Баядилова Гүлсім Онғарқызы Биотехнологиялық әдістер арқылы вирустардан сауықтырылған


Картоптың сауықтырылған минитүйнектерін алу технологиясын оңтайландыру



жүктеу 0,77 Mb.
бет2/2
Дата16.02.2018
өлшемі0,77 Mb.
#9982
түріДиссертация
1   2
2.2 Картоптың сауықтырылған минитүйнектерін алу технологиясын оңтайландыру

Зерттеу нәтижелері бойынша Невский сортының бойынша натрий гипохлориті мен сутек тотығының 0,1% концентрациясын қолданып отырғызылған 100 экспланттарын залалсыздандырғанда регенерант-өсімдіктер саны бір деңгейде алынып, тиісінше 21 және 20 дана болды. Бұл жерде 200 мкм көлемде регенерация процесі жеделдеп, өсімдік-регенеранттардың түзілуі 20 %--ға өсті. Ал 250 мкм көлемде экспланттардың регенерациялану деңгейі оған қарағанда төмендеу болды (4-12%). Таза өсімдік линияларының регенерациялану деңгейі экспланттарды 350-400 мкм көлемде отырғызғанда күрт жоғарылады – 20-25 % (2-кесте).

Бірақ, экспланттардың көлемі ұлғайған сайын, өсімдік-регенеранттардың вирусты аурулардан сауығу процесі төмен болғандығы анықталды.

Этил спиртінің 70%-концентрациясын қолдану натрий хлориті мен сутек тотығына қарағанда көп тиімді болды. .

Атап айтқанда, 200 мкм көлемде экспланттардың регенерациялану процесі жүре бастайды (1,0%), ал 250 мкм көлемде ол алғашқы екі залалсыздандыру әдістерінен 2-8 есе артты. Этил спиртінің тиімділігі 350-400 мкм көлемдердегі экспланттарды отырғызғанда да байқалды. Жалпы алғанда, осы әдісті қолданғанда заласыздандырылған 100 экспланттан 29 регенерант – өсімдік алынды. Картоптың Астана және Ауыл сорттары бойынша да осындай заңдылықтар байқалды.

Сонымен, қорыта келгенде картоп өсімдіктерінің регенерациялық процестері дақылдың генотиптеріне, залалсыздандыру әдістеріне және де экспланттардың көлемдеріне тығыз байланысты болатындығы анықталды. Бұл жерде картоптың Қазақстанның топырақ-климат жағдайында сұрыпталған, Астана және Ауыл генотиптерінің нәтижелілігі жоғары болды

2-кесте - Картоп өсімдігі регенерациясының дақылдың генотиптеріне, залалсыздандыру әдістеріне және эксплант көлеміне байланысты өсуі



Генотипттер

Залалсызданды-ру әдістері

Отырғызыла-тын экспланттар саны, дана

Таза өсімдік линияларының регенерациялау деңгейі, (%)

Регенерант өсімдіктер саны,

дана

эксплант көлемі

200

мкм

250

мкм

350

мкм

400мкм



Невский

Натрий гипо-хлориті (0,1%)

100

0

7

9

11

21

Сутек тотығы

(0,1%)

100

0

4

6

10

20

Этил спирті, 70%

100

13

8

9

15

29

Түтікше өсімдіктер

100

16

9

15

20

37

Астана

Натрий гипохлориті

(0,1%)

100

13

4

14

15

23

Сутек тотығы

(0,1%)

100

13

4

14

16

24

Этил спирті,70%

100

13

7

9

13

32

Түтікше өсімдіктер

100

18

12

14

19

53


Ауыл

Натрий гипохлориті (0,1%)

100

20

3

9

21

25

Сутек тотығы

(0,1%)

100

15

4

10

15

27

Этил спирті,70%

100

14

7

10

14

33

Түтікше өсімдіктер

100

19

12

14

20

50


Ал барлық әдістердің ішіндегі ең жоғары тиімділік «түтікше өсімдіктер» нұсқасында болды. Бұл жерде барлық экспланттар көлемі бойынша таза өсімдік линияларының регенерациялау деңгейі салыстырмалы түрде жоғары болды.
Зерттеуге қатыстырылған кинетиннің түтікшелік өсімдіктердің өсіп-жетілуіне әсері препараттардың концентрациясына, in vitro жағдайындағы өскіндердің өсу кезеңіне тығыз байланысты болатыны айқындалды.

Бұл жерде кинетиннің түтікшелік өсімдіктерге әсер ету заңдылығы барлық зерттелген картоп генотиптері (Невский, Астана, Ауыл, Орбита) бойынша байқалды. (3-кесте).

Кинетиннің барлық зерттелген 7 концентрациялары бойынша үш буынаралыққа дейінгі түтікшелік өсімдіктің сабағы мен жапырақтарының түзілуі 3 тәуліктік мерзімде нөлге тең болды, яғни өсіп-жетілуі процесі жүрмеді. Бұл жағдай барлық 4 картоп сорттарына тән болды. Ал 7 тәуліктен кейін түтікшелік өсімдіктердің сабақтары мен жапырақтарының түзілуі стандарт ретінде алынған Невский сортында кинетин концентрациясына байланысты 35-54% құрады, яғни әрбір 100 өсімдіктің 3/1 бөлігінен 2/1 бөлігіне дейінгілері биомасса (сабақ пен жапырақ) қалыптастырды. Бұл деңгей 14 күндік өсу кезеңінде одан әрі дамып, 1,5-2 есеге жуық көтерілді. Атап айтқанда, кинетиннің 0,01-0,10 мг/л концентрацияларын қолданғанда барлық 100 өсімдіктен 52-55 дана, яғни 52-55% биомасса ал 0,25-0,50 мг/л - 56-67 дана (56-57%), 1,00-2,00 мг/л – 88-90 дана (88-90%) биомасса қалыптасты. Картоптың түтікшелік өсімдігінің тамыр жүйелеріне тоқталатын болсақ, тамырлардың түзілу процесі 3 тәуліктен кейін-ақ байқалды. Бұл жерде кинетин концентрациясының алатын орны өте ерекше екенін атап айту қажет. Мысалы, препаратты 0,01 мг/л күйінде қолданғанда 100-ден 2 ғана өсімдік (2%) тамыр түзілсе, ал 0,10-0,25 мг/л күйінде 5-7 өсімдіктің (5-7%) тамыр түзгені байқалды. Ал кинетин концентрациясын күрт өсіргенде (0,50; 1,00; 1,50; 2,00 мг/л) тамыр жүйесі түтікшелік өсімдіктердің тамырлануы 18-25%-деңгейінде болды. Тамыр түзілуі процесі 7 тәуліктен кейін 14-26%-дан (кинетин – 0,01-0,25 мг/л) 31-70%-ға (кинетин – 0,50-2,00 мг/л) дейін күрт өсті. Түтікшелік өсімдіктер in vitro жағдайында 14 тәулік болғанда тамыр жүйесінің қалыптасуы одан әрі жақсарып, кинетиннің 7 концентрацияларына сәйкес 56; 60; 67; 78; 89 және 87% болды. Бұл жерде біз кинетиннің концентрациясын 1,00 мг/л-ден жоғары көтерудің ешқандай тиімділігі болмайтынын баса айтуымыз қажет. Ал егер экономикалық және биологиялық тұрғыдан қарасақ, онда препараттың 0,50 мг/л концентрациясы тиімді болып табылады.

Невский сорты бойынша алынған зертханалық тәжірибе нәтижелері басқа да картоп сорттарында, атап айтқанда отандық Астана, Ауыл және Орбита сорттарын да тән болды, яғни бұл жерде жалпы ортақ заңдылықтар байқалды.

3- кесте - Жасанды in vitro жағдайында әртүрлі генотипті картоп

өсімдіктерінің өсуіне кинетиннің әсері



Кинетин концен­трациясы,

мг/л




Өсімдік-тер саны, дана


Үш буынаралыққа дейінгі өсімдіктің жай-күйі

cабақ пен жапырақтың түзілуі,%, тәулік

тамырдың түзілуі,%

тәулік өткенде

тәулік өткенде

3

7

14

3

7

14

Невский

0,01

100

0,0

35

52

2

14

56

0,10

100

0,0

36

55

5

18

60

0,25

100

0,0

37

56

7

26

67

0,50

100

0,0

39

67

18

31

78

1,00

100

0,0

54

90

22

70

89

1,50

100

0,0

48

88

23

67

89

2,00

100

0,0

52

90

25

67

87

Астана

0,01

100

0,0

35

53

2

14

57

0,10

100

0,0

37

55

6

18

60

0,25

100

0,0

38

57

7

26

67

0,50

100

0,0

40

68

18

32

79

1,00

100

0,0

54

90

23

70

89

1,50

100

0,0

48

89

23

67

90

2,00

100

0,0

53

91

26

68

87

Ауыл



0,01

100

0,0

36

53

2

15

57

0,10

100

0,0

37

55

6

18

61

0,25

100

0,0

38

57

7

27

67

0,50

100

0,0

40

68

19

32

79

1,00

100

0,0

54

91

23

70

90

1,50

100

0,0

49

89

23

68

90

2,00

100

0,0

53

91

26

69

88

Орбита

0,01

100

0,0

36

53

3

15

57

0,10

100

0,0

37

55

6

18

61

0,25

100

0,0

38

57

7

27

68

0,50

100

0,0

40

68

19

32

79

1,00

100

0,0

55

91

23

70

90

1,50

100

0,0

54

91

24

71

90

2,00

100

0,0

54

92

24

72

90


2.3 Жабық танап (жылыжай) жағдайында минитүйнектерді клондау
Әртүрлі картоп генотиптерінің түтікшелік өсімдіктерінің физиология-биохимиялық көрсеткіштерін анықтау барысында өсімдіктің өсу қарқындылығында, физиологиялық процестердің қызу жүруінде байқалатын нақты сорттық ерекшеліктердің бар екендігіне дәлелденді.

Жылыжайда микротүйнектерді өсіру кезінде жапырақ ауданы бойынша алдымен Ақжар -0,25см2 содан кейін Ауыл- 0,22см2 , Астана -0,21см2 және Невский- 0,18 см 2 сорттары алда болды. Ал Орбита мен Розара сорттарының бұл көрсеткіштері 0,15см2, 0,17см2 төмен болды. Ал өсімдіктердің фотосинтездеу ауданын анықтаумен қатар, жапырақ құрамындағы негізгі фотосинтездеуші пигменттер: а хлорофилі, б хлорофилі, және каратиноидтар анықталды. Бұл зерттеудің нәтижелері 4-кестеде берілген.
4-кесте . Әртүрлі сорттар жапырағындағы пигменттер мөлшері


Сорт

Жапырақтағы пигменттердің болуы

хлорофилл а, мг/л

хлорофилл б, мг/л

каратиноидтар, мг/л


1

2

3

4

Ауыл

6,0

2,7

2,1

Невский


7,5

2,9

1,9




Ақжар

7,3

2,5

1,9

Астана

4,6

2,7

1,6

Орбита

5,6

2,3

1,9

Розара

7,0

2,8

2,0


Кесте мәліметіне сүйенсек Невский, Ақжар және Розара генотиптерінде пигменттер жоғары деңгейде, ал Астана және Орбита сорттарында төмен болғаны байқалды. Дегенмен, Невский сортының өсімдік биіктігі, жапырақ саны және оның ауданы сияқты көрсеткіштер жөнінен басқа генотиптермен салыстырғанда басым түсті.

Ал физиологиялық процестер эндогендік фитогормондардың әсерімен реттеліп отыратындығы белгілі [Б.В. Анисимов, В.Т.Парфенов, 1975].

Ал енді бір өсімдікке шаққандағы түйнек санына келетін болсақ, ол Астана сортында - 7 дана, Невский - 6 дана, Розара - 5 дана, Ауыл - 5 дана, Орбита сортында - 3 дана болды. Өсімдіктегі түйнектерінің ірілігі жөнінен Розара Ауыл, Астана, Ақжар генотиптері ірі, Ал Невский сортының түйнектері ұсақ болды. (5 кесте)

5 кесте - Жабық танап жағдайындағы картоп түтікшелік өсімдіктерінің өнімділігі



Сорт

Түйнектердің жалпы салмағы, г

1 өсімдіктегі түйнек саны, дана

1 түйнектің салмағы, г

Ауыл

66,0

5,0

15,0

Астана

98,5

7,0

14,9

Ақжар

64,0

5,0

14,6

Невский

35,9

6,0

6,8

Орбита

28,9

3,0

9,8

Розара

65,0

5,0

13.0



Вегетация соңында Астана, Невский және Ауыл өсімдіктерінің сабақ биіктігі тиісінше: 39,4см, 40 см және 47,5 см-ды құрады. Жапырақ санының көп болуы да оы сорттардан байқалды (тиісінше 29,2; 26,1; 26,1). Яғни бұл көрсеткіштер мен сабақ биіктігі арасында тікелей байланыс бар.

Зерттеудің нәтижесінде алынған мәліметтерге сүйенсек, каталаза белсенділігі жоғары картоп сорттарында түйнек саны көп болатыны айқындалды және осы көрсеткішті пайдаланып картоптың өнімді генотиптерін алдын-ала сұрыптап алуға болатыны мәлім болды. Бұл ретте Каталаза белсенділігінің артуы, 28 тәуліктік түтікшедегі картоп өсімдігінің түйнек салмағына (r = + 0,7), сабағының ұзындығына (r =+0,74) оң әсерін тигізсе, оның сабақ санына (r = -0,81) кері әсер еткені байқалды. 7 сурет. Корреляциялық талдаудың нәтижесі картоп өсімдігінің сабақ биіктігімен 1- түйнек салмағының (r = 0,69), жалпы түйнек салмағының (r = 0,64), және сабақ санының (r = -0,81), арасында тиісінше жоғары дәрежелі оң және теріс байланыс барлығын көрсетті. Ал сабақ саны мен жапырақ санының (r = - 0,74) және жалпы түйнек салмағының (r = - 0,67), арасында кері байланыс барлығы айқындалды.





7-сурет-Картоп сорттарының каталаза белсенділігі мен белгілерінің арасындағы байланыс коэффициенті

Мұнда;


——— r > 0,70; — — — r = 0,40-069; – ● – ● – r = 0,10-039;

  1. каталаза; 5- түйнектің жалпы салмағы;

  2. сабақтың биіктігі; 6- түйнек саны;

  3. сабақ саны; 7- бір түйнектің салмағы.

  4. жапырақ саны;


2.4 Әртүрлі топырақ қоспаларының жылыжайда минитүйнектердің түзілу процесіне әсері

Бұл мәселені зерттеу барысында Өсімдіктерді әр он күнде бір Кноп ерітіндісімен үстемелеп қоректендіріліп суғарылды. 20 күндік бейімделуден кейін өсімдіктер әртүрлі топырақ қоспасымен толтырылған контейнерлерге отырғызылды: 1) нұсқа: қарашірік + құм; 2) нұсқа: топырақ + қарашірік + құм; 3) нұсқа: топырақ + құм.

Өсімдіктердің сабақ және түйнек түзу процесі кезеңдерінде өсімдік биіктігіне, жапырақ саны мен ауданына, сабақ саны мен ауданына, тамыр жүйесіне өлшемдер жүргізіліп отырды. Нәтижесінде 1- нұсқа қоспасында өсіру кезінде зерттеудегі барлық сорттардың өсуінде айтарлықтай өзгешеліктер байқалмады. Астана сорты өсімдіктері сабағының өсу қарқындылығының (50,1см) жоғарылағанын 2- нұсқа қоспасында байқалды, ал Невский сорты өсімдіктері сабағының өсуі (47,5см) 3- нұсқада тіркелді.

Ауыл сорты өсімдіктері сабағының өсу қарқындылығы жоғары болғандығы (49,0см) 2- нұсқада байқалды.

Жапырақ саны бойынша 2-ші нұсқада өсірілген өсімдіктер жоғары көрсеткіштерген ие болды. Бұл нұсқада Астана сортының өсімдіктерінің жапырақ саны 51,3 дана, Невский сортының өсімдіктерінің жапырақ саны 58,7 дана, және Ауыл сортының өсімдіктерінің жапырақтарының саны 58 дананы құрады.

Көп жылджық деректер көрсеткендей, өсімдік ағзасы бір-бірімен тығыз байланыста болады. Фотосинтез процесі немесе жапырақ бетінің ауданын анықтау - өсімдіктердің физиологиялық, биологиялық өсуі мен дамуын және өнімділігінің артуын реттейтін бірден-бір процесс болып табылады.

Осыған байланысты, біз өз ізденістеріміз барысында А.А.Ничипоровичтің (1966) әдістемесі бойынша картоп дақылының өнімділігін қалыптастыруға жапырақ бетінің ауданының әсерін анықтауға арналған тәжірибелер жүргіздік.



2000-2005 жылдарда жүргізген ізденістер нәтижелері бойынша, бір түп өсімдіктегі жалпы жапырақ ауданы шамамен сорттардың биологиялық ерекшеліктеріне байланысты 0,215-0,685 см2- ді құрады.

Өсімдік жапырақтарының фотосинтездеуші беткі ауданды (жапырақ + сабақ) қалыптастыруы Астана сортының өсімдіктерінде 0,215 пен 0,560 дана шамасында болды. Невский генотиптері үшін ең оңтайлы деп табылған 2-ші нұсқада бұл көрсеткіштер 0,383 пен 0,685 дананы көрсетті. Ал Ауыл сортының өсімдіктерінде 0,228 бен 0,621 дана болды. 3-ші нұсқадан алынған деректер барлық генотиптер үшін ең төменгі нәтиже бергені белгілі болды. Бұл нұсқада жапырақтың беткі ауданы картоп сорттарының биологиялық ерекшеліктеріне байланысты 0,215 пен 0,383 дананы құрады (6 кесте).

Әртүрлі топырақ қоспасындағы картоп өсімдіктерінің негізгі сабақтар саны 1 дана болады, себебі түтікшелік өсімдіктерден өскен регенеранттарда сабақтар саны 1 данадан аспайды, ал қосымша сабақтар саны Ауыл сортының 2 нұсқасында 4,7 дана, ең жоғарғы бір түптегі жапырақтың саны Ауыл сортының 2 нұсқасында 65,0 дананы көрсетсе, төменгі көрсеткіш Невский сортының 3 нұсқасында болды (44,0 дана). Бір түп өсімдіктегі жапырық ауданы бойынша жоғарғы көрсеткішпен Невский сортының 2 нұсқасы 0,685см2 –ты құрап, ерекшеленді.

6 кесте - Әртүрлі топырақ қоспасындағы картоп өсімдіктерінің сабақ процесі кезіндегі биометриялық байқаулар (2000-2005 жж.)



Генотип-тер

Өсімдік биіктігі,

см

Негізгі сабақтар саны, дана

Қосымшасабақ

тар саны,

дана




Бір түптегі

жапы

рақтың

саны,

дана

Бір түп өсімдіктегіжапырақ ауданы,

см2

Сабақ ауданы,

см2

Астана

1нұсқа

45,3

1

3,0

48,3

0,430

0,027

2нұсқа рант

50,1

1

3,3

51,3

0,560

0,034

3нұсқа

38,5

1

3,7

47,2

0,215

0,016

Невский


1нұсқа

46,5

1

3,0

58,0

0,481

0,061

2нұсқа риант

45,8

1

3,0

58,7

0,685

0,069

3нұсқа риант

47,5

1

2,0

44,0

0,383

0,028

Ауыл


1нұсқа риант

45,7

1

3,0

58,5

0, 581

0,026

2нұсқа риант

49,0

1

4,7

65,0

0, 621

0,056

3 нұсқа

47,0

1

2,3

47,0

0,228

0,028



Сонымен, картоп өсімдіктерінің жабық танап жағдайында өсіп-өнуін жақсартып, өнімділігін арттыру үшін, оларды өсіруге арналған топырақ қоспасының «топырақ+қарашірік+құм, 1:1:1» нұсқасын ұсынамыз.
2.5 Сақтау жағдайларының картоп минитүйнектерінің көктеуіне әсері және микротүйнектерді тыныштық күйінен ояту шаралары
Картоп дақылын өсірудегі негізгі мәселелердің бірі - түйнектерді отырғызғаннан кейін біркелкі көктеуді қамтамасыз ету. Көптеген әдебиет көздерінде түйнектерді тыныштық күйінен ояту үшін механикалық кесуден, химиялық белсенді заттарды қолдануға дейін әртүрлі әдістер пайдаланылады.

Алдын-ала зерттеулеріміздің нәтижелеріне сүйене отырып, микротүйнектерді тыныштық күйінен шығару үшін гибберил және янтарь қышқылын қолдандық.

Жүргізілген тәжірибелер нәтижесінде түйнектерді төмен температурада (5°С) және қоректік ортада қалемшелеу мақсатында сақтау, гибберилл және янтарь қышқылдарының реттеуші ерітіндісін тыныштық күйінен ояту үшін пайдалану неғұрлым тиімді екендігі анықталды (7 кесте).

7-кесте- Гибберелл және янтарь қышқылдарының реттеуіш ертіндісінің

микротүйнектердің тыныштық күйінен оятуға әсері


Генотиптер

өлше

мі

Бақылау (Өңделмеген)

Гиббереллин-20мг/л

Янтарь қышқылы 5мг/л

микротүйнектердің өсіп-өну мерзімі (тәулік)

30

40

50

60

30

40

50

60

Ақжар

%

0

3

38

87

56

97

97

97

Ауыл

%

0

3

45

75

65

89

98

98

Невский

%

0

2

37

86

76

96

98

98

Орбита

%

0

7

37

78

65

94

97

98

Розара

%

0

0

38

59

56

97

98

98

Секура

%

0

9

45

90

67

89

98

98

Қоғалы

%

0

5

45

69

75

87

94

97

Астана

%

0

5

48

75

67

94

98

98

Улан

%

0

8

49

86

75

90

90

95

Бербанк

%

0

8

50

85

67

97

97

98

Тамыр

%

0

5

43

69

73

96

98

98

Мысалы, гибберелл және янтарь қышқылдарының 20 және 5 мг/л концентрациясын қолдану микротүйнектердің тіршілікке қабілеттілігін (100%), сонымен бірге топырақ жағдайында тамырлануын арттырды.

Микротүйнектерді 5°С температурада минералдық заттары төмендетілген (2 есе) қоректік ортада сақтау арқылы оларды бірнеше ай бойы сақтауға және өсуі үшін қоректік ортаны пайдаға асыруға болады.
2.6 ЕГІСТІК ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
Егістік жағдайындағы жүргізілген зерттеулер төмендегідей нәтижелер көрсетті: жалпы, микротүйнектердің көктеуі, өсіп-өнуі, шанақтануы, гүлдеуі және сабақтарының құлап, пісіп-жетілуі шыны түтікшедегі өсімдіктерден алынған түйнектермен бір мерзімде өтті.

Түйнектердің өнімділігін анықтауға жүргізілген зерттеулер нәтижесінде, микротүйнектерден алынған өнім шыны түтікшеден алынған көшеттердің өнімімен бәсекелесе алмағандығы белгілі болды. Вегетация кезеңінде шыны түтікшеден алынған көшеттердің түйнектерінің әр түбінен орташа 700 г өнім жиналды. Әр түптен жиналған түйнектердің орташа саны 3-18 дана аралығында болды. Ал микротүйнектердің бұл көрсеткіштері айтарлықтай төмен нәтиже берді: әр түйнектің орташа салмағы 47 г., жалпы бір түптен шыққан салмағы - 470 г, бір түптегі түйнек саны – 4,2 данадан 7 данаға дейін болды.

Сонымен, жүргізілген зерттеулер нәтижесінде Қазақстанның оңтүстік-шығыс жағдайында картоп дақылының бастапқы тұқым шаруашылығында сауықтырылған тұқымдық материалды алудың 3 жылдық сұлбасы ұсынылды.

1.Зертханалық жағдайда аурулардан сауықтырылған картоп 1000 дана өсімдігін қалемшелеу арқылы жедел көбейтіп, оларды жабық танапқа отырғызып, супер-супер элиталық тұқым өндіру.

2.Супер-суперэлиталық тұқымды ашық танапқа отырғызып, олардан суперэлиталық тұқым өндіру.

3. Суперэлиталық тұқымды ашық танапқа отырғызып, элиталық тұқым өндіру.
3 БИОТЕХНОЛОГИЯ ӘДІСІМЕН САУЫҚТЫРЫЛҒАН КАРТОП ТҮЙНЕКТЕРІН ЖЕДЕЛ КӨБЕЙТУДІҢ ОҢТАЙЛАНДЫРЫЛҒАН ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ

Кез келген дақылдың тұқым шаруашылығының экономикалық тиімділігі тұқымдық материалдың сапасына тікелей тәуелді. Картоп тұқымының сапасы түйнектердің әртүрлі картоп ауруларымен (вирустық, саңырауқұлақтық және бактериалдық) зақымдалу деңгейіне байланысты.

Картоп дақылын репродукциялау кезінде табиғи факторлар (әртүрлі зиянкестермен вирустардың тасымалдануы) мен технологиялық процестер (жанасу жолдары) әсерінен ол вирустық инфекциялармен залалданады.

Оның салдары картоп өнімділігін жыл сайын 20-25%-ға төмендетеді. Сондықтан біз ұсынып отырған картоп элитасын өсірудің қысқартылған сұлбасы аталмыш дақылдың өнімділігін көтеруде маңызды орын алады. Атап айтқанда 7-кестеден көріп отырғанымыздай, картоп элитасын алуда қысқартылған сұлбаны қолдану арқылы әр гектардан 811359 теңге үнемделеді.
7 кесте - Картоп элитасын алудағы негізгі технология мен қысқартылған

сұлбаның экономикалық тиімділігін салыстыру


Технология көрсеткіштері

Негізгі технология

Ұсынылған

технология

Айырмашылық (+, -)

Түтікшелік өсімдіктердің қажеттілігі, дана


3000


1000


-2000

Картоптың минитүйнектеріне қажеттілік, дана


-


15 000


+15 000

1 түтікшелік өсімдіктің өзіндік құны, теңге

200

200

-

1 минитүйнектің өзіндік құны, теңге

-

30

-

Отырғызу материалының құны, теңге

600000

500000

-135000

7 кестенің жалғасы

0,10 га-дан с/с элита картобын өсіруге кететін шығын, теңге

12257

-

-12257

0,30 га-дан с/элита картобын өсіруге кететін шығын, теңге

36771

36771

0

1,0га-дан картоп элитасын өсіруге кететін шығын, теңге

51870

51870

0

Өнімділік, т/га

200

200

0

Картоп элитасын өткізу бағасы, теңге/кг

70

70

0

Элитаны өткізуден түскен пайда, теңге

140000

140000

0

Өнімге кететін жалпы шығын, теңге

700898

588641

-112257

Таза пайда, теңге

699102

811359

+112257

Элита өндірісінің рентабельділігі, %

99,7

137,8

+38,1




ҚОРЫТЫНДЫ

1. Зерттеудегі 11 генотип арасынан құнды шаруашылықтық қасиеттері бәсекелестік қабілеттілігі және өнімділігі орташа пісетін Орбита (30т/га), Ақжар (28т/га) орташадан ерте пісетін Астана (28т/га) Ауыл сорттары (28т/га) ерекшеленді. Ал түйнектерінің тауарлық сапасы жағынан Орбита - 93,2%, Ауыл -91,0%, Астана- 89,3% сорттары бөлініп алынды. Тұқым фракциялары бойынша ерекшеленген сорттардың қатарына Ақжар (38,4%), Невский (55,6% ), Астана (33,4%), және Ауыл (34%) генотиптері жатады.

2. Картоп өсімдігі регенерациясының өтуі дақылдың генотиптеріне, залалсыздандыру әдістеріне және эксплант көлеміне тығыз байланысты. Ең тиімді әдіс түтікшелік өсімдіктерді қолдану, ол жалпы алғанда 37-53% регенерант-өсімдік алуға мүмкіндік береді. Эксплант көлемі 0,35-0,40 мм болған жағдайда регенерациялау деңгейі жоғары болады, 0,25 мм баяу жүреді, ал 0,20 мм – жүрмейді.

3. Картоптың түтікшелік өсімдіктерін in vitro жағдайында алуда кинетиннің 1,5-2,0мг/л концентрациясын қолданғанда өсімдіктің сабақ және жапырақ түзуі жақсы жүреді. Тамыр түзілу процесі тиімділігі кинетиннің 1,0-мг/л концентрациясын қолданғанда жүретіндігі анықталды. Мурасиге Скуг қоректік ортасының қолайлы құрамдастарын және бөлініп алынатын апикальдік меристема мөлшерін дұрыс таңдап алу вируссыз регенерант-өсімдіктер алу жиілігін 33,5% -ға көтеруге жағдай жасайды. Түйнектер неғұрлым жақсы сақталуы үшін микротүйнектерді минералдық заттары екі есе аз қоректік ортаға салып, 5°С температурада ұстау ұсынылады.

4. Түтікшелік өсімдіктерді жабық танап жағдайына көшіру кезінде, олардың бейімделуі және ондағы сабақ - түйнек түзу процесінің жоғары деңгейде жүруі үшін топырақ + қарашірік + құм қоспасын қолданған неғұрлым тиімді. 1:1:1

5. Гибберилл және янтарь қышқылдарының 20 және 5 мг/л концентрациясын қолдану микротүйнектердің тіршілікке қабілеттілігін (100%), сонымен бірге топырақ жағдайында тамырлануын арттырады. Минитүйнектердің отырғызу материалын тыныштық күйінен ояту мақсатында реттеуіштермен өңдеу тұқымдық фракция шығымын 30-40%-ға жоғарылатады.

6. Элиталы картоп өндіру технологиясын жақсарту мақсатында оның келесідей 3 жылдық сұлбасы ұсынылды :

1- жыл картоптың түйнектерін алу ;

2- жыл суперэлита питомнигін өсіру;

3- жыл элита питомнигін өсіру.

7. Элита өндіруді 3-жылдық сұлбамен жүргізгенде картоптың әр гектарынан 112257 теңге үнемделіп, рентабельділігі 38,1% артады және тұқымның сапасы жоғарлайды.

ӨНДІРІСКЕ ҰСЫНЫС
Картоптың элиталық тұқымын өндіретін элиталық тұқым шаруашылықтарына мынадай ұсыныстар беріледі:

1. Картоп генотиптері Алматы облысының таулы аймақтарында өсіріп, түқым шаруашылығын жүргізу үшін жоғары өнімді (25-30 т/га), вирус (Х, У, М, S), саңырауқұлақ (фузариоз, фитофтороз, макроспориоз) ауруларына төзімді, ұзақ мерзімде (7 ай) жақсы сақталатын (90-93%) картоптың Нәрлі, Астана, Орбита, Қоғалы, Ауыл, Невский, Бербанк, Секура, Укама сорттарымен жұмыс істеу.

2. Түтікшелік өсімдіктерді қолдану кезінде эксплант мөлшерін 0,35-0,40 мм көлемінде алу және MS жетілдірілген қоректік ортасында өсіру.

3. Жылыжайда түтікшелік өскіндерді отырғызуға және минитүйнектерді өсіруге арналған «топырақ-құм-қарашірінді» қоспасын 1:1:1 арақатынасында дайындау.

4. Картоптың суперэлиталық материалын алу үшін биотехнологиялық зертханада 1000 дана түтікшелік вируссыз өсімдіктер өсіріп, оларды жылыжайға ауыстыру арқылы 100 000 дана шағын түйнектер алып, оларды 2 га тұқымдық көшеттіктерге отырғызып, элита өндірудің 3-жылдық сұлбасын пайдалану.

.


Диссертацияның тақырыбына байланысты жарияланған ғылыми

еңбектер тізімі:

1. Баядилова Г.О. «Влияние физических и трофических факторов на процесс клубнеобразования картофеля in vitro» //Материалы международной конференции «Стратегия научного обеспечения АПК РК в отраслях земледелия, растениеводства и садоводства: реальность и перспективы» Алматы, 2004.-С.-324.



2.Сейтмуратов Б.Ж., Лигай Г.Л., Нусипкожаев Т., Баядилова Г.О. «Анализ сортов на восприимчивость к вирусным болезням». //Материалы международной конференции. «Экологические проблемы агропромышленного комплекса. Алматы, 2004.-С.-377-383.

3. Сейтмуратов Б., Ертаева Б., Абдилдабек Е., Баядилова Г.О. «Влияние массы посадочного клубня на продуктивность меристемных растений картофеля». //58 Научная международная конференция молодых ученных и студентов посвященная 70-летию Казахского национального университета имени Аль-Фараби. «Актуальные вопросы современной биологии и биотехнологии» тезисы Алматы, 2004.С.-122.

4. Сейтмуратов Б.Ж., Ертаева Б., Баядилова Г.О., Лигай Г.Л. Оптимизация в элитном семеноводстве картофеля. //Материалы II Международной конференции «Научные приоритеты и новые технологии в ХХI веке» Алматы, 2004.-С.-166-167.

5. Баядилова Г,О, Нүрпеисов И.А. «Получение безвирусного семенного картофеля» //Материалы международной конференции «Повышение конкурентноспособности сельскохозяйственного производства Казахстана: проблемы, пути решения» Алматы, 2007.-С.-81-85.

6. Даминова Р.К., Баядилова Г.О., Егизбаева Т.К., Сарсенбаев Т.К., Лесова Ж.Т. «Картоптың бағалы генотиптерін in vitro жағдайында сақтаудың биотехнологиялық тиімді әдістерін жасау» //Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың 75 жылдығы және биология факультетінің 75 жылдығына «Биоалуантүрлілік және табиғат пен қоғамның тұрақты дамуы» Алматы, 2009. Б.-160 -161.

7. В.С.Әбділдаев., Қ.Ғ.Мұстафин., Г.О.Баядилова. «Биотехнологияның соңғы әдістерін пайдалана отырып картоптың нақты тұқымын алу». Жаршы №6 2007. Алматы,- Б.-17-19 .

8. В.С.Абдильдаев., Г.О.Баядилова «Влияние условий хранения на всхожесть и проблемы снятия периода покоя у микроклубней картофеля». Вестник №10 2007. Алматы,-С.9-10.

9. Егизбаева Т.К., Баядилова Г.О., Даминова Р.К., Лесова Ж.Т.,Баядилов К,О.

«Картоптың вирустардан сауықтырылған өсімдіктерін алу және өсіру жағдайлырын оңтайландыру». Ізденістер, нәтижелер №4 ҚазҰАУ, Алматы, 2008 -. Б.-52 -54 .

10 . Егизбаева Т.К.,Баядилова Г.О.,Даминова Р.К.,Сайсултанова Ж.,ЛесоваЖ.Т, Баядилов К.О.«Клеткалық селекция әдістерін жетілдіру негізінде экологиялық таза картоптың линияларын алу». Ізденістер, нәтижелер №4 ҚазҰАУ, Алматы, 2008.- Б.-54-57 .

11. Баядилова Г.О., Нүрпеисов И.А.,Абдильдаев В.С. «Жасанды in vitro жағдайында әртүрлі генотипті картоп өсімдіктерінің өсуіне кинетиннің әсері» Ізденістер, нәтижелер №3 ҚазҰАУ, Алматы, 2010.- Б.-226 -230 .
Резюме

Баядилова Гүлсум Онгаровна

«Разработать технологию ускоренного размножения безвирусного семенного картофеля на основе биотехнологических методов»

06.01.05-Селекция и семеноводство



Актуальность. В настоящее время в Казахстане районированы 60 сортов картофеля, из них 30 (50%) сорта местной селекции. Из-за отсутствия должного первичного семеноводства медленными темпами идет внедрение новых районированных сортов картофеля. Большая часть используемого на посадку семенного картофеля представлена массовыми репродукциями, в сильной степени пораженной патогенами.

В целом на картофеле в Казахстане выявлено более 10 вирусных заболеваний, из них наиболее широко распространенными являются вирусы – ХВК, УВК, МВК и SBK. В результате вновь районированные сорта картофеля в течение 3- 4-х лет снижают продуктивность и теряют устойчивость к фитопатогенам, то есть вырождаются. Поэтому, внедрения в производство новых биотехнологических подходов получения безвирусного посадочного материала картофеля и создания банка отечественных сортов картофеля, возделываемых в местных климатических условиях и отвечающих агротехническим и потребительским требованиям является актуальным вопросом семеноводства картофеля.

Биотехнологические подходы в безвирусном семеноводстве картофеля путем оздоровления через апикальную меристему позволит повысить эффективность этой отрасли. Показано, что посадки оздоровленного материала повышают урожай на 30-40 % по сравнению с неоздоровленным картофелем и снижает себестоимость семенного материала.

Цель исследований. Целью работы явилось выявление устойчивых генотипов картофеля к вирусным и грибным заболеваниям картофеля в почвенно-климатических условиях юго-востока Казахстана и ускоренное получение оздоровленного безвирусного посадочного материала отечественных сортов картофеля методом апикальной меристемы для семеноводческих хозяйств данного региона.

Для достижения поставленной цели предусмотрены следующие задачи:

-оптимизировать состав питательной среды для клонального микроразмножения оздоровленных растений картофеля;

-выявить эффективность различных почвосмесей на процесс клубнеобразования;

- определение эффективности препаратов для снятия периода покоя микроклубней, выращенных в условиях защищенного грунта;



- изучить морфологические, физиологические и биохимические свойства оздоровленных растений и их влияние на продуктивность микроклубней;

-оптимизировать технологию выращивание пробирочных растений картофеля;



-разработать ускоренную технологию производства оздоровленных семян картофеля высших репродукций;

-определение экономической эффективности укороченной схемы выращивания элитного картофеля.



Научная новизна. При оптимизации биотехнологического метода оздоровления различных генотипов картофеля от вирусов, установлены параметры компонентного состава питательной среды, повышающие выход пробирочных растений, корне и клубнеобразование, предложены составы почвосмесей, увеличивающие приживаемость пробирочных растений и выход микроклубней. Результаты исследований являются разработкой технологии получения исходного безвирусного посадочного материала, что позволяет:

- упростить схему и ускорить получение безвирусных пробирочных растений картофеля;

- снизить потребности в безвирусных пробирочных растениях при производстве 1 тонны семян элиты;


  • снизить нормы посадочной массы семенного картофеля;

  • повысить эффективность производства элиты картофеля.

Практическая ценность работы.

Впервые на основе использования биотехнологических подходов разработан регламент ускоренного получения безвирусного картофеля для мелких крестьянских (фермерских) хозяйств. Технология предполагает получение минимального количества пробирочных растений, методы их хранения, тиражирования в зимнее-весенний период в условиях теплицы, подбор стимуляторов для снятия периода покоя и индукторов клубнеобразования для получения дружных всходов в полевых условиях.

Внедрение новой технологий позволяет сократить схему выращивания элиты картофеля до 3-х лет вместе применяемой 4-5 летней схемы.



Положения, выносимые на защиту:

- оптимизация процессов культивирования апикальной меристемы, изучаемых генотипов картофеля для большего выхода безвирусных пробирочных растений;

- повышение эффективности получения миниклубней из безвирусных пробирочных растений картофеля в условиях защищенного грунта;

- Выращивание элиты картофеля по 3-х летней схеме с использованием миниклубней.



Результаты исследований. Для снятия периода покоя микроклубней картофеля предлагается гиббереловой и янтарной кислот в концентрациях 20 и 5мг/л, способствующий не только прорастанию, но и корнеобразованию.

В результате комплексной оценки по хозйственно-ценным признакам 11-ти генотипов картофеля для ведения первичного семеноводства в условиях юго-востока Казахстана отобраны из среднеспелых сортов Орбита (30 т/га), Акжар (28 т/га), из среднеранних сортов Астана (28 т/га) и Ауыл (28 т/га). Среди изученных генотипов по товарности отличились Орбита – 93,2 %, Ауыл – 91,0%, Астана – 89,3%. А по выходу семенной фракции отобраны Акжар (38,4%), Невский (55,6%), Астана (33,4%), Ауыл (34%).

Подобранный компонентный состав питательной среды Мурасиге Скуга и размеры вычленяемой апикальной меристемы позволяют увеличить частоту выхода безвирусных растений – регенератов до 33,5 %.

Выход регенерантов зависело от размера эксплантов. Самый высокий уровень регенераций отмечено при размере эксплантов 0,35 – 0,4 мм, средний при 0,15 мм. Самый низкий выход регенерантов отмечено при размере эксплантов 0,20 мм.

Для адаптации, а также лучшего столоно- и клубнеоброзования у пробирочных растений при переводе в условиях защищенного грунта предлагается почвосмесь почво+ перечной + песок, 1:1:1.
Рекомендации производству

Картофелеводческим элитно-семеноводческим хозяйствам, производящим элитный посадочный материал картофеля, предлагаются следующие рекомендации:

1. Из генотипов картофеля для возделования и ведения семеноводства картофеля в горной зоне Алматинской области предлагаются сорта Нарли, Астана, Орбита, Когалы, Ауыл, Невский, Бербанк, Секура, Укама, отличающиеся высокой урожайностью (25-30т/га), устойчивостью к вирусным (Х,У,М,S), грибным (фузариоз, фитофтороз,макроспориоз) заболеваниям, высокой сохраняемостью при длительном хранении (90-93%).

2. Для стерилизации рекемендуется высокоэфективный метод «пробирочных растений», при котором размеры эксплантов должны быть 0,3-0,40 мм, а также предлагается Модифицированная среда Мурасиге-Скуга.

3. Для высадки пробирочных растений и получения миниклубней в теплице рекомендуется использовать почвенную смесь в виде «почва-песок-перегной» в соотношении 1:1:1.

4.Для получения суперэлитного материала картофеля в биотехнологической лаборатории выращиваются 1000 штук везвирусных пробирочных растений, перенос их в теплицу и получение из них 100000 штук миниклубней, высадка этих оздоровленных миниклубней, в питомниках первичного семеноводства площодью 2 га.

SUMMARY

Bayadilova Gulsim Ongarovna



«To develop technology of the accelerated reproduction bezvirusnogo a seed potato on the basis of biotechnological methods»

06.01.05-selection and seed-growing



Urgency. Now in Kazakhstan 60 grades of a potato, from them 30 (50 %) grades of local selection are zoned. In the absence of due primary seed-growing by slow rates there is an introduction of the new zoned grades of a potato. The most part of a seed potato used on landing is presented by mass reproductions, in strong degree amazed potogenami. As a whole on a potato in Kazakhstan it is revealed more than 10 virus diseases, from them the most widespread are viruses – ХВК, УВК, МВК and SBK. As a result again zoned grades of a potato within 3 4th years reduce efficiency and lose stability to fitopatogenam, that is degenerate. Therefore, introductions in manufacture of new biotechnological approaches of reception besbirusnogo landing material of a potato and creation of bank of domestic grades of the potatoes cultivated in local environmental conditions and meeting agrotechnical and consumer requirements is pressing question of seed-growing of a potato.

In besbirusnogo seed-growing of a potato by improvement through апикальную a meristem efficiency of this branch will allow to raise biotechnological approaches. It is shown that landings of the improved material raise a crop on 30-40 % in comparison with not improved potato and reduces the cost price of a seed material.



The purpose of researches. The work purpose was revealing of steady genotypes of a potato to virus and mushroom diseases of a potato in is soil-environmental conditions the southeast of Kazakhstan and the accelerated reception improved besbirusnogo landing material of domestic grades of a potato a method ap meristems for seed-growing economy of the given region.

For object in view achievement following problems are provided:

- To optimize structure of a nutrient medium for klonalnogo microreproduction of the improved plants of a potato;

- To reveal efficiency various pochvosmesei on process klubneobrazovaniya;

- Definition of efficiency of preparations for removal of a dormant period of the microtubers which have been grown up in the conditions of the protected ground;

- To study morphological, physiological and biochemical properties of the improved plants and their influence on efficiency of microtubers;

- To optimize technology cultivation probirochnih potato plants;

- To develop the accelerated production technology of the improved seeds of a potato of the higher reproductions;

- Definition of economic efficiency of the truncated scheme of cultivation of an elite potato.



Scientific novelty. By optimization of a biotechnological method of improvement of various genotypes of a potato from viruses, parameters of componental structure of the nutrient medium, raising an exit probirochnih plants, a root and klubneobrazovanie are established, structures pochvosmesei, increasing prizhivaemost probirochnih plants and an exit of microtubers are offered. Results of researches are working out of technology of reception initial bezvirusnogo a landing material that allows:

- To simplify the scheme and to accelerate reception bezvirusnih probirochnih potato plants;

- To lower requirements in bezvirusnih probirochnih plants by manufacture of 1 ton of seeds of elite;

- To lower norms of landing weight of a seed potato;

To raise production efficiency of elite of a potato

Practical value of work.

For the first time on the basis of use of biotechnological approaches bezvirusnogo a potato the regulations of the accelerated reception are developed for small country (farmer) economy. The technology assumes minimum quantity reception probirochnih plants, methods of their storage, duplicating during the winter-spring period in the conditions of a hothouse, selection of stimulators for removal of a dormant period and inductors klubneobrazovaniya for reception of amicable shoots in field conditions.

Introduction new technologies allows to reduce the scheme of cultivation of elite of a potato till 3th years together applied 4-5 summer schemes.

The positions which are taken out on protection:

- Optimization of processes of cultivation apikalnoi the meristems, studied genotypes of a potato for bolsego an exit vesbirusnz plants;

- Increase of efficiency of reception of minitubers from besvirusnz probirosnz plants of a potato in the conditions of the protected ground;

- Cultivation of elite of a potato under 3 summer scheme with use of minitubers.



Results of researches. For removal of a dormant period of microtubers of a potato it is offered гиббереловой and amber acids in concentration 20 and 5mg/l promoting not only to germination, but also korneobrazovanij.

As a result of a complex estimation on hozjstvenno-valuable signs 11 genotypes of a potato for conducting primary seed-growing in the conditions of the southeast of Kazakhstan are selected from srednespelz grades the Orbit (30 t/hectares), Akzhar (28 t/hectares), from srednespelz grades Astana (28 t/hectares) and Auyl (28 t/hectares). Among the studied genotypes on marketability have caused a stir the Orbit – 93,2 %, Auyl – 91,0 %, Astana – 89,3 %. And on an exit of seed fraction Akzhar (38,4 %), Neva (55,6 %),Astana (33,4 %),are selected by Auyl 34 %.

The picked up componental structure of a nutrient medium of Murasige Skuga and the sizes isolated apikalnoi meristems allow to increase frequency of an exit besvirusnz plants – regenerantob to 33,5 %.

Exit regenerantov depended on the size eksplantov. The highest level of regenerations it is noted at the size eksplantov. 0,35 – 0,4 mm, average at 0,15 mm. The lowest exit регенерантов it is noted at the size eksplantov. 0,20 mm.

For adaptation, and also the best stolono - and klubneobrazovanie

at probirosnz plants while translating in the conditions of the protected ground it is offered posvosmes posvo + peppery + sand, 1:1:1.


Recommendations to manufacture

To the Kartofelevodchesky is elite-seed-growing economy making an elite landing material of a potato, following recommendations are offered:

1. From genotypes of a potato for vosdelovaniya and conducting seed-growing of a potato in a mountain zone of Almaty area grades of Narli, Astana, the Orbit are offered, to Kogaly, by Auyl, Neva, Berbank, Sekura, Ukama, different high productivity (25-30т/га), stability to virus (Х, At, M, S), mushroom (fuzarioz, fitoftoroz, makrosporioz) to diseases, a high keeping at long storage (90-93 %).

2. For sterilization rekomenduetsyaр visokoefektivni the method «probirochnih plants» at which the sizes explantov should be 0,3-0,40 mm, and also is offered the Modified circle to Murasige-Skuga.

3. For disembarkation in vitro plants and reception of minitubers in a hothouse "soil-sand-humus" in the ratio 1:1:1 is recommended to use a soil mix in a kind.

4. For reception of a superelite material of a potato in biotechnological laboratory 1000 pieces bezvirusnih probirochnih plants, their carrying over to a hothouse and reception from them 100000 pieces of minitubers, disembarkation of these improved minitowers, in nurseries of primary seed-growing ploshadyou 2 hectares are grown up.






жүктеу 0,77 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   2




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау