрғындарға көрсетілетін қызметтерді кеңейтуді, мемлекеттік бюджет есебінен тұрғын үй құрылысын көбейтуді дамыту бойынша арнайы үкіметтік бағдарламаларды жасау
  
• 
  Жаңа өнім түрлерін өндіруге және ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге мемлекеттік қаржыландыру
  
• 
  Біріккен кәсіпорындар құру, елге шетел инвестицияларын тартуды мемлекеттік ынталандыру
  
• 
  Елдегі тапшылық тауарларына жеңілдік баж салығын және кеден тарифтерін тиімді пайдалану