Ббк 3. (5 Қаз) с 94 Қазақстан Республикасы

206

Құрышжанов – А.К.Курышжанов Исследование по лексике «Тюркско-

арабского словаря». - Алма-Ата, 1970.

Монг.-русск. сл. – Монгольско-русский словарь. - М., 1957.

Наджип – Э.Н.Наджип Архаизмы в лексике «Гулистана» Сейфа Сараи // 

Краткие сообщения Института народов Азии. Монголоведение и тюрколо-

гия. - № 83. - М., 1964. 

Омарбеков  –  С.Омарбеков  Қазақтың  ауызекі  тіліндегі  жергілікті 

ерекшеліктер. - Алматы, 1965.

XVIII-XIX  ғ.  қазақ  ақындары  –  XVIII-XIX  ғасырлардағы  қазақ 

ақындарының шығармалары. - Алматы, 1962.

Перск.-русск. сл. – М.А.Гаффаров. Персидско-русский словарь. - Т. I, II. 

- М., 1975.

Радлов, VII – В.В.Радлов Образцы народной литературы тюркских пле-

мен, живущих в Южной Сибири и Джунгарской степи. - Часть VII. - Наречия 

Крымского полуострова. - СПб., 1896.

Радлов, т. I, ч. V – В.В.Радлов Опыт словаря тюркских наречий. - 4 тома. 

- СПб., 1888-1905. 

С. Сейфуллин, VI – С. Сейфуллин Шығармалар. - VI том. - Алматы, 1964.

Снесарев – Г.П.Снесарев Реликты домусульманских верований и обря-

дов у узбеков Хорезма. - М., 1969.

Старчевский, Спутник – А. Старчевский Спутник русского человека в 

Средней Азии, заключающий в себе словари языков..., киргизского (казахско-

го)... - СПб., 1878.

Тат.-русск. сл. – Татарско-русский словарь. - Казань, 1906.

Турец.-русск. сл., 1977 – Турецко-русский словарь. - М., 1977.

Түркмен  дилиниң  сөзлүги  –  Түркмен  дилиниң  сөзлүги.  -  Ашхабад, 

1962.

Уйг.-русск. сл. – Уйгурско-русский словарь. Составил Э.Н.Наджип. - М., 

1968.

Ушаков – Толковый словарь русского языка. Под редакцией Д.Н.Ушакова. 

- Т. I-IV. - М., 1935-1940.

Фазылов, I, II – Э. Фазылов Староузбекский язык // Хорезмийские па-

мятники XIV века. - Т. I, II. - Ташкент, 1966.

Шипова – Е.Н.Шипова Словарь тюркизмов в русском языке. - Алма-Ата, 

1976.

Этимол. сөздік – Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. - Алматы, 

1966.

Юдахин – Киргизско-русский словарь. Составил К.К.Юдахин. - М., 1965.

Қолданылған белгілер

> тұлғасы немесе мағынасы жағынан сөздің өзінен бұрынғы

түрі

< тұлғасы немесе мағынасы жағынан сөздің өзінен кейінгі түрі

~ қатар қолданылатын тұлғалар, сөздер, тіркестер

/ сөз (тұлға) варианттары

+ түбірге қосымшалардың не өзге түбірдің қосылуы.

207

ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ 

ЕСКІЛІКТЕР МЕН ЖАҢАЛЫҚТАР

Ғылыми-танымдық зерттеу

Қазіргі қазақ ұлттық әдеби тілінің сөздік қазынасын түгендеп, 

оның байлығы мен әлеуетін танып-таныту – бүгінгі күннің тала-

бы. Бұл үшін тек бүгінгі барды сөз етіп қоймай, өткен кезеңдерден, 

тіпті көне түркілер заманынан сақталып келген көне, ескі сөздерді, 

ай  сайын,  жыл  сайын  ондап,  жүздеп  жасалып  жатқан  жаңа 

тұлғаларды, шет тілдерден және халықаралық қордан алып пайда-

ланып жатқан сөздерді когнитивтік (танымдық), прагматикалық 

(қолданыстық) тұрғыдан зерттеп, талдап, таныту – қазіргі білім-

ғылымның абыройлы міндеті. 

Осы  мақсатпен  жазылған  бұл  еңбекте  қазақтың  бай  ауыз 

әдебиеті  үлгілеріндегі,  өткен  ғасырларда  жасап  өткен  ақын-

жыраулар  тіліндегі  мағынасы  бейтаныстау  немесе  қазіргіден 

өзгеше болып келетін көне, ескі сөздер мен соңғы кезеңдерде пайда 

болған  жаңа  тұлғалар,  кірме  сөздер  ғылыми  теориялар  тұрғыдан 

зерттеліп, қалың оқырманға ұсынылып отыр. 

208

Аяулы ағам

Хамит Сәтіғалиұлы ҚҰТҚОЖИННІҢ

рухына бағыштаймын

СӨЗ АЛДЫ НЕМЕСЕ КІРІСПЕ

Бұл күнде қазақ тілі – бар мүмкіндігінше дамыған, әдеби норма-

лары орнығып, қалыптанған (кодификацияланған), сөздік қазынасы 

сұрыпталып, байыған, функционалдық стильдері жүйеленген, дина- 

микалық қозғалысы (тарихы) мен статикалық тұрпаты (қазіргі құры- 

лымдық  жүйесі)  едәуір  жақсы  зерттелген  ұлттық  жазба  әдеби  тіл  

болып қызмет етіп отыр. Мемлекеттік тіл деген статусқа ие. Әрине, 

бұл тілдің бүгінгі әлеуметтік қызметі, күш-қуаты сол статусқа сай ма, 

жоқ па – ол өз алдына мәселе.

Ұсынылып  отырған  бұл  еңбекте  әңгіме  арқауы  –  бүгінгі  қазақ 

тілінің сөздік қазынасы, оның өткен кезеңдердегі және бүгінгі күй-

қалпы,тарихы,  қысқасы,  лексика-фразеологиялық  ескіліктері  мен 

жаңалықтары.

Тілдің қай кезеңде де негізгі қызметі адамдар арасында қатынас 

құралы  болуымен,  яғни  коммуникативтік  қызмет  атқарумен  қатар, 

қоғам өмірінде мәні зор өзге де бірнеше қызмет атқаратыны белгілі. 

Солардың  бірі  –  кумулятивтік  деп  аталатын  қызметі,  ол  сол  тілде 

сөйлейтін  халықтың  ұлттық  санасын,  мәдени-тарихи  тәжірибесін, 

дәстүрлік  мұрасын  ұрпақтан  ұрпаққа,  заманнан  заманға,  тарихи 

кезеңнен  кезеңге  жеткізіп,  жалғастырып  отыратын  қызметі.  Келесі 

тағы бірі – когнитивтік деп аталатын, танымдық мақсаттарды жүзеге 

асыратын қызметі. Осы қызметтерінің қай-қайсысы да бүгінгі қазақ 

тілі үшін мәні аса зор.

Бұл  күнде  «Мәдени  мұра»  деген  ұлттық  ғылыми-танымдық  іс-

қарекеттер  мемлекеттік  деңгейде  қолға  алынып,  жүргізіліп  келе 

жатқаны  белгілі.  Сол  мәдени  мұраларды  жеткізетін  және  оларды 

іздестіруде, сыр-сипатын ашуда қолданылатын құралдың бірі – тіл. 

Жазба  мұраларды  да,  ауызша  тараған  әдеби  дүниелерді  сақтаған 

да, жеткізген де тіл екендігін ескерсек, қазақ тілінің бүгінгі әлеумет 

өміріндегі  орны  айрықша.  Сол  себептен  де  қазіргі  тіліміздің 

құрылымдық жүйесін, даму кезеңдерінің тарихын, сөздік қазынасын, 

прагматикалық  сыр-сипатын  тағы  басқа  да  қырларын  зерттей  түсу 

қажеттігі даусыз. Бұл зерттеулер бұрыннан қалыптасқан әдістермен 

де, тіл білімінің жаңа бағыттарымен де, әсіресе антропоцентристік 

таным негізінде де зерделеу қолға алынып отыр.