40
Қанша шаршыны алып кету керек? (10 – сөреде осынша кітап
қалды).
Қалған шаршылар нені білдіреді? (сөреден осынша кітап
алынды).
Ендеше, 10 кітапсыз 18 кітап алынды және есеп азайтумен
шешіледі.
ә) Есептің шешуімен таныстыру («М - 2», 21-бет): қалдықты,
белгісіз азайғыш пен азайтқышты табуға арналған өзара кері есептер
(төменде қарастырылады).
III ТОП: арифметикалық амалдардың жаңа мәнін ашатын жай
есептер.
1. Бірнеше бірлікке артгыру және кемітуге берілген есептер
(тура түрі).
а) Дайындық – «сонша» сөзінің мәнін нақтылау:
«Оң қолына 4 таяқша, ал сол қолыңа 4 дөңгелек ал. Таяқшалар
мен дөңгелектердің саны туралы не айтуға болады?» (саны бірдей,
дөңгелектер қанша болса, таяқша сонша)
«5 үшбұрыш қой және оның астына сонша шаршы қой. Неше
шаршы қойдың?» (5 шаршы).
«Сонша» термині қолданылатын есептерді шешу («М-1», 66—
67-беттер).
«Бір ыдыста 3 алма, ал екіншісінде сонша. Екінші ыдыста неше
алма бар?»
О О О (3) ( бұл есеп емес).
« Бір ыдыста 3 алмұрт бар еді. Марғұлан одан сонша алмұрт
алды. Ыдыста неше алмұрт қалды?»
О О О 3-3=0 (а)
«Бір ыдыста 3 алма бар, ал екіншісінде сонша. Екі ыдыста неше
алма бар?»
3+3=6 (а)
«Ыдыста 3 алмұрт бар еді. Марғұлан одан сонша алмұрт алды.
Марғұлан ыдыстан неше алмұрт алды?»
(бұл есеп емес!)
сонша
41
«... артық», «... кем» үғымдарының мәнін ашу.
«2 дөңгелек қой және оған тағы 1 дөңгелекті жақындат. Неше
дөңгелек болды? (3) Қалай білдік? (2+1=3, дөңгелектер артты ма,
әлде кеміді ме? (артты) Нешеуі артық? (1 -еуі)»
«Егер 5-ке 1-ді қоссақ, арта ма, кеми ме? Нешеуі артық?»
«Берілген саннан 1-еуі артық болу үшін не істеу керек? (1-ді
қосу керек)»
«... кем»
«3 дөңгелек қой да, одан 1 дөңгелекті алыстат. Неше дөңгелек
қалды? (2) Қалай таптық? (3-1=2). Дөңгелектер артты ма, кеміді ме?
(кеміді). Нешеуі кем? (1-еуі)» «Егер 5-тен 1-ді азайтсақ, арта ма, кеми
ме? Нешеуі кем?»
«Берілген саннан 1-еуі кем болу үшін не істеу керек? (1-ді азайту
керек)»
Нәтижесінде оқушылар мынадай байланысты меңгереді:
егер 1-ді (2, 3 ...) қоссақ, 1-ге (2, 3, ...) артады.
1-ге (2, 3 ...) арту үшін 1-ді (2, 3, ...) қосу керек.
1-ге (2, 3, ...) артық - бұл сонша және тағы 1 (2, 3, ...)
егер 1-ді (2, 3, ...) азайтса, онда 1-ге (2, 3, ...)кемиді.
1-ге (2, 3, ...) кему үшін 1-ді (2, 3, ...) азайту керек.
1-ге (2, 3, ...) кем - бұл 1-сіз (2, 3, ...) сонша.
ә) Есептің шешуімен таныстыру («М— 1», 68-бет).
«Жоғарғы сөреде 5 кітап, ал төменгі сөреде одан 3-еуі артық.
Төменгі сөреде неше кітап бар?»
Бес және тағы 3, демек, 8.
5+3=8 (к. )
«Жоғарғы сөреде 8 кітап, ал төменгі сөреде одан 3-еуі кем.
Төменгі сөреде неше кітап бар?» («М— 1», 69-бет).
42
3-сіз 8.
8-3=5 (к.)
2. Айырмалық салыстыруға берілген есептер.
а) Дайындық: «артық», «кем» қатынастарының екі түрлі
мағынасын меңгеру.
«Бір қатарға 7 шаршы, ал екінші қатарға одан 2 шаршы артық
қой. Екінші қатарда неше шаршы бар? (9) Екінші қатардағы
шаршылардың нешеуі артық? (2-еуі артық) Бірінші қатардағы
шаршылар саны туралы не айтуға болады? (Олар кем) Нешеуі кем?
(2-еуі кем, екінші қатарда қанша болса, сонша болу үшін неше
шаршы жетпейді?)» => егер бір сан 2-ге артық болса, онда екінші
санның біріншіден 2-еуі қем.
Санды бірнеше бірлікке арттыру және кемітуге арналған
есептерді шешу және оларды түрлендіру:
«Дәптер 7 теңге, «Өшіргіш 5 теңге, ал дәптер
ал өшіргіш одан одан 2 теңге артық.
2 теңге кем. Дәптер неше теңге тұрады?»
Өшіргіш қанша тұрады?»
7—2=5 (тг) түрлендіреміз 5+2=7(тг)
Есеп-сұрақтар ұсыну: «Біздің сыныптағы қыз балалардың ұл
балалардан 3-еуі артық. Ұл балалардың саны туралы не айтуға
болады?» (олардың 3-еуі кем).
ә) Есеп шешуімен таныстыру.
<Бірінші бумада 6 кітап, ал екінші бумада 4 кітап бар. Бірінші
бумада неше кітап артық?» («М—1», 78-бет).
43
6 - 4=2 (к.)
Жауабы: 2 кітап артық.
«Бір қорапта 7 дәптер, ал екінші қорапта 4 дәптер бар. Екінші
қорапта неше дәптер кем?» («М—1», 79-бет).
7 - 4=3 (д.)
Осындай есеп түрлерінің бірнешеуін шешкеннен қейін
оқушылар мынадай ережеге келтірілетін қорытынды жасайды: «Бір
сан екінші саннан нешеуі артық немесе нешеуі кем екенін білу үшін
үлксн саннан кіші санды азайту керек.» («М—2», 9-бет).
Одан кейін оқушылар өзара кері есептер құрастырады және
шығарады («М -1», 94-бет).
3. Бірнеше бірлікке артық немесе кем санды табуға арналған
есептер (жанама түрі).
а) «Артық», «кем» қатынастарының екі түрлі мағынасы
жайындағы білімге сүйеніп, дайындық: егер бір сан екіншісінен
«артық» болса, онда екінші сан біріншісінен «кем» және керісінше.
Заттармен практикалық іс-әрекет орындау.
«Шаршылар саны 6, ал оның саны дөңгелектен 2-ге артық
болатындай етіп, шаршылар мен дөңгелектерді екі қатарға
орналастыр.»
Достарыңызбен бөлісу: | 
