23
3. Адамдардың пікірлері
Адамдар көтермелеп/құптамай пікір білдіреді. Олардың ықпалы күштi болуы мүмкін:
көптеген адамдар бір кездері өздеріне айтылған сөздердің олардың өз-өзіне деген сенiмiне
әсер еткенін естерінде ұзақ сақтайды. Әрине, жағымды пікірлер өзіндік тиімділігін арттырса,
ал жағымсыз пікірлер оны әлсірете түспек. Демек, біреудің өзіндік тиiмдiлiгiн жоғарылатудан
төмендету әлдеқайда жеңіл.
4. Физиологиялық факторлар
Ерекше ауыр стресс жағдайларында адамдарда сырқаттану нышандары: қалтырау, ауыр-
сыну, шаршау, қорқыныш, лоқсу және тағы басқа белгілер пайда болады. Адамның мұндай
реакцияларды қабылдауы оның өзіндік тиiмдiлiгінің деңгейiне едәуір әсер етеді. Егер адам
халық алдында сөз сөйлерде қобалжыса, осы уақытта оның өзіндік тиiмдiлiгі төмен болса, ол
мұны өзінің қабілетсіздігімен байланыстырады, бұл өзіндік тиімділігін одан әрі төмендетеді.
Ал өзіндік тиімділігі жоғары адам мұндай жағдайда аталған физиологиялық құбылыстарды
қалыпты деп қабылдап, оның қабілеттерімен байланысы жоқ деп қорытындылайды. Осы-
лайша, адамның өзіндік тиімділік деңгейі оның физиологиялық реакция салдарына деген
сенімін өзгертеді.
Қол жеткізілген нәтижелер
(алдыңғы тәжірибе)
Модельдеу
(жанама тәжірибе)
Адамдардың пікірлері
(коучинг және баға беруге
бағытталған кері байланыс)
Физиологиялық және
эмоциялық жағдай
Өзіндік тиімділік
туралы пікір
Мінез-құлқы/
Нәтиже
7-сурет. Өзіндік тиімділік туралы ақпарат көздері
Өзін-өзі бақылау
Өзін-өзі бақылау немесе өзіндік «мен»-іне қолдау көрсетіп, нығайту үшін кері байланыс
орнату басқа адамдар не дейтінін жорамалдау арқылы реттілікті орнату қажеттігінен туын-
дайды. Дәл өзін-өзі бақылау арқылы индивидтер өздеріне қатысты шынайы түсінік негіздерін
қарастырады және жүйелейді. Дегенмен, олар өзгерістер мен қиындықтарға төзімді болуы
мүмкін.
Атрибуция теориясына сәйкес, индивидтердің табысқа қол жеткізуі немесе сәтсіздіктерден
қашуы олардың өз жетістіктерін түсіндіруіне байланысты болады.
24
Гуманистік психология адамдарға және олардың өз тағдырын бақылау қабілетіне
оң көзбен қарайды, жеке тұлға дамуындағы шексіз болып көрінетін мүмкіндіктер
сыныптағы оқушылар туралы мұғалімдердің пікіріне әсерін тигізеді.
Оқудың әлеуметтік-мәдени теориясы
Әлеуметтік-мәдени теория жеке тұлғаның дамуына қоғамның қосатын үлесінің маңызын
қарастырады. Бұл теория дамып келе жатқан адамдар мен өздері тұрып жатқан мәдениет
арасындағы өзара қарым-қатынастың маңызын атап өтті. Әлеуметтік-мәдени теорияның
негізінде психолог Лев Выготскийдің жұмысы жатыр, оның пікірі бойынша, ата-ана,
тәрбиешілер, құрдастар және мәдениет жоғары сатылы функциялардың дамуы үшін жауапты
болады.
Выготскийдің айтуына қарағанда, «Баланың мәдени дамуындағы кез келген қызмет екі
түрлі келбетте сахнаға екі мәрте шығады: біріншісі – әлеуметтік, содан соң – психологиялық,
әуелі
интерпсихикалық санат ретінде адамдар арасында, содан кейін
интрапсихикалық са-
нат ретінде баланың жан-дүниесінде көрініс табады». Бұны осы дәрежеде ерікті зейінге,
логикалық жадыға және түсініктердің қалыптасуына қолдануға болады. Әлеуметтік-мәдени
теория үлкендер мен құрдастардың индивидтің оқуына ықпал етуіне ғана емес, сондай-ақ,
мәдени сенімдер мен қатынастардың оқу және тәрбие үдерістеріне қалай ықпал ететініне
көңіл аударады.
Жақын арадағы даму аймағы
Әлеуметтік-мәдени теориядағы маңызды ұғым –
жақын арадағы даму аймағы.
Выготскийдің айтуы бойынша, жақын арадағы даму аймағы (ЖАДА) – оқушының өз
бетінше шешкен міндеттердің көмегімен анықталған өзекті даму деңгейі мен үлкендердің
басшылығымен және анағұрлым қабілетті жолдастарымен бірігіп шешілген міндеттер арқылы
анықталатын болжамды даму деңгейі арасындағы қашықтық. Негізінде, бұл түсінік адам өз
бетінше игере немесе көрсете алмайтын, бірақ біреудің көмегімен үйренуге болатын барлық
білімдер мен дағдыларды қамтиды.
Выготскийдің пікірінше, оқушылар нақты мақсаттарды көздеген, көбірек білетін жан-
дармен әлеуметтік қарым-қатынас нәтижесінде ойлау және сөйлеу дағдыларын дамытады.
Оқушының аса епті және хабары мол адаммен интербелсенді вербалды алмасу нәтижесінде
біртіндеп сыртқы, әлеуметтік-жанама диалог орнатуы, күнделікті міндеттерді шешуге қатысуы
әлеуметтік тәжірибе ретінде бала бойына сіңіп, оның өз бетінше ойлануына қатысты ішкі жеке
қоры ретінде қалыптасады. Басында мұғалім міндеттерді өз бетінше және сәтті орындау үшін
қажетті тілдік және танымдық құралдарды береді. Тәртіп пен тілді модельдеу, оқушыны өздері
қатысатын үдерістер және рәсімдермен таныстыру арқылы мұғалім оқушының біліктілігі,
сенімділігі және өз бетінше әрекет ету қабілетін дамытады. Төменде 8
-суретте шыңға
өрмелеушінің жартасқа шығу көрінісі ұсынылған, онда күрделі қимыл жасауға ұмтылған
шыңға өрмелеушінің міндетті шешуде қолдау алғаны көрсетілген. Шыңға өрмелеуші өзінің
оқу қызметінде жақын арадағы даму аймағына кіруде.
25
8-сурет. Жақын арадағы даму аймағы
Күнделікті мектеп тәжірибесінде бұл түсінік оқушының тапсырманы біреудің көмегінсіз,
қолдауынсыз оңай орындау қабілеті мен оқушының нақты кезеңде аса епті, білетін адамның
көмегі мен басшылығынсыз орындай алмайтын тапсырма арасындағы интервал де-
ген қарапайым атауға ие бола алады. Осы мағынада ЖАДА оқушылардың оқуын және
қарым-қатынасын қолдау үшін қажетті көмек деңгейін анықтауда оқу жағдайында құнды
тұжырымдамалық құрылым болып табылады.
ЖАДА бала тапсырмаларды білікті және өз бетінше орындай алатын «өзі реттейтін
әрекеттер» аумағына қарама-қарсы қойылады. ЖАДА-да ересек адам өзара қарым-қатынас ба-
рысында баланың тапсырманы алдыңғы білімдер және тәжірибесімен байланыстыра арқылы
оны орындауға мақсатты түрде қатысуына мүмкіндік бере отырып басшылық жасайды.
«Көпіршелер» және олардың ЖАДА-ға қатынасы
«Көпіршелер» – оқушыға ЖАДА аясында қолдау көрсетіп, біреудің көмегінсіз орындай
алмайтын тапсырманы орындауға мүмкіндік беру үшін мұғалімдер ұсынатын интербелсенді
мүмкіндіктерді сипаттау үшін қолданылатын метафора. Метафораға сәйкес,
көпіршелер
уақытша құрал және баланың білім-дағды, білік және өз бетінше әрекет ету мүмкіндігі да-
муына қарай орнатылып, нығайтылып, бөлшектеліп немесе толығымен жойылуы мүмкін.
Бастапқыда Вуд, Брунер және Росс (1976) сәбилердің тілі шыға бастаған кезеңдегі ата-ананың
тәрбие беруін сипаттау үшін қолданған «көпірше» атауы метафора ретінде Выготскийдің
оқу әлеуметтік дағдыларға негізделген үдеріс деген ойына негізделеді және оқудың басқа
жағдайларында мұғалімнің араласуы мен қолдау көрсетуін бейнелеу үшін қолданылады
(Wood, 1998).
Мерсер және Фишер (1993) ЖАДА-ның тапсырманы орындау жауапкершілігін білім
алушыға жүктеу қасиетін көпіршелердің басты мақсаты деп қарайды. Көпірше деп саналу
үшін оқыту мен оқуда мынадай жағдайлар болу керек:
а) оқушыларға өз бетінше орындай алмайтын тапсырманы орындауға мүмкіндік беру;
ә) оқушыны тапсырманы өз бетінше орындауға мүмкіндік беретін құзыреттілікке жеткізуді
мақсат ету;
б) көпіршелер тәжірибесін қолдану нәтижесінде оқушылардың өзіндік құзыреттіліктің
жоғары деңгейіне қол жеткізуіне жағдай тудыру (Wells, 1999).
Аталған жағдайларды анықтауда мұғалімнің оқудың тиісті тәжірибесін құру үшін оқушының
білім-дағдыларын дамытуға бағытталған оқушы мен мұғалім арасындағы ынтымақтастыққа
баса назар аударылады.
Мерсер (2005) құрдастар тобындағы өзара қарым-қатынас оқуда маңызды рөл атқаратынын
көрсетті. Оқушылар жұпта немесе топтарда жұмыс істегенде, олар «мұғалім-оқушы» сұхбаты
түріндегі өзара іс-қимылға қарағанда мейлінше «симметриялы» болып табылатын өзара іс-
