Бағдарламасы өскемен қ., 012 жыл паспорт

Электрмен қамтамасыз ету

Электр энергиясын өндіру, желіге жіберу, тұтыну және тапшылық көлемінің өзгеру динамикасы соңғы 3 жылда өндіру көлемі барлығы 3,5%-ға, ал тұтыну көлемі – 4,5%-ға азайғанын көрсетті.

12 сурет

Бұқтырма бөгенінің толтырылуы азайғандықтан Бұқтырма ГЭС 17,3%-ға және Өскемен ГЭС 13,1%-ға электр энергия өндіруді төмендетті.

2010 жылы облыс бойынша электр энергияны тұтыну 4%-ға төмендеді және 7 799,0 млрд. кВт.сағатты құрады.

Облыс бойынша электр энергияны тұтыну көлемі электр энергияны өндіру көлемінен 11%-ға асып кетті және электр энергия тапшылығы 2010 жылғы 12 ай үшін 775 млн. кВт.сағатты құрады.

Электр энергия тапшылығы АЕS компаниясы кәсіпорындарының жаңа энергетикалық қуаттылықтарын қосу және қолданыстағыларын жаңғырту бойынша инвестициялық міндеттемелерін орындамаудың нәтижесі болды (Бұлақ СЭС (Шүлбі СЭС қайта реттеушісі) салудан бас тарту), Өскемен ЖЭО-да бу турбинасы мен қазан агрегатын құрастыру жұмыстары істелген жоқ, Өскемен СЭС-те қосымша екі гидроагрегат құрастырылған жоқ.

2008 жылдан бастап 2010 жылға дейінгі кезеңде энергетикалық кешен кәсіпорындарымен негізгі капиталға 12,4 млрд. теңге сомасындағы инвестиция салынды.

17-кесте

Соңғы жылдары инвестиция салудың өсу беталысының байқалғанына қарамастан, облыс энергетикасына инвестиция салудың жалпы көлемінің (энергия объектілерін қайта жаңарту және қалпына келтірумен байланысты жұмыстарды толық көлемде жүргізуге қажетті тиісті инвестиция көлемінің) тек 10%-ын ғана құрағандығын айту қажет.

Осының салдарынан бүгінде энергетикалық жабдықтардың тозу дәрежесі өте жоғары: СЭС бойынша – 30-68%; ЖЭО бойынша – 65-70 %.

Электр станциялардың негізгі жабдықтарының, электр беру желілерінің, коммутация аппаратураларының жартысына жуығы пайдаланудың нормативтік мерзімін өтеген және істен апаттық шығу сатысында тұр.

Тозу пайызы 70%-ды құрайтын өңірлік электр желілері өте нашар жағдайда тұр.

АES компаниясы 1999 жылы өңірлік электр желілерін басқаруға алып, жарамсыз болып қалған электр қондырғыларының орнына жаңаларын құрастыру, сондай-ақ қолданыстағы электр желілерін қайта жаңарту және техникалық қайта жарақтандыру бойынша жоспарлы жұмыстарын мүлдем жүргізген жоқ деуге болады.

Осының кесірінен негізгі құралдардың тозуы 60%-дан асады, ВЛ-110 кВ –50%-ға, ЛЭП-35 кВ – 62%-ға, ЛЭП-6/10/04 кВ – 84%-ға, қосалқы станцияның энергия жабдықтары 50%-ға қызмет көрсету мерзімі толығымен өтелген, желілердің кейбір жерлерінде қоректенудің екінші көзінде қуаттылықтың резерві болмау себебінен санаттық тұтынушылардың қайта қоректену мүмкіндігі болмайды, қолданыстағы таратушы электр желілерінің ұлғайған жүктемені жабуға мүмкіндіктер жоқ.

Өткен (2009-2010 жж.) жылыту маусымы электр желілерінің техникалық жағдайының төмен деңгейін көрсетуші болып табылады. Осылай жылыту маусымы кезінде электр желілерінде 3451 апаттық ажыратулар, соның ішінде 1016 (30%) ауарайының қолайсыздығынан болып, артынан ол тіршілікпен қамтамасыз ететін объектілерде төтенше жағдайдың қалыптасуына нақты қатерді туындатты. Электр энергиясының тұтынушыларға жалпы берілмеуі 1877 мың кВт сағатты құрады. Электр желілеріндегі апаттық ажыратулардың саны өткен жылыту маусымымен салыстырғанда 19%-ға ұлғайды.

«ШҚ ӨЭК» АҚ-дағы энергетикалық жабдық пен ЭБЖ-нің өте нашар техникалық жағдайы Мемэнергоқадағалаудың 2009 бен 2010 жылдары жүргізген комиссиялық тексерулерінің актілерімен де расталады.

«110 кВ және төмен таратушы электр желілерін дамытудың 2015 жылға дейінгі сұлбалары» іс-шараларын іске асыру жоспарына сәйкес 110 кВ және төмен таратушы электр желілерін жаңадан салудың және жаңғыртудың жалпы күрделі қаржы жұмсалымы 103,2 млрд. теңгені құрайды, бұл 11 млрд. теңгеден кем емес көлемдегі инвестицияны жыл сайын салу дегенді тұспалдайды.

2010 жылғы 1 қаңтардан енгізілген екі жылға арналған орта мерзімдік тариф ӨЭК үшін қаржыландырудың жалғыз көзі болып табылады, онда сомасы 1 817,97 млн. теңге инвестициялық бағдарлама, соның ішінде 2010 ж. – 907,97 млн. теңге, 2011 жылы – 908,97 млн. теңге қарастырылған. Көрініп тұрғандай, тарифтегі инвестициялық құрамдас бөлік «Сұлбамен» қарастырылған облыстың электр желілік шаруашылығын жаңғырту бойынша іс-шараларды орындау үшін өте жеткіліксіз.

Бүгінгі күні облыста 13 электрлендірілмеген ауылдық елді мекен бар.

2007 жылдан бастап электр энергиясына тарифтер 1 қаңтарда 3,41 теңгеден бастап 6,67 теңгеге дейін жоғарылады.

Электр энергия тарифтерінің ұлғаюының негізгі себептері:

- 1 млрд кВт сағаттан аса электр энергияның тапшылығы, оны жабу үшін электр энергия облыс шегінен сатып алынады, бұл электр энергияның босату бағасының құнын «Кegoc» АҚ желілері бойынша тасымалдауға қосымша қызмет көрсетулер есебінен ұлғайтады;

- облыста электр энергияның тапшылығына қарамай «АЕS Өскемен СЭС» АҚ мен «AЕS Шүлбі СЭС» АҚ арзан өндірілетін электр энергияны облыс шегінен тысқары сатқан: 2007 жылы – 1206 млн. кВтсағ және 2008 жылы – 1724 млн. кВт сағ немесе өнідірудің жалпы көлемінің 50%-ы шамасында.

Осы орайда, облыс шегінен 2007 жылы 1786 млн. кВт сағ және 2008 жылы 3006 млн. кВт сағ электр энергия алынды, олар аса жоғары бағамен сатып алынды.

«ШҚ ӨЭК» АҚ өңірлік электр желілерінің өте нашар техникалық жағдайы желілерде жоғары деңгейлі техникалық шығынның болуын ушықтырады – 460 млн. кВт сағ немесе тасымалданатын электр энергияның 12%-ы. Техникалық жоғалтуларды сатып алу шығындары (900 млн. теңге шамасында) тариф есебінен жабылады.

Үкімет саясатына сәйкес энергия үнемдеу саласында тұрғындар арасында энергия ресурсын үнемдеуде нақты ынталандыру болып табылатын «күн»-«түн» тәулік зонасы бойынша және электр энергиясын тұтыну бойынша сараланған тарифтер енгізілді.

Облыста «иесіз» электр желісінің жалпы саны 366,358 шақырымды құрайды, оның 321,4 шақырым электр желісі иесіз деп тану ресімінен өтті. Желінің қалған бөлігі (44,958 шақырым) коммуналдық меншікке ауыстыру және қалалар мен аудандар әкімдіктерінің қарау сатысында жатыр.

Шығыс Қазақстан облысы жаңарған энергия көздерінің үлкен әлеуетіне ие.

Отын-энергетика ресурстарын үнемдеу, қоршаған ортаға кері әсерді төмендету және Қазақстанның бірыңғай электрэнергия жүйесімен әлсіз электр байланыстары бар өңірлердің электрэнергиясын қамтамасыз ету мақсатында жаңарған энергия көздерін пайдалануды дамыту қажет.

Жел энергетикасы

Жасалған зерттеулерге сәйкес республиканың басқа өңірлерімен салыстырғанда жел энергетикасын дамыту үшін Шығыс Қазақстан төмен тартымды. Облыстың 2-3 аудандарының телімдерінде ЖЭС құрылысына бірнеше мақсаттылықтар туралы ғана аталады.

Жел энергетикасын дамытуға басты кедергі құрылысқа жоғары жинақ күрделі шығындар және электроэнергияға жоғары тариф болып табылады. Алайда, энергия таратқыштарға бағаның үнемі өсімі, басым қуаттылықты жаңғыртуға және жаңартуға инвестиция тарту жағдайында дәстүрлі көздерден және жел электростанциясынан электрэнергияға баға арасындағы айырмашылық қысқаратын болады.

Қазақстанды жел энергетикасын пайдалану перспективалары Бірлескен Ұлттар ұйымы және Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Қазақстан – жел энергетикасын дамыту бастамасы» жобасының аясында қарастырылған болатын. Жүргізілген жұмыс нәтижелері бойынша жел электростанциясын салу үшін перспективалы алаңдар анықталды.

Шығыс Қазақстан облысы бойынша қуаты 40 МВт ЖЭС орнатуға Жарма алаңы анықталды, ол Жарма ауданы Жаңғызтөбе ауылды мекенінінен екі километрде орналасқан, биіктігі теңіз деңгейінен 607 м, Қараш тауында. Солтүстік кент метеостанция мәліметтері және институтта бар мәліметтер бойынша желдің орташа жылдық жылдамдығы 5,6 м/сек. ЖЭС құрылысына арналған алаң бос, құрылыс жоқ, ауылшаруашылық өндірісі үшін пайдаланылмайды, ЖЭС әрі қарай дамыту перспективасына мүмкіндік береді.

2009 жылы «Spain Consult» ЖШС қазақстан-испан компаниясы Ұлан ауданы Тайынты ауылында жел электростанциясының құрылысы бойынша жоба бастама етілді.

Аталған кезеңде жоба Goldwind компаниясы өндірген 16 жел генераторларын орнатуды көздейді. Бұл қозғалтқыштардың әр қайсысы 24 МВт толық қуаттылық кезінде 1,5 МВт номиналды қуаттылығына ие, Жел электростанциясы шамамен жылына 62 640 000 кВт*сағ өндіреді.

Шығыс Қазақстан облысында Тайынты алаңы жақсы жел әлеуетіне ие, осы орайда турбинаның бекітілген қуатын пайдалану коэффициенті тәртіппен 33,9 % құрайды. ЖЭС электроэнергия өндіру жақын аудандардың электроэнергиясында тұтыну бөлігін жабу үшін жеткілікті, сондай-ақ жартылай жылу қысымымен жабылған. Құралдарды жеткізу бағыты белгілі және қиыншылық тудырмайды, ЖЭС қуатын беру үшін электр желілеріне қосылу қол жетімді, телім ЖЭС құрылысы кезінде турбиналар үшін фундаменттер жайластыру үшін қиыншылықтар тудырмайды.

Қазіргі уақытта жоба бастаушысымен жобаны іске асыру мәселесі пысықталуда.

Гидроэнергетика

Қазіргі уақытта Қазақстанның өндірушілік қуаттылық құрылымында ГЭС үлесі 12 % құрайды, бұл Қазақстанның бірыңғай энергия жүйесінің (БЭЖ) 20-30 % тәуліктік максимумына жететін пиктік қысымдарды жабу үшін жеткіліксіз. Жаңа ГЭС құрылысы Шығыс Қазақстанның ғана емес сонымен қатар елдің барлық бірыңғай энергия жүйесінің қысымының артушы пиктік бөлігін жабуға жәрдем көрсетеді.

Облыстың су қоры шағын және ірі ГЭС құрылысы бойынша кең мүмкіндіктерді көрсетеді. Кейбір бағалар бойынша облыстың әлеуетті гидроэнерго ресурстары 61,3 млрд. кВт*с құрайды, оның ішінде пайдалану үшін шамамен 20 млрд. кВт*сағ техникалық мүмкін.

Шағын ГЭС және шағын плотинасы жоқ ГЭС электроэнергия өндірісінің төмен өзіндік құнына ие, сондай-ақ басқа энергия көздерімен салыстырғанда қоршаған ортаға аз қысым көрсетеді.

ГЭС каскадтарының құрылысы құрылыстың толық көлемде аяқталуын күтпей қуаттылықтың кезеңдік енгізуін жүзеге асыруға мүмкіндік береді, бірінші агрегаттарды енгізуді және электроэнергияны алуды жылдамдатады, бұл сондай-ақ қор беру және капиал салу тиімділігін арттырады.

Облыстың Зырян, Зайсан, Күршім, Тарбағатай, Катонқарағай аудандарында шағын ГЭС құрылысы бойынша уәкілетті мүмкіндіктер бар, олар 30-60 жылдары шағын ГЭС жұмысы есебінен өзінің электроэнергиядағы қажеттілігінің жартысын жабатын және олар қуатты энергия көздерін қолданысқа енгізу есебімен облысты орталық электрмен қамту жүйесі кезеңінде бұзылған болатын.

Күн энергетикасы

Облыстың географиялық орналасуының солтүстік ендігіне қарамастан күн энергетикасының ресурстары тұрақты және жағымды климатикалық жағдайдың арқасында тиімді болып табылады. Өскемен қаласында гелиоэлектростанция үшін қажетті түйін және құралдар шығаратын жағдайы бар өнеркәсіптік кәсіпорындар орналасқан.

Гелиоэлектростанция орналастыруға тиімді аудандар – Тарбағатай және Аягөз аудандары.

Облыста шағын қуатты күн панельдерінен шаруашылық субъектілерді электрлендіру мысалдары бар.

«Казатомпром» Қазақстан ұлттық атом компаниясы Астана қаласында күн батарейлерін өндіру зауытының құрылысына кіріседі, зауыттың металлургиялық кешені Өскемен қаласында орналасатын болады.

Қалыптасқан жағдайды бағалау мынаны көрсетеді:

1. Арзан электр энергиясымен жабдықтаушы су электр станцияларымен өндірілетін электр энергияның жоғары үлесі (2009 жылы өндірілген жалпы көлемнің 74 %-дайы);

2. кернеулігі 110 кВ және төмен электр берудің жүйе қалыптастырушы желілерінің дамыған сұлбасы;

3. жаңартылатын энергияның елеулі әлеуетінің бар болуы: су ресурстары – 20 млрд. кВт.сағ, жел энергиясының әлеуеті – 10 млрд. кВт.сағаттан астам;

4. электр энергия экспортының мүмкіндігі және транзиттік әлеуеттің бар болуы;

5. отын-энергетикалық ресурстардың елеулі қорының бар болуы.

1. Генерациялаушы жабдықтың парктік ресурстарын едәуір өндірілуін, ол қолданыстағы электр станцияларының электр энергия өндіру мүмкіндігін шектейді (жабдықтың 60 %-дан астам тозуы);

2. электрлік өңірлік желілердің тозуының жоғары деңгейі (65-70%);

3. жаңа энергия көздерін салуды қамтамасыз ететін механизмнің болмауы;

4. энергия тапшылығына байланысты Солтүстік энергетикалық аймақ көздерінен электр энергия жеткізуге тәуелділік.

Мүмкіндіктер:

1. Облыстың энергетикалық қауіпсіздігіне жаңа энергетикалық қуаттылықтар енгізу есебінен жету;

2. облыстың энергия теңгеріміне жаңартылатын энергия көздерін енгізу;

3. электр энергетика объектілерін дамытуға инвестиция тарту үшін саланың инвестициялық тартымдылығын арттыру шараларын қабылдау.

1. Мүмкіндігі бар және орнатылған қуаттылықтар арасындағы қуаттылық ажырауының ұлғаюы;

2. Облыс электр энергиясының Солтүстік энергетикалық саланың энергия көздері жұмысының тұрақтылығына тәуелділігі;

3. Едәуір тозудың кесірінен облыс тұтынушыларын энергиямен жабдықтау сапасының төмендеуі.

2.2.1.3 Агроөнеркәсіп кешені

Облыстың ауыл шаруашылығы саласы негізінен мал шаруашылығына және өсімдік шаруашылығына негізделген. Жалпы ауыл шаруашылығы өнімінде мал шаруашылығының өнімі 60 % құрайды.

Мал шаруашылығының ерекшелігі оның көпсалалығында. Табиғи-климаттық жағдайларға және шаруашылық жұмыстарға байланысты облыста сүт және ет, биязы жүнді, қылшық жүнді қой шаруашылығы, шошқа шаруашылығы, жылқы шаруашылығы, құс шаруашылығы, марал және бұғы шаруашылығы, омарта шаруашылығы, түйе шаруашылығы табысты дамып келеді. Марал және бұғы шаруашылығын дамыту, панты өнімдерін өндіру бойынша облыс республикада монополист болып табылады.

Соңғы бес жылда облыста ешкі және қой басы 6,8%, жылқы 20%, шошқа 8,2%, араның балұясы 40% артты.

Сонымен қатар, бұл кезеңде облыста ірі қара мал басы 4%, құс 20% қысқарды.

Ірі қара мал басының төмендеуінің негізгі себебі 2009-2010 жылдар қысының кезеңіндегі дүлей апаттардың нәтижесі болып табылды (қар көшкілері, көктемгі су басу).

Сонымен қатар, мал басын төмендетуге келесі факторларда пайда болды:

• 
  барлық санаттағы бруцеллезбен ауыратын малды союды іске асыру;
  
• 
  барлық санаттағы аусылмен ауыратын малды пайдаға асыру (Үржар және Күршім аудандары);
  

Мал табынында негізгі үлесті (62,6%) ірі қара малы алып отыр. Біршама бөлігін жылқы (11,6%) және қой мен ешкі (1,7%) алады.

Жалпы ауыл шаруашылығы өнімінде өсімдік шаруашылығы 40% құрайды. өсімдік шаруашылығы өнімдері облыста 6 егіншілік аймақта өсіріледі.

Егіс алқаптары негізінен тәлімі жерлерде орналасқан. Онда дәнді және бұршақ тұқымдас дақылдар өсіріледі.

Ауылшаруашылық дақылдарының егіс алқаптары құрылымының негізгі үлесін барлық санаттағы шаруашылықтарда дәнді дақылдар (45,4%) және майлы дақылдар (31,3%) құрайды, дәнді дақылдардың егіс алқабы құрылымында 65% бидай алады. Қалған бөлігі мал азықтық дақылдарға (18,8%), картоп (2,1%) және бақшалық дақылдарға (0,9%) тиесілі.

Облыс республикадағы күнбағыс дәнін негізгі өндіруші болып табылады. Рсепубликада өндірілетін күнбағыс дәнінің 60% біздің облыста өндіріледі.

2007-2010 жылдарда ауыл шаруашылығы өнімі өндірісі көлемін нақты тұрақтандыру және күшейту ауыл шаруашылығы өнімі өндірісі көлемін арттыруға мүмкіндік берді.

2007-2010 жылдары ауылшаруашылық өнімін өндіру көлемі 98,1-ден 153,1 млрд. теңгеге немесе 2 есе дерлік артты.

Алайда, дүлей апаттардың (көктемгі су басу, қар көшкіндері) және инфекциялық аурулардың тұтануы салдарынан облыста ірі қара мал басы 1 %, шошқа 20,5 % қысқарды. Технологиялық циклдың өзгеруінен өнеркәсіптік құс шаруашылығында Глубокое ауданында құс басы 3,3 млн. бастан (2007 ж.) 2010 жылы 3 млн. басқа дейін төмендеді.

14 сурет

Қалған аудандарда аз тауарлы өндіріс басым, бұнда 78 % тұрғындар шарушылығында орналасқан. Бұл аудандарда сүт өңдеу нашар дамыған.

Сүт малшаруашылығының өнімділігін арттыруға жақсы ұйымдастырылған селекциялық-тұқымдық жұмыс жағдай жасады.

Мал шаруашылығының негізгі салаларынан басқа облыста омарта, пантылы бұғы шаруашылығы бар. Аталмыш мал шаруашылығының салалары қалыпты деңгейде сақталып отыр. Соңғы жылдары марал мен бұғылар саны 10-11 мың басты құрап отыр. Пантылы бұғы шаруашылығымен облыстың 7 аймағы айналысады.

Бал ара ұяларының саны тұрақты емес, өйткені аралар инфекциялық ауруларға ұшырағыш, бұл тұрақтылыққа маңызды әсер етеді. Бал ара ұяларының трақтылшығына сондай-ақ жағымсыз ауа райы жағдайлары әсер етеді. Соңғы жылдары бал ара ұяларының саны 33,2-ден 52 мың данаға дейін ауытқиды.

Етті мал шаруашылығының дамуына жасалған талдау, облыстың көптеген аудандарында бұл сала экстенсивті тәсілмен немесе өнімділік жағынан емес, мал санының артуы есебінен дамып отырғанын көрсетті.

Жалпы облыс бойынша алынған өнім өндірісі мал шаруашылығы өнімінде облыс тұрғындарының қажеттілігін толық қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Мал шаруашылығы өнімін өндіруді арттыруға осы саланы қаржылай қолдау, қосымша мал бордақылау алаңдарын, сүт тауар фермаларын, асыл тұқымды шаруашылықтар құру, қатты және құнарлы жем дайындау ықпал етті.

Қабылданған шаралардың нәтижесінде облыста 2010 жылы 216 мал бордақылау алаңы және 52 сүт-тауарлы ферма құрылды. Бұл нысандардың барлығы 2006-2010 жылдары құрылды.

Асыл тұқымды шаруашылықтардың саны соңғы 5 жылда 82 бірлікке өстіде, 140 бірлікті құрады.

Ветеринарлы-оңалту және диагностикалық іс-шаралар жоспары толық орындалуда.

Облыста негізгі проблема ауыл шаруашылық малдарының бруцеллезі болып табылады. 2009 жылы ІҚМ және КҚМ бруцеллезі бойынша 26 қолайсыз аумақ тіркелді.

Өсімдік шаруашылығында егістіктерді кеңейту шаралары жүргізілді. 2010 жылдың 1 қараша жағдайы бойынша ауылшаруашылық жерлердің жалпы аумағы 22661,6 мың. га немесе жалпы жер аумағының 79,9% құрады.

Ауылшаруашылық жерлердің жалпы құрылымында егістіктің үлесі 5,8% немесе 1311,0 мың га құрайды, көпжылдық көшеттер – 5,8 мың га (0,03%), тың жерлер – 373 мың га (1,6 %), шабындық – 1056,9 мың га (4,7 %), жайылым – 19960,3 мың га (88,1 %).

Шаруашылықтарға бекітіліп берілген ауылшаруашылық мақсаттағы қолда бар егістік жерлер мен тың жерлерге жүргізілген талдау нәтижесіне сәйкес, 2007 жылмен салыстырғанда 2010 жылы облыстағы егістік жер аумағы 57,5 мың га артты.

2007 жылдан 2010 жыл бойынша кезеңде ауыл шаруашылық өнімдерінің алаңы 117,5 мың гектарға немесе 12 % артты.

Ауылшаруашылық дақылдарының егістігі құрылымында дәнді дақылдар 45% құрайды, бұл 2010 жылы 489,5 мың га болды.

Барлық дәнді дақылдардың ішіндегі басым дақыл болып отырған бидай, 336,5 мың га немесе жалпы дәнді дақылдар егістігін құрылымда 70% жұық құрайды. Арпа 15,5%, қарақұмық – 6,4%, сұлы – 2,8%, дәнді бұршақ -1,2%.

Облыс бойынша майлы дақылдардың егіс алқаптары соңғы төрт жылда 2007 жылы 180,8 мың га, 2011 жылы 364,6 мың га дейін немесе 2 есе ұлғайды.

Сонымен бірге, әртүрлі топырақ-климаттық жағдайларға байланысты күнбағыстың өнімділігі облыстың әр ауданында 4 цен/гектардан 14 цен/гектарға дейінгі аралықта болады.

2010 жылы күнбағыс дәнінің тазартылғаннан кейінгі салмақтағы көлемі 189,5 мың тонна, яғни 2007 жылғы деңгейден 65,2%-ға жоғары. Облыста өндірілетін күнбағыс дәнінің көлемі халықтың күнбағыс майына сұранысын толық қамтамасыз етеді, өнімнің біршама бөлігі (70%-ға дейін) облыстан тысқары жерлерге қайта өңделген түрінде сатылады.

Алайда, соңғы жылдары күнбағыс өсіруге берілетін субсидия мөлшерінің арттырылғанына байланысты ауылшаруашылық дақылдары егістігін жетілдіру бойынша шаралар жүргізілмей отыр. Облыстың егістік құрылымында күнбағыстың үлесі 2007 жылы 18,8%-дан 2010 жылы 33% дейін өсіп, ғылыми негізделген ауыспалы егіс жүйесінің бұзылуынға әкеліп соқты. Одан басқа, минералдық тыңайтқыштар мен өсімдік қорғау құралдары жеткілікті қолданылмайды. Осы факторлардың барлығы жер құнарының азаюына және өнімділіктің төмендеуіне әкеліп соғады.

Облыста рапс, сафлор, қытайбұршақ сияқты майлы дақылдар өсіріледі. Алайда олардың дәнінің құрамында майдың аздығына байланысты облыста аталған дақылдар кең ауқымда пайдаланылмай отыр.

Мал шаруашылығында жеткілікті мал азығының қорын құру мақсатында мал азықтық дақылдар егістігі артып келеді. Талдау жасалып отырған кезең ішінде облыс бойынша мал азықтық дақылдар аумағы 25% артты және 200,2 мың га құрады.

Салада егіншілікті әртараптандыру жұмыстары басталды және жалғасуда. Егер 2006-2007 жылдары ылғал ресурстарын сақтау технологиясы 4 мың гектарда қолданылған болса, аталған технология 2010 жылы 222,5 мың гектарда қолданылды.

Облыста 205,2 мың га суармалы жер бар. Оның ішінде 2010 жылы пайдаланғаны 67,9 мың га. Облыс аудандарында су пайдаланушылардың 25 кооперативі құрылды. Алайда бүгінгі күні облыста 137,3 мың гектар суармалы жер пайдаланылып отыр, оның ішінде су пайдаланушыларда қаражат тапшылығынан 26 мың гектар, жердің мелиоративтік жағдайының нашарлауынан - 38,2 мың га және қалған аумақ – суару жүйесінің ақаулығынан, қажетті техниканың жоқтығынан және басқа да себептермен.

Көктемгі егіс және егін жинау жұмыстарын уақтылы және тиімді мерзім ішінде жүргізу үшін облыстың дихандарына субсидия ретінде қаржылай көмек көрсетіледі. 2010 жылы республикалық және облыстық бюджеттен бөлінген субсидия 1,3 млрд теңгеден астам құрады, 2007 жылдың деңгейінен 2 есе жоғары. 2007 жылы өсімдік шаруашылығын қолдау үшін республикалық және жергілікті бюджеттен 700 млн. теңге субсидия бөлінді.

Талданып отырған 4 жылдық кезеңнен өсімдік шаруашлығы үшін ең қолайлы 2009 жыл болды. Облыс бойынша дәндердің өнімділігі 15,9 ц/га, картоп – 150,6 ц/га, жеміс – 229,3 ц/га, бақшалық – 202,9 ц/га құрады. Бұл облыстың ауыл шаруашылық өндірушілеріне дәндердің 885,3 мың тонна, картоптың 352,0 мың тонна және жемістің 194,9 мың тонна, бақшалық 39,6 мың тонна, күнбағыс дәндерінің 190,6 мың тонна жалпы жиынтығын алуға мүмкіндік берді.

Сонда да саланың жұмыс нәтижесі көп жағдайда табиғи-климаттық жағдайға байланысты. 2008 жылы қатты құрғақшылық салдарынан ерте пісетін майлы және дәнді дақылдар зардап шекті, сол себепті өсімдік шаруашылығы өнімінің көлемі алдыңғы жылдардағыдан біршама төмен болып шықты.

Құрға ауа райы жағдайларынан өсімдік шаруашылығы бойынша 2010 жыл көрсеткіштері жалпы облыс бойынша орта тәуліктік деңгейден төмен қалыптасты. Осы орайда дән өндірісі 2010 жылы 467,7 мың тоннаны құрады.

Күнбағыс дәндерінің өндірісі 2010 жылы орташа қол жеткізілген деңгейден 30 % артады және 189,5 мың тоннаны құрайды. Өндіріс көлемінің артуы негізінен бұл дақылдардың егіс алқабын арттыру есебінен болды.

Картоп және көкеніс егістік алқаптарының көлемін, жәнеде олардын түсімділігін ұлғайту арқылы 2007 жылмен салыстырғанда картоп 21,7%-ға өсіп 374,7 мың тонна, көкөніс – 17,6%-ға өсіп 198,6 мың тонна құрады.

Минералды тыңайтқыштардың жеткіліксіз көлемінен химияландыру деңгейі облыста төмен. Минералды тыңайтқыштармен қамтамасыз ету минималды қажеттіліктен 5 % құрайды.

5 кесте

Облыста тұқым шаруашылығының дамуы бойынша жұмыстар жүргізіліп жатыр. Тұқым шаруашылықтарының саны 23-тен 34 бірлікке дейін өсті. 2009 жылы күнбағыстың элиталы және гибридтті тұқымын өндіретін 4 элиталы тұқым шаруашылығы құрылды, олар келешекте аталған дақылдың элиталы тұқымымен облысты және Қазақстан Республикасының басқа аймақтарын да қамтамасыз ететін болады.

Облыстың тұқым өндірушілері 1005 тонна дәнді дақылдар тұқымын, 19 тонна күнбағыс тұқымын, 30,5 тонна көпжылдық шөп, 12 тонна біржылдық шөп және 170 тонна картоп тұқымын өндірді.

Облыс халқын ерте пісетін көкөніспен қамтамасыз ету үшін 8 жылыжай салынды, оның ішінде жалпы аумағы 5,14 га 3 жылыжай 2008-2009 жылдары салынған.

Жалпы қуаты 92,8 мың тонна 113 көкөніс қоймасы, оның ішінде жұмыс істеп тұрғаны- 61,7 мың тонналық 95 қойма. Қалған объектілер қайта жаңғырту мен күрделі жөндеу жұмыстарын қажет етеді.

АӨК техникалық жабдықтаудың сапалы өсімі үшін 5 жылда жалпы сомасы 18,8 млрд. теңгеге техниканың 3,9 мың бірлігі сатып алынды.

Агросервистік қызметтер көрсету саласын кеңейту үшін облыста ауыл шаруашылық техникасын жеткізудің 3 сервистік орталығы жұмыс істейді.

Саланың дамуы жағдайына SWOT-талдау:

1. 
   Өндірістік әлеуеті бар;
   
2. 
   Ауылшаруашылық өндірісі тұрақты дамуы;
   
3. 
   Облыс халқының ет, сүт, картоп, көкөніс және ұн сияқты негізгі азық-түлікпен толық қамтылуы.
   

1. 
   Өндірістің ұсақ тауарлығы;
   
2. 
   Ауылшаруашылық техникасы мен жабдықтардың тозуы;
   
3. 
   Суармалы егіншіліктің тиімділігінің төмендігі;
   
4. 
   Асыл тұқымды мал үлесінің аздығы;
   
5. 
   Жеткіліксіз мал азығы;
   
6. 
   Ауылшаруашылық өндірісінде заманауи инфрақұрылымның жетілмеуі;
   
7. 
   Ауылдық тұтыну кооперативтері мен сервистік дайындау орталықтардың жеткілікті дамымауы;
   
8. 
   Ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерінің көпшілігінде негізгі және айналым қаражаттарының жеткіліксіздігі;
   
9. 
   Ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерінің кредиттік ресурстарға қол жетімділігі төмен болуы;
   
10. 
    АӨК-де білікті кадрлар жеткіліксіздігі.
    

1. 
   Агроөнеркәсіптік кешен әлеуетін толық пайдалану;
   
2. 
   Бәсекеге қабілетті өнім өндіру;
   
3. 
   Техникалық жабдықтау деңгейін көтеру;
   
4. 
   Ауылшаруашылық өндірісінің тиімділігін арттыру;
   
5. 
   АӨК дамытуда көделген шараларды іске асыру (СТФ, мал сою алаңдарын және т.б. салу);
   
6. 
   Ауылдық тұтыну кооперативтерін және сервистік дайындау орталықтарын дамыту.
   

1. 
   Құрғақшылық және табиғи апаттарға байланысты облыстың азық-түлік қауіпсіздігі қаупі;
   
2. 
   Кепілдік мүліктің болмауына байланысты инвестиция тартудағы қиындықтар;
   
3. 
   Малдардың аса қауіпті ауруларының шығуы.
   

Балық шаруашылығын дамытуды тежейтін проблемалар: балық өсіру материалдары мен арнайы комбикормдардың қымбаттығы; балық шаруашылығын дамытуда мемлекеттік қолдаудың болмауы.

2.2.1.4 Туризм

Алтай-Саян экологиялық аймақтың бөлігі болып табылатын Қазақстан Алтайының аумағы ерекше көңілге лайық. Өзінің бірегей жер бедеріне және биологиялық әртүрлілігі арқасында, аталған өңір «WWF Living Planet» Халықаралық Ұйым анықтаған екі жүз (200) басым глобалды экологиялық аймақтарға кіреді.

Облыстың өңірлеріне тән 5 басты туризм түрлерін ерекше атап өтуге болады:

- экологиялық туризм (Катонқарағай, Күршім аудандарында және Риддер қаласында)

мәдени – танымдық (Семей қ., Абай және Ұлан аудандары),

емдеу - сауықтыру (Катонқарағай, Үржар аудандары),

жағажай (Зырян, Ұлан, Күршім аудандарында),

Тау шаңғысы (Глубокое, Зырян аудандары және Риддер қ.)

2007 жылдан бастап туризмді дамыту саласы 2007-2011 жылдары Қазақстан Республикасында туризмді дамыту Мемлекеттік бағдарламасын, 2006-2008 жылдары Шығыс Қазақстан облысының туризм саласын дамыту Аймақтық бағдарламасын, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 11 қазандағы № 1048 қаулысымен бекітілген 2010-2014 жылдары Қазақстан Республикасының туристік индустриясының басым бағыттарын дамыту бойынша Аймақтық бағдарламаны, инфрақұрылым құру және дамыту, облыстың туристік имиджін қалыптастыру және жылжыту, туризм саласына инвестицияларды тарту арқылы орындауға бағытталған.

2008-2010 жылдары шаруашылық субъектілер қаражаты есебінен жаңа туристік объектілерді салу және қолданыстағыларды қайта құру жұмыстары жүргізілді.

Туристік қызметтердің әлемдік нарықтарында облыстың тартымды туристік имиджін қалыптастыру және жылжыту мақсатында, жыл сайын ішкі туризм бойынша облыстық имидждік іс-шаралар өткізіледі, халықаралық туристік көрмелерге, жәрмеңкелерге, биржаларға қатыстырылады бірнеше тілде жарнама-ақпараттық өнімдер шығарылады, республикалық бұқаралық ақпарат құралдары және туроператор өкілдері үшін ақпараттық турлар жүргізіледі.

Туристік кадрларды дайындау деңгейін арттыру мақсатында оқыту семинарлары, курстары өткізіледі. Шығыс Қазақстан облысында «Туризм» мамандығы бойынша 4 жоғары оқу орындары және 5 колледж «Туризм» және «Қонақ үй шаруашылығын және туристік кешендерді ұйымдастыру» мамандығы бойынша оқытады, сонымен қатар «Гидтер – экскурсия жетекшісі» мамандығы бойынша оқулар жүргізіледі.

Сондай –ақ туристерге қызмет көрсету және ауыл туризмін дамыту үшін қонақ үйлерді, кәдесый өнімдерін, азық-түлік сату арқылы жергілікті тұрғындарды тарту жұмыстары белсенді жүргізілуде.

Облыстың қолөнершілеріне және қолданбалы өнер шеберлеріне қолдау көрсету мақсатында демалыс базалары мен үйлерінде, қала саябақтары мен мұражайларында көрме-саудалар өткізіледі.

Туризмнің басым түрі, тұрақты дамудың факторы, экологиялық туризмді дамыту мақсатында, аса қорғалатын табиғат аумақтарында экологиялық бағыттар және соқпақтар, туристерді тарту мақсатында облыстың мәдени, тарихи, табиғи әлеуетін сақтауға және дамытуға мүмкіндік беретін трансшекаралық бағыттар әзірленіп бекітілген.
6 кесте

2008-2010 жылдардағы туризм көрсеткіштерінің даму динамикасы

- орналастыру объектілерінің, яғни қонақ үйлерінің, пансионаттардың, демалыс үйлері мен базаларының, сонымен қатар сауықтыру-курорт мекемелерінің материалдық базасы тозудың жоғары дәрежесімен сипатталады;

- бүгінгі күні туристер үшін туризм масштабтары, түрлері, орналасу орындарының сапасы және оларды ұсыну халықаралық стандарттарға сай келмейді;

- туристік объектілер жоқ жерлерді және бағыттардың соңында туристерді орналастыру жағдайының болмауы;

- құнды және тартымды экскурсия объектілеріне немесе әдемі жер бедерлеріне апаратын көлік жолдарының нашар болуы немесе жоқ болуы;

- шалғайдағы аудандарда бағыттың өтуін бақылау және шұғыл жағдайда жедел көмек көрсетуге арналған сенімді мобильді байланыс үшін қаражат пен мүмкіншіліктің болмауы;

- экскурсия объектілері жағдайының нашарлығы - қолайлы қарау алаңдарының, ақпарат қалқандарының, жабдықталған және қауіпсіз соқпақтардың, демалыс базаларының болмауы;

- Катонқарағай және Күршім аудандарындағы трансшекаралық бағыттардың даму проблемасы (шекара маңы зонасына рұқсатнама рәсімдеу тәртібінің ұзақтығы);

- рекрециялық зоналардың экологиялық жағдайы проблемасы (антропогенді жүктеме, жағажай зоналарының бұзылуы).

Туризмнің дамуына кедергі келтіретін негізгі проблемалардың бірі қызмет көрсететін салада мамандандырылған туризм кадрларының болмауы болып табылады. Бұл туризм индустриясы объектілеріндегі білікті мамандардың болмауы проблемасына ғана емес, сондай –ақ туризм саласы үшін кадрларды дайындау сапасына да қатысты.

Қызмет көрсететін саладағы төмен сапа, туризм индустриясы объектілерінде көрсетілетін қызметтердің төмен сапасына әкеледі. Сонымен қатар ауылды аудандардың жергілікті тұрғындары экономикалық пайда көрмейді және туризмнің дамуына қызығушылық білдірмейді.

Саланың даму жағдайын SWOT талдау:

1. Облыстың тиімді экономикалық-географиялық жағдайы;

2. Жер бедерлерінің алуан түрлілігі, бірегей табиғи, мәдени және тарихи ескерткіштердің болуы;

3. отандық және шет елдер инвесторларының қызығушылығы;

4. Туризмнің басым бағыттарын дамыту: экологиялық, емдеу-сауықтыру, мәдени-танымдық, жағажай, тау шаңғысы туризмін.

Әлсіз жақтары:

1. Туризмнің дамыған инфрақұрылымының болмауы, оның ішінде туристік объектілерге апаратын жолдардың жамандығы;

2. Білікті басқару және қызмет көрсетететін қызметкерлердің болмауы;

3. Өңірдің туристік өнімінің кәсіби маркетингінің болмауы;

4. туризмді қолдаудағы шектеулі қаржылық мүмкіншіліктер, өз қаражатының және инвестициялық ресурстардың тапшылығы;

5. Туристік бизнестегі төмен кәсіби деңгей, көрсетілетін туристік қызметтер бағасына қызмет көрсету сапасы және деңгейінің сәйкес келмеуі.

1. Туризмнің бәсекеге қабілетті инфрақұрылымын құру мүмкіндігі;

2. қосымша жұмыс орындарын құру арқылы халықты жұмыспен қамтамасыз ету;

3. Кіру және ішкі туризм бойынша туристер ағымын, туристік қызметтердің көлемін, кірістердің өсуін, бюджетті көбейту.

4. Шебер-жоспар түрінде кең көлемді зерттеуді әзірлеу, облыстағы туризм кластерін құру және дамыту.

Қауіптер:

1. Саланың тоқырауы;

2. Қорғау шараларын қолданбаған жағдайда, қолданыстағы объектілер мен ресурстарды жоғалту қаупі;

3. Туристік және көліктік инфрақұрылымды дамытудың жетіспеушілігі;

4. Кадрлардың дайындығының, қайта даярлаудың және біліктілігін арттырудың нашар деңгейі және туризмнің ғылыми базасының болмауы;

5. әлемдік нарыққа облыс имиджінің қозғалысының жетіпеушілігі, Шығыс Қазақстанның туристік әлеуеті туралы жарнамалық ақпарат көлемінің жеткілікті болмауы.

6. Туристік индустрияда ұсынылатын қызмет сапасының төмендігі.

7. Бұқаралық және балалар-жасөспірімдер туризмінің нашар дамуы.

2.2.1.5. Шағын және орта кәсіпкерлік

Бүгінгі күні аймақтағы шағын және орта кәсіпкерлік қалыптасқан экономикалық сала ретінде бағаланады. Шағын және орта бизнес халықтың елеулі жұмыспен қамтылу пайызын, тауарлар мен қызметтердің кең саласын құруды, бюджетке түсетін салық түсімдерінің көп үлесін қамтамасыз етеді. Облыстағы шағын кәсіпкерлікті дамыту көрсеткіштерінің үдемелі динамикасы бар, бұл аталған экономиканың секторын дамытудағы оң тенденция туралы куәлік етеді.

2011 жыл басындағы жағдай бойынша облыста шағын және орта бизнестің белсенді субъектілер саны 69119 бірлікті құрады, солардың ішінен заңды тұлғалар үлесі 5413 бірл. (7,8%), жеке кәсіпкерлер – 48307 бірл. (69,9%) және шаруа қожалықтары - 15399 бірл. (22,3%) құрайды.

2007 жылмен салыстырғанда шағын және орта кәсіпкерліктің белсенді субъектілерінің саны 16,6 %-ға, осы салада қамтылғандар саны 29,5 % ұлғайды.

7 кесте

Шағын және орта кәсіпкерлік көрсеткіштерінің 2007-2010 жылдардағы динамикасы

Көрсеткіштер атауы	жылдар
	2007	2008	2009	2010
Белсенді субъектілер саны, бірлік	59257	68560	69059	69119
өнім шығару, млрд. теңге	153,2	173,5	281,4	334,0
Барлық жұмыспен қамтылғандар саны, млн. адам.	185,4	199,4	239,7	240,1

Шағын және орта бизнес субъектілерінің құрылымы

15 сурет

Шағын және орта бизнес субъектілерінен түскен 2008-2010 жылдардағы салық көлемі

16 сурет

Шағын және орта бизнес субъектілерінен 2010 жылы түскен салық көлемі 49,8 млрд. теңгені құрады, бұл 2008 жыл деңгейінен 59,1% артық.

Шағын және орта кәсіпкерлік субъектілер өндірген өнімнің жалпы көлеміндегі 2010 жылғы қорытындылар бойынша заңды тұлғалардың үлесі 75,9% (258,2 млрд. теңге), жеке кәсіпкерлер -12,6% (42,8 млрд. теңге) и шаруа қожалықтар -11,5 % (38,9 млрд. теңге) құрайды.

Шағын және орта бизнесті дамыту бойынша моноқалаларды дамыту бағдарламасы аясында келесілер қарастырылған: салалық шектеулерсіз кредиттер бойынша пайыздық мөлшерлеремеді субсидиялау көлемін арттыру, өндірістік инфрақұрылымды дамыту (индустриялды), жаңа өндірістер құруға 1,5 млн. теңгеден 3,0 млн. теңгеге дейінгі көлемде гранттар ұсыну, шағын және орта кәсіпкерікті дамыту бойынша серіктестік бағдарламларды әзірлеу және іске асыру, шағын кредитті, донорлы ұйымдар және ірі компанияларды тартумен жаңадан бастаған кәсіпкерлер үшін кешендік қолдау көрсету бойынша бизнес-инкубатор қалаларында құру және қалыптастыру, қалада кәсіпкерлікті қолдау орталығын құру және қалыптастыру.

Іс шараны іске асыру нәтижесінде белсенді қызмет ететін кәсіпкерлер санын 2011 жылмен салыстырғанда Зырян қаласында 2 есе, Курчатов қаласында ­ 2 есе, Риддер қаласында ­ 2 есе, Серебрянск қаласында – 2,1 есе арттыру жоспарланған.

Саланың дамуы жағдайына SWOT-талдау:

Күшті жақтары:

1. Шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту үшін заңнамалық негіз болуы;

2. Шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері халықтың қамтылуының қомақты пайызын құрайды;

Әлсіз жақтары:

1. Меншікті айналым қаражаттарының жеткіліксіздігі;

2. Кәсіпкерлердің әлсіз теориялық және практикалық дайындығы, білікті мамандардың тапшылығы;

Қауіптіліктері:

1. Қаржы-несие ресурстарына қол жетімділіктің аздығы, бұл кепілдік мөлшерінің несиенің сұралған сомасын қамтамасыз ету үшін жеткіліксіздігі немесе оның мүлдем болмауы, банк сарапшыларымен кепілдік мүліктің бағалау құнын төмендетуі сияқты факторлармен негізделеді;

2. Бизнестің жоғары операциялық кідірістері;

3. Кепілдік болмағанда нақы секторда бизнес ашу мүмкіндігінің болмауы.

Мүмкіндіктері:

1. Шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қаржылық-несиелік қолдаудың дамуы;

2. Кәсіпкерлік ортаның бастамаларын іске асыру үшін қолайлы жағдай құру үшін «сервистік орталық» құру;

3. Рұқсат алу құжаттарын алу кезінде әкімшілік кедергілерді жою.

2.2.1.6 Сауда

Аймақта 16027 сауда объектілері (жеке сауда дүкендерінің желісі) қызмет етеді, оның ішінде 2647 әмбебап, 8643 арнайы дүкендер, 4737 арнайы емес сауда кәсіпорындары. Облыстағы сауда кәсіпорындарының саны 2010 жылы 2009 жылмен салыстырғанда 24%-ға өсті.

Бөлшек тауар айналымының көлемі 2010 жылы 281,8 млрд. теңгені құрады, көтерме тауар айналымының көлемі – 407,0 млрд. теңгені құрады, бұл 2007 жылғы деңгейден 1,5 есеге көп.

Сауда көлемінің даму динамикасынан тауар айналымының тұрақты өсу үрдісі көрінеді.

Бөлшек және көтерме тауар айналымының 2007-2010 жылдардағы динамикасы (млрд. теңге)

17 сурет

Сонымен қатар, бүгінгі күні аймаққа және бүкіл республикаға сауданың даму бағыттарын анық пайымдаудың жоқ болуы тән, ал ішкі сауда апатты дамуда. Экономиканың ірі салаларының бірі жүйелік қайта құруларды, заңнамалық базаларды жетілдіруді, үдемелі дамудың механизмін дайындауды қажет ететіні анық.

Осыған байланысты проблемалық жағдайлар ретінде мыналарды атап өтуге болады:

сауда қызметін реттеу саласындағы әлсіз заңнамалық қамсыздандыру;

сауда нарығындағы көлеңке айналымдарының жоғары деңгейі;

ішкі сауда инфрақұрылымының жеткіліксіз даму деңгейі.

Саланың дамуы жағдайына SWOT-талдау:

Күшті жақтары:

1. Сауда көлемінің дамуының оң динамикасы және халықты жұмыспен қамтамасыз ету;

2. Бөлшек сауда нарығындағы қалыптасқан қатысушылары

Әлсіз жақтары:

1. Сауда бойынша заңнаманың «көмескі», және де нормативті-құқықтық актілердегі заманауи терминологиялардың жоқтығы;

2. Айналым қаражатының тапшылығы;

3. Кәсіби-техникалық білім жүйесінің төмендігі, сонымен қатар сауда мамандықтары бойынша;

Қауіптіліктері:

1. Азық-түлік бойынша болса да, азық-түлік емес тауарлар бойынша болса да импорттық жеткізулерге тәуелділік;

2. Өнімнің төмен бәсекелестікке қабілеттілігіне байланысты өндіретін тауарларға сұраныстың төмендеуі;

Мүмкіндіктері:

1. Бәсекелестіктің өсуі, сауда жүйесінің бәсекелестікке қабілеттіліктің өсуі;

2. Ішкі нарықты тұтыныс тауарларымен толықтыру.

7. 
   
   жүктеу 9,73 Mb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: