81
мағыналық реңктері бар екі дербес сөзге айналған: жағаласу тұлғасы
«жауласу» сияқты жалпы ұғымның ішінде «арпалысу, тайталасу,
қоса қабаттасу» сияқты нақтылау реңкті білдіретін сөзге айналған,
өйткені тіл «артық дүниені көтермейді», егер жауласу мен жағаласу
сөздері дәлме-дәл бір мағынада тұрып қалса, біреуі артық дүние бо-
лып шығар еді.
ЖАД ЕТУ/ЖАТ ҚЫЛУ (ЕТУ). Бұл сөздер батырлар жырла-
рында жиі кездеседі. Мағынасы – «Құдайды, пірлерді, әулиелерді
құлшылық етіп есіне алу». Тіркестің негізгі сөзі – жад парсы тілінде
«ес, еске алу» мағынасында қолданылады. Демек, жад қылу «еске
алу» деген ұғымды беретін күрделі етістік болып шығады. Бірақ бұл
етістік жалпы біреуді немесе бір нәрсені еске алу емес, тек қана жал-
барынатын иені – Құдайды (Алланы, Тәңіріні), әулие-әнбиелерді, ба-
балар мен пірлерді еске алу, жай ғана еске алмай, оларға құлшылық
етіп, бір тілекпен жалбарына еске алу мағынасында ғана қалыптасқан.
Мысалы:
Жеті кәміл бабасын
Жад етуге жаңылып...
Батасын беріп қол жайып,
Жад етуге жаңылып...
Жад қылады Иені...
Қобыланды батыр қызылбастың еліне Құртқа сұлуды алуға атта-
ну үшін мінетін ат сұрап, жылқы басындағы Естеміске:
Жад қыламын, Естеке,
Жеті кәміл бабаны, –
десе, тоқтамасын білген Естеміс те батасын беріп, қол жайып
Құдайды жад қылады. Бұл сөзді батырдың әкесі Тоқтарбайдың аузы-
на жазушы М.Әуезов те салады:
Жұп шырағым жалындап,
Жад еткенім өзіңсің,
От анасы, жарылқа!– дейді.
«Ер Сайын» жырында:
Бозмұнай бай жылайды,
Жад айтады Құдайды...
Бір ғажабы (өкініштісі) – қазіргі қазақ тілінің түсіндірме сөз-
дігінде де, қырғыз тілінің екі тілдік сөздігінде де бұл күрделі етістік
берілмеген. Ал жад сөзінің жалпы мағынасы «ес, ой» және оған
қатысты жадына түсіру, жадынан шығару, жадына сақтау (тоқу,
ұстау) т.б. сияқты кәнігі тіркестер ғана көрсетілген.
82
ЖАДЫЛАУ. ЖАЙШЫ. КҮН ЖАЙЛАТУ. Осыдан бұрын
талданған жад сөзіне тұлғасы жағынан ұқсас, бірақ одан мүлде басқа
сөздің бірі – йат/йад. Алдыңғы жад ету дегендегі жад сөзі парсы
тілінікі болса, бұл талдағалы отырған жад /йад – түркінің өз сөзі
(түсіндірме сөздікте жады сөзін парсынікі деп қате көрсеткен). Көне
түркі тілдерінде бұл сөздің бір мағынасы – «сиқырлық, арбау, дуалау,
жаңбыр мен жел шақыратын сиқырлық», йадчы сөзі «сиқыр адам, ар-
баушы, сиқырлаушы», йатла- етістігі «сиқырлау» деген ұғымдарды
берген. Соңғы екі сөз сол тұлғада қазақ тілінде де бар, мағынасы да
сақталған: жадыла- – «сиқырлау, арбап дуалау».
«Бір нәрсенің құпия сыры, сиқыры» ұғымында жады сөзі де
кездеседі. Жады – «ескі наным бойынша сиқырлы күштің біреуге
ынтықтыруынан болатын сырқат (ҚТТС, 1978, III, 499). Осы түбірден
туындаған жадыгөй (кейбір жерлерде мұны жадыгер деп те айта-
ды) – «сиқырлап-дуалап, алдап-арбайтын сиқыршы» (сонда, 499).
Бұл екі сөзден жасалған жадылау, жадыгөйлену, жадыгөйсу сияқты
етістіктер де, жадылық, жадыгөйлік сияқты дерексіз есімдер де
қолданылады.
Жадыгөй, жады сөздерін М.Әуезов «Қарақыпшақ Қобыланды»
пьесасында да, «Қарагөз» трагедиясында да жақсы пайдаланған.
Қазіргі күнде ұмыт бола бастаған бұл сөздерді түсініктірек болу үшін
қатар келтіріп те қолданады: «жадысы мен жәдігөйі жайлаған жер-
де» (Әуезов, VI, 202). Бұл күнде жәдігөй сөзі «сиқыршы» деген тура
мағынасынан ауысып, жалпы «алдаушы, қастандық етуші, екі жүзді
адам» деген ұғымда жиірек кездеседі.
Жад/жат түбірі қазақ тілінде екінші бір фонетикалық тұлғада
және қолданылған. Ол – жайшы және күн жайлату сөздері. Бұлардың
да түбірі – йад. Түркі тілдерінің даму барысында д ~ й дыбыстық ал-
масулары болғаны белгілі (адақ~айақ, құдық~құй дегендер сияқты).
Сонда жайшы – «сиқыршы» мәніндегі йадчы-ның қазіргі вари-
анты. Бірақ жайшы – кез келген сиқыршы (жалпы жадыгөй адам)
емес, ауа райын өзгерту үшін сиқырлық жасаушы адам. Өткен ғасыр
лексикографы (сөздікшісі) Н. И. Ильминский: жайшы – жаңбыр
шақырушы деп көрсетеді (Ильминский, 124). Шоқан Уәлиханов та
осыны айтады: «Жайшы – қазақтарда сиқырмен жаңбыр шақырушы»
(Валиханов, I, 251).
Осы етістіктің жайлату деген ырықсыз етіс түрі күн сөзімен
тіркесіп, күн жайлату деген этнографизмді жасайды. «Қозы Көрпеш-
Баян сұлу» жырында тазша қойшы болып жүрген Қозы Баянның асқа
кеткен әкесі мен Қодарды келтірмей кідірту үшін:
83
Он екі күн бұршақты төгілдіріп,
Күн жайлатып, асшыны қамап салды, –
деп суреттеледі. Және бір жерде тағы да сол Қозы:
Жердің жүзін күн жайлатып боран қылды, – деп келеді.
Күн жайлату тіркесінің мағынасы көне наным-сенімдерге қа-
тысты екені мәлім, яғни сиқырлап жауын-шашын шақыруды күн жай-
лату дейді, мұндай сиқыршыны
жайшы деп атайды (Ильминский,
124).
ЖАМ. Қазақ тілінің ауыз әдебиеті үлгілерінде
жам ағайын, жам
әулие деген сияқты тіркестер бар:
Жам әулие жиналдық...
Жам ағайын жалпыға...
Жам – араб сөзі, ол – «жинау» деген етістік (
жама).
Жам тұлғасы
қазақ тілінде «түгел жиналған, барлық, барша» деген мағынада жұм-
салады. «Қамбар батыр» жырында:
Жиылды жұрт жамаға, –
деп келеді. Бұл жерде жамаға деген арабша етістік «жиын» деген
зат есім мәнінде жұмсалған. Бұл кірме сөз бұл күнде кемде-кем
жұмсалатын, көбінесе тіркестер құрамында сақталып, оның өзінде
де өткендегі мұралар тілінде қолданылған сөз ретінде танылады.
ЖАУШЫ.
Жаушы деп ертеректе құда түсетін адамды атаған:
Қыз Назымға жаушы қып,
Жиырма жігіт жіберді...
Қызға жаушы көп екен,
Тағдырға жазған алады.
Бұл сөз жуучу түрінде қырғыз тілінде де осы мағынада жұмсалады.
Қазақ, қырғыз тілдерінде жаушы жіберу /жуучу жиберу, жаушы боп
бару /жуучу түшу деген тіркестер бар, мағыналары – «құда түсуге
жіберу, құдалыққа бару».
Жаушы тұлғасы «сөз» деген мағынадағы
саб/сау сөздерімен
түбірлес деп ойлаймыз. Соңғы сөздер қазақ тілінде сөз саптау, сауын
айту (қара:
сауын айту) тіркестерінде сақталған:
сөз саптау ~ сөз
сөздеу ~ сөйлеу. Оғыз тілдерінде және ескі өзбек тілінде
саашчы сөзі
«елші, туыстар мен құдалар арасында хат тасушы адам» мағынасында
жұмсалған. Саучы-ның түбірі сау «сөз», оған -чы жалғанып, «сөз ай-
тушы» ұғымын беріп тұр, ал елші – сөз айтушы адам, хат тасу да – сөз
жеткізу.
Қазақтың жаушысы мен қырғыздың жуучу сөздерін саучы
тұлғасының бір варианты деп танимыз. Жаушы да – сөз жеткізуші,
