«МЕН» БЕЙНЕСІ ЖӘНЕ ЗЕЙІНДІ ДАМЫТУ АРҚЫЛЫ ӨЗІНДІК БАҒАЛАУДЫҢ  ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Өзіндік бағалау процесі субъективті агрессивті мінез-құлықтың шешуші дитерминанты не қарсыласатын, не оны жандандыратын ішкі міндетті нормативті стандарттарды реттейді. Агрессия сферасын анықтайтын нормативті стандарттарды адам дағдыланған әрекеттермен реттемейді. Жасөспірімдер қоғамда өтіп жатқан процестерді өзіне лайықты болатындай қабылдап, оған тез бейімделіп, соған сәйкес мінез-құлықтың стереотиптерін қалыптастырады. Өзіндік сана тұрғысында жасөспірім өзін қоғам мүшесі ретінде ұғынады және қоғамдық мәнді позицияларда нақтыланады. Жасөспірімдердің конфликтілігі және «Мені» бір жағынан болмыста энергетикалық қуатты өзіндік көрінуге ұмтылуынан тұрса, басқа жағынан белгілі бір таңдаумен іс амалдарға жете қоймаған тәжірибесіздігінен тұрады.

Жасөспірім жасында өзіндік бағалаудың негізгі функциясы: іс-әрекетін мінез-құлықты реттеу болып табылады. Мысалы: «мен қандай ақылдымын» деп ойласа, қоршаған ортаға сенбеген қатынаспен қарағандай болып табылады. Адекватты емес күмәндануларда жасөспірім өзінің адамгершілік қасиеттерін өзі айтып, басқа адамдарды менсінбесе, қоршаған орта да оған негативті тұрғыда қарайды.

Жоғары өзіндік бағалау болған кезде жасөспірімдердің шектен тыс ренжігіштік мінездік қырын көруге болады. Реніш-сезім, яғни бұл қоршаған орта оған әділетсіз түрде қараған кезде көрінеді. Шын мәнінде бұдан да басқа көріністер көрініп жатады.

Ал өзіндік бағалауы төмен жасөспірімдер қарым-қатынаста қандай қиыншылықтармен қақтығысады? - Өзі туралы көзқарасы өзгереді, мен бақытсызбын, әдемі емеспін, жолым болмайды деп санайды, мұндай жағдайларда көбінесе мінез акцентуациясының педанттық типі жатады және мазасызданудың деңгейі жоғары болатын балаларға тән құбылыс. Олар сонымен қатар көңіл күйдің төменгі күйін қалыптастырады.

Зейін бір анықтама бойынша, - бұл психиканың бағыттылығы {сананың белгілі объектілер мен құбылыстарға, субъекттің іс-әрекетіндегі қажеттілігіне, мақсатына және міндеттеріне). Басқа анықтама бойынша: сананың шынайылықтың кейбір (жекелік немесе ситуациялық мәні бар) жақтарына шоғырлануы. Алғашында зейінді зерттеу апперцепция ұғымын зерттейтін аумаққа енген. "Апперцепция" ұғымы жалпылай қарағанда шынайылықты қабылдаудың бұрынғы тәжірибеден, адамның психикалық іс-әрекетінің жалпы мазмұнынан және оның даралық қабілеттіліктерінен тәуелдігін білдіреді. В. Вундт зейінді қабылданатын мазмұнды анық мағыналығын және бұрынғы тәжірибенің тұтастық құрылымдығының интеграциялануын қамтамасыз ететін үрдіс ("шығармашылық синтез" деп атаған) ретінде талқылаған. Өзінің ғылыми зерттеулерінде ол зейін мен сананың ара қатынасын және сана мазмұнын ұйымдастыруда қандай функцияларды орындайтынын анықтауға әрекеттеніп, мұны "перцепция" және "апперцепция" деген ұғымдардың ара қатынасы арқылы қарастырған. Перцепция деп қандай-да бір мазмұнның санаға ену үрдісін айтады. Апперцепция - бұл зейіннің белгілі бір объектіге шоғырлануы, яғни қандай-да бір мазмұнның сана өрісіне енуі.

Зейін басқа психикалық үрдістердің құрамында солардың бірлігі немесе факторы ретінде деген тұжырым да болды. Мұнымен келіспейтіндер, зейін актісінің мазмұны ресми зерттеуге ыңғайлы мүмкіндіктер тудырады деп санайды. Когнитивтік психологияда психиканың ақпаратты өңдеуде тұтастық үрдісті ұғынумен қатар, зейіннің болуы бұрыннан адамның ішкі тәжірибесінде айқын факті ретінде қарастырылған. Зейіннің нақты күйі түрлі өтуі мүмкін: күш салу, қызығу, таңқалу, белсенді болу және т.с.с. Зейін мотивтермен де тығыз, әрі үздіксіз байланыста: біз шынайылықтағы құ-былыстардың өзекті қажеттіліктерімізді бейнелейтін жақтарына шоғырланамыз. Зейін әлемді тануда және адамның қылықтарын реттеуде басты рөл атқарады.

Зейіннің физиологиялық негізі ми қызметінің жалпы белсенділігін және мидың ерекше бағаналық құрылымы - ретикулярлық формацияның қарқынды қозуымен енжардан белсенді сергектікке көшуді қамтамасыздандырады; мұндай құрылымның белсендірілуі, өз кезегінде, бастағы ми қыртысының қабілеттілігін көтеруге жетелейді. Ретикулярлық формацияны "іске асыратын механизмдер" ішінде бағдарлы рефлекс қоршаған ортадағы кез келген күтпеген өзгерістерге ағзаның туыла берілген шартсыз рефлекторлы реакциясы ретінде орын алады. Әсердің осындай механизміне бағына, қандай-да бір іс-әрекетті орындауда, мысалы хат жазуда, терезенің арғы жағынан шыққан қатты дыбысқа ырықсыз зейін аударамыз. Стимулдың екі параметрі бағдарлы реакцияны тудырады: жоғары қарқындылығы және жаңалығы.

Сол сәттегі зейіннің таңдамалығын И.П. Павловтың ашқан жүйке үрдістерінің индукция заңы арқылы түсіндіріледі. Индукция заңының психологиялық мәні қандай-да объектіге немесе іс-әрекет аумағына зейіннің шоғырлануы жанама, яғни, субъекттің өзекті қажеттілігі мен міндеттеріне сәйкес келмейтін бәсекелесті белсенділікті және сыртқы әсерлерді аңғармауды талап етеді. Эксперимент бойынша таңдамалықты белсендіруді қамтамасыздандыратын ретикулярлық формация.

И.П. Павловтың ілімінен туындайтын қорытындыларға сәйкес, академик А.А. Ухтомский жаратылыстану ғылым тұрғысынан адамдарды қоршап тұрған дүниеден сезім мүшелері (көз, құлақ, тері және т. б.) арқылы миға түрлі тітіркендіргіштер әсер етеді, осының нәтижесінде мида қозу алаптары пайда болады. Бұл қозулардың арасында өзара "талас" басталады, соның нәтижесінде жеңіп шыққан қозу алабы үстем. Ол жеңілгендердің күшін өзіне тартып алады да, қуаттана түседі. Осындай дәрежесі басым үстемдік алған қозу алабын А.А. Ухтомский доминанта (лат. Оотіпапя - үстемдік) деп атады.

Зейіннін физиологиялық болмысын түсіндіруде А.А. Ухтомскийдің ұсынған доминанта принципінің маңызы зор. Бұл принцип бойынша, мида барлық уақытта жетекші қозу ошағы, сол мезеттегі миға түсетін барлық жүйкелік импульстарды өзіне тартып, өз "билігін" күшейтеді. Психологиялық тұрғыдан доминанта зейіннің таңдамалы бір ғана тітіркендіргішке шоғырланып, басқаларын елемеуінен көрінеді. Мысалы, әрең естілетін сылдырға, адам дыбыс бағытына қарай басын бұрады, және сонымен қатар арнайы бұлшық ет құлақтың пердесін тартып, оның сезімталдығын күшейтеді. Өте қатты дыбыс, құлақ пердесінің тартылуын керісінше босаңсытып, ішкі құлаққа дыбыс толқынының берілуін нашарлатады. Зейіннің жоғары кезіндегі, демалудың тежелуі немесе тоқтауы да сезгіштіктің жағдайға сәйкес болуына мүмкіндік туғызады.

XIX ғасырдың соңында орыс психологы Н.Н. Ланге зейінді тұлғаның ерікті үрдістерімен салыстырып "ерікті зейін" теориясын құрастырды. Ол зейінді "қабылдау шартын лезде жақсартатын ағзаның мақсатқа сәйкес реакциясы" деп анықтады. Зейіннің өту актісін Н.Н. Ланге үш фазаға бөлді: бірінші алғашқы қабылдау; екінші қабылдауды жақсартатын реакция; үшінші өздігінен жақсартып қабылдау. Ол зейін туралы тұжырымдарды келесіше топтады:

1.  Зейін - қозғалыстық бейімделудің нәтижесі. Бұл тұжырымды басшылыққа алатындар,   бұлшық  еттің   күшінсіз  зейін   іске   аспайды   деген  болжамды ұстанады.   Мұнда   қозғалыстар   сезім   мүшелерінің   стимулға   және   жақсы қабылдауға тиімді бейімделуін қамтамасыздандырады.

2.  Зейін - сана аумағының шектеулігінің нәтижесі. Сана аумағы шектеулі болғандықтан, рухтық өмірдің динамикасымен сипатталатын қарқындылығы жоғары елестер, қарқындылығы төмендерін басып немесе ығыстырып отырады.

3.Зейін - эмоциялардың нәтижесі. Бұл теория бойынша зейін қандай-да бір эмоционалдық күйгеен тәуелді.

4.Зейін  - апперцепцияның нәтижесі,  яғни өзекті қабылданатын үрдіспен субъектің бұрынғы тәжірибесін байланыстыру.

5. Зейін - рухтың ерекше және өздік белсендігі. Бұл теория бойынша зейін тек алғашқы қабілеттілік ретінде, яғни басқа психикалық феномендер арқылы түсіндірілмейді.

6. Зейін - жүйкелік қозу күшінің нәтижесі. Бұл теория тұрғысынан, зейін орталық жүйке жүйесінің белгілі бөлімдерінің қозуынан пайда болады.

7. Зейін - жүйкелік қысымның нәтижесі. Санада бір мазмұнның басқасымен салыстырғанда   басым   болуы,   зейін   актісіндегі   бір   жүйкелік   үрдістің басқаларынан басым немесе оларды тежеп, ерекше шоғырлануы байқалады.

Бала өмірінің алғашқы айларында ырықсыз зейіні бар екені байқалады. Бастапқыда бала тек қана сыртқы тітіркендіргіштердің әсеріне реакция білдіреді, әсіресе олардың тез әрі күрт өзгерулеріне қарай. Сондыктан бұл кезеңде ырықсыз зейіннің қарқынды дамуы орын алады. Ырықты зейіннің пайда болып қалыптасуын баланы тәрбиелеу үрдісінде байқауға болады. Айналадағы адамдар, баланың қалағанын ғана істеп емес, сонымен қатар істеуге тиісті міндеттерді де орындауына үйретуге тиісті. Тәрбиелеу нәтижесінде олар қойылатын талаптарға зейін аударады, және біртіндеп, қарапайым түрде болса да саналы әрекеттер жасай бастайды. Мектепке дейінгі жастағы балаларда ырықсыз зейінмен қатар өсе келе ырықты зейін де көрінеді. Ырықты зейінді дамытуда ересектердің балаға беретін тапсырмаларының әсері бар. Әдетте балаға берілетін тапсырмалардың бәрі бірдей қызық бола бермейді, яғни бала олардың бәріне бірдей ықылас қоя бермейді. Бірақ ересектер тарапынан болатын қатынастың түріне қарай, бала тапсырманы қызық болмаса да орындап шығады. Мұндай жағдай баланың ырықты зейінін дамытады. Орындалуға тиісті тапсырманы қызық болмаса да іске асыру балаларда бірте-бірте шыдамдылық, ұқыптылық, тұрақтылық қасиеттерін қалыптастырады.

Бастауыш мектеп жасында баланың зейіні біртіндеп ырықты түріне кеше бастайды. Бұл жаста олардың ырықсыз және ырықты зейіндері ауыспалы жағдайда болады. Бала зейінінің кейбір қасиеттері дами түседі. Ырықты зейінін дамытуда мектептегі оқу үрдісінің рөлі ерекше орында. Оқу іс-әрекетінде баланың тәртіптілігі, тұрақтылығы және өзінің қылықтарын бақылай алу қабілеттері қалыптасады. Ырықты зейіннің дамуы белгілі кезеңдермен өтетіні ескерілуі тиіс. Бірінші сыныптағы сабақтарда бала қылықтарын толық бақылай алмайды. Оның ырықсыз зейіні әлі де болса жетекші орында болуы ықтимал. Баланы қызықтыру мақсатында оқу материалын түсіндіру мүмкіндігінше көрнекілікті болса зейіндерін басқаруды қамтамасыз етеді. Біртіндеп, мақсатты танымдық іс әрекет үрдісінде, баланың зейіні жоғары дәрежеге дами бастайды. Олардың зейіні осы жасқа дейінгі жалпы психикалық, дамуына да байланысты. Мектепке қабылданған балалардың жалпы дамуы мен психикалық дамуы барлығында бірдей дәрежеде емес. Зерттеулердің көрсеткіштерінде баланың психикалық дамуының деңгейі үйінде және балалар бақшасында алған тәлім-тәрбиесіне тығыз байланысты.

Жеткіншектер мен жасөспірімдердің зейіндерін зерттеуде негізгі қасиеттері ретінде оның бөлінуі мен тұрақтылығы қарастырылады. Жеткіншек (5-9 сыныптар) жасындағылардың зейіні тәлім-тәрбиенің нәтижесінде бұрынғыға қарағанда дамыған болады. Жеткіншектердің зейіні келешекке деген саналы қатынастың ықпалымен дамиды. Жеткіншектер арасында кейде зейінсіздері де кездеседі. Мұндай жағдайды түсіну үшін балалардың жас ерекшеліктеріне сәйкес болатын кейбір психикалық үрдістермен танысу қажет. Әдетте жеткіншектердің дене дамуы олардың психикалық дамуынан, ой-өрісінің дамуынан біраз озып кетеді. Физиологиялық дамуында түрлі өзгерістер байқалады. Жеткіншек жас жағынан әлі бала болғанымен, ол өзінің мүмкіндігі мен ақылын ересек кісілерден кем деп санамайды. Жеткіншек ересектер тарапынан   болатын   тәлім-тәрбие   жұмысының   нәтижесінде,   тек   өзінің ұнатқанына ғана емес, біртіндеп өзінің қажет дегеніне зейін салуға көше бастайды. Ырықты басқару механизмдерін жетілдіру, жас өскен сайын зейіннің таңдамалылығын арттырады. Жеткіншектердің негізгі тапсырманы қосымша тапсырмалармен салыстырғанда нәтижелі орындаулары жоғарылайды. Бұл зейіннің арнайы таңдамалылығын арттырып, маңызды мәселеге зейінін шоғырландыра алу қабілетінің арасындағы байланысты көрсетеді. Жеткіншек жасы зейіннің барлық қасиеттерінің қарқынды дамуымен ерекшелінеді: тұрақтылығы жоғарылайды, көлемі артады, ауысуы мен бөлінуі жақсарады.

Жасөспірім жастағы (9-11 сыныптар) оқушылардың зейіндерінің ерекшелігіне келсек, бұлар болашақ мамандықтарын таңдауларына байланысты, оқу уақытын үнемді пайдаланып, сабақтарда зейінін басқара алады. Жасөспірімдер болашақ мамандығы арқылы өмірмен жақындасады, белгілі мамандық алуға талпынады. Сондықтан оқыту мазмұны тәжірибеге негізделіп, терең құрылса, олардың ынтасы артып, зейіні күшейеді. Біраз уақыт өткен соң, баланың зейінді болуы дағдыға айналып, ол оқушының тұрақты қасиеті болып қалыптасады.

Орта ересектік 41-46 жас аралығында зейін функцияларының ең жоғары даму деңгейлері болатыны әйгілі. Ес функциясының ең төмен деңгейде болуына қарамастан, бұл жасқа келген адамның белсенді оқуға және өздігінен білімін жетілдіруге, танымдық іс-әрекетке мүмкіндіктері сақталған. Сонымен орташа ересек жасына келген адамдарда психофизикалық функцияларының салыстырмалы түрде төмендегені байқалады. Бірақ, олардың іскерлігіне жоғарыдағы аталған жайт әсер етпейді — жұмысқа және шығармашылық белсенділігі толығымен сақталады.

Л. Шоемфельд пен В. Оуэнстің лонгитюдтік және жас аралық әдістерін бірлестіре қолданып жүргізген зерттеулер көрсеткіштерінде вербалды-логикалық функциялар, алғашқы оптимумға ерте жастық шағында жетіп, 50 жасқа жеткенше дамуы мүмкін, 60 жасқа таяғанда ғана біртіндеп төмендейді. Жас ерекшелігі аралығын ескере зерттейтін әдістердің нәтижесі бойынша жалпы интеллектуалдық белсенділіктің мүмкіндіктері 18 ден 60 жасқа дейінгі аралықта тұрақты күйде болатынын көрсетеді. Даралық модификациясын және генетикалык байланыстарын ескере жүргізілген лонгитюдтік әдістер бойынша 18 ден 50 жас аралығында интеллектуалдық дамудың күрт жоғарылайтыны, содан кейін біртіндеп индекстерінің шамалы төмендейтіні байқалды.

Кеш ересектік уақытты 60-тан 75-ке дейін геронтогенез, немесе қартаю уақыты деп атайды. Зерттеушілердің басым көпшілігі бұл кезең адамның 60 жасқа толғаннан басталады деп есептейді. Кейбір зерттеулер әйелдерде бұл кезең 55-тен, ал ерлерде 60-тан деп жорамалдайды. Бұл жасқа келген адамдарды үш топқа бөледі: ересек жастағылар, кәрі жастағылар және ұзак өмірсүретіндер. Мұндай сараптаулар жалғыз емес.

Л.С. Выготскийге зейін мәселесіне кең өрісті ғылыми жолдармен қарау тән, ол адам болмысының тарихымен ұштастырып зейіннің біртіндеп дамуына байланысты екі "негізгі жолды" атады: біріншісі, зейіннің тарихи даму жолы; екіншісі, зейіннің мәдени даму жолы. Оның зейін мәселесін дамытуда маңызды ғылыми жетістігі: зейін мәселесіне әлеуметтік және генетикалық тәсілдерді қолдануы. Ол ырықты зейінге жағдай жасап сөйлеу функцияларының бағыттылығын кеңейту: зейінді дамытуда сөйлеудің рөлі және зейінді ойлау қабілетімен біріктіре түсіндіруді басшылыққа алған. А.Н.Леонтьев, Л.С.Выготскийдің психологиялық тұжырымдамаларынан туындайтын жайларды жалғастырды, әсіресе зейіннің сатылық дамуы мен ынталандыру құралдарына балалардың зейініне эксперименталды зерттеулер негізінде назар аударды.

К.Д. Ушинский "Адам тәрбие пәні ретінде" атты еңбегінде зейін психологиясын талдауда жекелік ерекшелікті ескеретін тәсілді ұстанған. Ол әрекетті психологиялық негізде зерттей отырып, зейіннің ғылыми жаратылысын түсіндіру барысында өз уақытының физиологиялық білімдер жетістіктерін ескеріп, тұжырымдары психологиялық дидактикалық тұрғыдан бағалы болды. Н.Ф. Добрынин негізгі тұжырымдамасын құрастыруда зейін мен іс-әрекеттің арақатынасын зерттеп талдаудың маныздылығын түсіндірді. Д.Н. Узнадзе зейін туралы тұжырымдамасын екі жоспарлы, психикалық іс-әрекетпен "импульсивтік" және "жанама түрде" сипатын жіктеді. Бірінші сипаты зейіннің міндетінсіз, ал, екіншісі оның тікелей қатысуымен өтетінін анықтады.

Оқу-тәрбие үрдісін, әсіресе өзін-өзі тәрбиелеудің жолын ұйымдастыруда оқушылар зейінінің қасиеттерін зерттеу арқылы қойылған мақсатқа жетуде даралық жас ерекшеліктерін ескере отырып кешенді түрде қарастыру қажет. Зейінді тәрбиелеу оқу-тәрбие жұмысының мазмұнына тікелей тәуелді. Сабақ, немесе өз бетімен атқарылатын жұмыс түрлендіріліп, мотивациялы және қызықты етіп ұйымдастырылса, оқушының зейінді болуына септігін тигізеді. Оқуды практикамен тығыз байланыстыру міндеттері, қолданылатын оқыту, тәрбиелеу әдістемесін жаңа талаптарға сай жетілдіре түсу қазіргі білім саласының   талабы.   Бүгінде   инновациялық   мүмкіндіктерді   оқу-тәрбиелеу үрдісіне пайдалана білу педагогтан дайындықты қажет етеді. Сабақ өткізудің белсенділік принципі мен зейінді тәрбиелеу мүмкіндіктері арасында тығыз байланыс байқалады Оқушының өзін-өзі тәрбиелеуі ата-ана, педагог-психолог және ұжымның көмегін талап етеді. Олардың тарапынан педагогикалық және психологиялық көмек дұрыс ұйымдастырылған жағдайда өзін-өзі тәрбиелеу үрдісі нәтижелі әрі жемісті болады. Зерттеудің мақсаты мен міндеттерін орындауда оқушыны тәрбиелеуге және оның өзін-өзі тәрбиелеуге қолданылатын әдістерді көпөлшемді қатынаспен іске асыруды талап етеді (2-кестені караңыз).

Кесте 2 - Тәрбиелеу және өзін-өзі тәрбиелеу әдістерінің жіктелуіне көпөлшемді қатынас

Психологияда зейін қасиеттерін зерттеу күрделі ғылыми дәстүр ретінде қолданылады. С.Л. Рубинштейн, Н.Ф. Добрынин, Ф.Н. Гоноболин, И.В. Страхов, П.Я. Гальперин және т.б. еңбектерінде зейін қасиеттерінің табиғаты, ара-қатынас байланыстары, іс-әрекеттегі арнайы көріністері, жеке адамның ерекшелігімен байланысы жете талданады. Қазақстанда зейін қасиеттерінің тұлғалық қасиеттерді дамытуға атқаратын міндеттерін және оқушының өзін-өзі тәрбиелеуге байланысты мәселелердің ғылыми бағыттарын Ж.Ы. Намазбаева т.б. ғалымдардың теорияларынан байқауға болады.

Зейіннің маңызды сипатының бірі — тұрақтылығы болып табылады. Өзін-өзі тәрбиелеуде іс-әрекеттің нәтижелі болуына зейін тұрақтылығының рөлі өте жоғары. Зерттеу барысында зейіннің тұрақтылығы жағынан жоғары ұпай жинақтаған оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеулері де жоғары екені байқалады.

П. Я. Гальперин (1974), өз зерттеулерінде ырықты зейін жоспармен, яғни алдын ала құрастырылған үлгімен бақылау формасы ретінде іске асырылатын зейін деген қорытынды жасады.

Сыналушының іс-әрекетіне байланысты зейіннің ырықты және үйреншікті түрлерін, яғни зейіннің бөлінуі, ауысуы сияқты қасиеттерін зерттеген Н.Ф. Добрынин, И.В. Страхов, О.Ю. Ермолаева т.б. еңбектерін негізге ала отырып, біздің зерттеулердің барлығында стандартталынған, зерттеудің мақсаттарына сәйкес сынақтар шкалалары қолданылды. Өзін-өзі тәрбиелеуді эксперименталды зерттеудің бағыты - кейбір психикалық үрдістер мен функциялардың көрінісімен сипатталады. Мұнда зейінді эксперименталды зерттеу ауқымды ақпарат береді. Ол тек даралық ерекшеліктерді ғана емес, адамдағы жетекші зейін қасиеттерінің - шоғырлануы және бөлінуі немесе зейіннің ауысуы мен тұрақтылығы арқылы оқушының өзін-өзі тәрбиелеуін реттеуші ретінде көрсетуге болады. Зейіннің тұрақтылығы - адамның табандылығының көрсеткіші десек, зейіннің тұрақтылығын эксперименталды зерттейтін әдістемелер қандай да бір табандылықты анықтауға, ал сыртқы тітіркендіргіштерге зейіннің бөлінуін зерттейтін әдістемелерді ұстамдылықты анықтауға пайдалануға болады (3-кестені қараңыз).

Кесте 3 – Тәрбие үрдісіндегі жетекші әдістері мен тәсілдері