29
1. Белгісіз қосылғышты табу.
а) Бірінші: «Қыз бала бірнеше үлкен және 5 кіші тәрелке жуды. Ол
барлығы 12 тәрелке жуды. Қыз бала неше үлкен тәрелке жуды?»
Ү.-?т. \
12т
12-5=7 (т)
К. - 5т./
1-
Жауабы: үлкен тәрелке 7.
б) Екінші: «Қыз бала 7 үлкен және бірнеше кіші тәрелке жуды. Ол
барлығы 12 тәрелке жуды. Қыз бала неше кіші тәрелке жуды?»
Ү. -7т. \
12т
12-7=5 (т)
К. — ? т. / ' Жауабы: кіші тәрелке 5.
2. Белгісіз азайғышты табу.
«Ыдыста бірнеше кәмпит бар еді. Оның 12-сі желінгенде, 9 кәмпит
қалды. Ыдыста барлығы қанша кәмпит бар еді?»
Болғаны — ? к.
Желінді - 12 к. 12+9=21 (к)
Қалғаны — 9 к. Жауабы: барлығы 21 кәмпит.
3. Белгісіз азайтқышты табу.
«Сөреде 15 кітап болған еді. Оның бірнешеуін алғанда, 8 кітап
қалды?» Болғаны — 15 к.
Алды - ? к. 15-8=7 (к)
Қалды — 8 к. Жауабы: 7 кітап алынды.
III ТОП. Қатынастың мән-мағынасын ашуға арналған жай есептер.
1. Санды бірнеше бірлікке арттыру (тура түрі). «Серік бірінші күні 2
кітап, ал екінші күні одан 3 кітап артық түптеді. Серік екінші күні
неше кітап түптеді?»
I - 2 к. 2+3=5 (к).
II — ? 3-еуі артық. Жауабы: екінші күні 5 кітап.
2. Санды бірнеше бірлікке кеміту (тура түрі). «Бірінші үйде 8 тұрғын,
ал екінші үйде одан 3-еуі кем тұрғын бар. Екінші үйде неше тұрғын
бар?»
I - 8 т. 8-3=5 (т)
II - ? 3-еуі кем. Жауабы: екінші үйде 5 тұрғын бар.
3. Сандарды айырмалық салыстыру.
а) «нешеуі артық?»
«Бір бумада 10 дәптер, ал екіншісінде -6 дәптер бар. Бірінші бумада
екіншіге карағанда неше дәптер артық?»
б) «нешеуі кем?»: Бір үйді 10 аптада, ал екіншісін 8 аптада салды.
Екінші үйді салуға неше апта кем жұмсалды?
I - 10 а. | 10-8=2 (а)
30
II — 8 а. у ? кем Жауабы: 2 апта кем.
4. Санды бірнеше бірлікке арттыру (жанама түрі). «Бір қорапта 10
қарындаш, екіншісіне қарағанда оның 3-еуі кем. Екінші қорапта неше
қарындаш бар?»
I — 10 к. оның3-еуі кем.. 10+3=13 (қ)
II - ? қ. Жауабы: екінші қорапта 13 қарындаш бар.
5. Санды бірнеше бірлікке кеміту (жанама түрі). «Бірінші
автотұрақта 7 машина бар, оның екіншідегіден 2-еуі артық. Екінші
автотұрақта неше машина бар?»
I — 7 м. оның 2-еуі артық 7-2=5 (м)
II — ?
Жауабы: екінші автотұрақ та5 машина бар.
6. Санды бірнеше есе арттыру (тура түрі). «Омардың 4 қарындашы
бар, ал Арманның қарындашы одан 2 есе артық. Арманның
қарындашы нешеу?»
0 - 4 қ. 4- 2=8 (қ)
А- ?. 2 есе артық. Жауабы: 8 қарындаш.
7. Санды бірнеше есе кеміту (тура түрі).
«Туристер бірінші күні 20 км, ал екінші күні 2 есе кем жүрді.
Туристер екінші күні неше километр жол жүрді?»
1 - 20 км 20 : 2 = 10 (км)
II— ?. 2 есе кем. Жауабы: 10 километр.
8. Сандарды еселік салыстыру.
а) «Неше есе артық?»: «Қыз балалар 15 жалауша, ал ер балалар 5
жалауша жасады. Қыз балалар неше есе артық жалауша жасады?»
Қ - 15 ж. А 15 : 5 = 3
Ү — 5 ж. — I ? есе артық. Жауабы: 3 есе артық.
ә) «неше есе кем»: «Ағасы 20 жаста, ал карындасы 10 жаста.
Карындасынын жасы неше есе кем?
А. — 20 1 20 : 10= 2
Қ. — 10 ▼ ? ссе кем. Жауабы: 2 есе.
9. Санды бірнеше есе арттыру (жанама түрі).
«Бір метр сәтен 90 теңге, ол бір метр жібектен 3 есе арзан. Бір метр
жібек неше теңге тұрады?»
С . - 90 тг, ол 3 есе арзан 90 • 3=270 (тг)
Ж . - ? тг Жауабы: 270 теңге.
10. Санды бірнеше есе кеміту (жанама түрі). «Альбом 96 теңге
тұрады, ол дәптерден 8 есе артық.. Дәптср неше теңге тұрады? »
31
А. - 96 тг, бұл 8 есе артық , 96:8 = 12 (тг)
Д. - ? тг
<-----' Жауабы: 12 теңге.
IV ТОП. Санныц үлесі ұғымымен байланысты есептер.
1. Санның үлесін табу:
«Оқулықта 60 бет бар. Оқушы оның үштен бірін оқыды. Оқушы неше
бет оқыды?» 60:3=20 (6) Жауабы: 20 бет.
2. Үлесі бойынша санды табу:
«Лентаның төрттен бір бөлігі 8 метр. Лентаның барлық ұзындығы
неше метр?» 8 • 4=32 м Жауабы: 32 метр.
V ТОП. Пропорционал шамалармен байланысгы есептер. а) Баға, сан,
құн ( Б., С, Қ.)
1. Құнын табу:
«Бір килограмм алмұрт 60 тг тұрады. 3 килограмм алмұрт
қанша
тұрады?»
1 кг - 60 тг Б. | С. | Қ. Қ = Б • С
3 кг - ? тг 60 тг | 3 кг | ? тг 60 • 3 = 180 (тг)
Жауабы: 180 теңге.
2. Бағасын табу:
«3 килограмм алмұрт 180 теңге тұрады. Бір килограмм алмұрт қанша
тұрады?»
З кг-180тг Б. I С. I Қ. Б=Қ:С
1 кг - ? тг ? тг 3 кг 180 тг 180:3= 60 (тг)
Жауабы: бО теңге.
3. Санын табу:
«Бір килограмм алмұрт 60 тг тұрады. 180 теңгеге канша килограмм
алмұрт сатып алуға болады?»
1 кг - 60 тг Б. I С. I Қ. С= Қ : Б
?кг-180тг 60 тг I ? кг I 180 тг 180:60= 3 (кг)
Жауабы: 3 килограмм.
Схема: белгісіз компонентті саусақпен немесе қағазбен жауып тұруға
болады.
VI ТОП. Қозғалысқа берілген есептер: жылдамдық, уақыт, қашықтық
(Ж., У., Қ.)
