«Реферат және аннотация жазу» пәнінің оқу-әдістемелік материалдары

Семей

2013

Мазмұны

1. 
   Дәрістер
   
2. 
   Практикалық сабақтар
   
3. 
   Студенттердің өздік жұмысы
   

Рефераттаудың мәні.

Реферат функциялары.

Реферат түсінігі.

Рефераттау өзінше интелектуалды шығармашылық процесс. Оның құрамына

мағыналық, аналитикалық- синтетикалық тұрғыдан ақпаратың құрылуы және стилистикалық формадағы жаңа, құжаттарды құрастыру. Реферат – бұл берілген құжаттың семантикалық адекватты , негізгі мазмұны. Ол үнемдік, белгілік, әрлеуші ерекшеліктері мен лингвистикалық және құрылымдық сипаттамаларға ие. Реферат деп түпнұсқадағы ақпараттың қайта өңделіп, мағынасы тиянақталған түрде берілген мәтінді айтады.

Рефераттың функциялары

Рефераттың негізгі функцияларына ақпараттық, ізденушілік, индикативтік, анықтамалық, сигналдық, мекендік және қатынастық функциялары жатады.

Ақпараттық функция- реферат түпнұсқаның қысқа мазмұны болғандықтан, оның басты мақсаты фактографиялық ақпаратты беру.

Ізденушілік және анықтамалық функция- ақпарат беру құралы болып саналатын реферат, құжаттың түпнұсқа мәтінінң орнына қолданылады. Рефератпен жұмыс жасай отырып, адам ақпарат іздеумен айналысады. Соның барысында анықтамалық қызығушылық тудырады.

Индикативтік функция- реферат түпнұсқаның сипсттамасын ғана емес, оның мазмұндық және бейнелік бейнелік ерекшеліктерін де көрсетуі тиіс. Кейде реферат тақырыппен және жеке сұрақтармен ғана шектеледі, мұны рефераттың индикативті функциясы деп атайды.

Мекндік функция- нақты библографиялық суреттеу бойынша реферат ақпараттан алынған құжатты көрсету қажет.

Сигналдық функцияда ақпараттандыру, авторлық рефераттар мен әдебиеттің шығарылу жоспарымен және жарияланбаған ақпараттардың көмегімен құрастырылады.

Ғылыми коммуникация жүйесінде келесі негізгі функцияларды біріктіруге болады: ақпараттық, ізденушілік, коммуникативтік. Реферат ақпарат көзінің қысқартылған түрі болып табылады.

1. Аннотациялауда қандай клишелер қолданылады ?

2.Ондай клишелер не үшін қолданылады?
Ұсынылған әдебиет:

1. М.А. Васильева, Е.И. Закгейм, Обучение реферированию научной литературы.

2. Аннотирование и реферирование. Пособие по английскому языку.

3. В.Г. Ляпунова и др., Композиция и язык научных рецензий.

4. Лекции по аннотированию и реферированию. М: Институт иностранных языков им. Мориса Тореза, 1988.
Дәріс 2

Рефераттың түрлеріРеферат сөзінің этимологиялық анықтамасы- (латынша reffere –хабарлау) рефераттық жанрдың ғылыми мазмұнын анықтайды. Құжатты объективті түрде қысқартылған хабарлама немесе баяндама түрінде беру. Реферат- ең көп таралған мәтіндер түрі.

Рефераттың анықтамасына- берілген құжаттың мазмұнын ақпараттаужәне ақпарат көзімен жұмыс жасу.Рефераттың бірнеше түрлері бар

Ақпарттық( түпнұсқаның конспектіленген мазмұны)

Индикативті ( резюме , аннотациялар) мұнда құжатта не жөнінде айтылғандығы хабрланады.

Монографиялық ( бір ғана ақпарат көзі бойынша жасалынады)

Бөгделік, бұл берілген рефератты бірнеше ақпарат көзі бойынша дайындау.

Шолу- бірнеше құжаттан қысқаша мазмұндау арқылы жазылған реферат.

Оқу ,ғылыми-техникалық практикада рефераттаудың қандай түрлері қолданыста?

1. М.А. Васильева, Е.И. Закгейм, Обучение реферированию научной литературы.

2. Аннотирование и реферирование. Пособие по английскому языку.

3. В.Г. Ляпунова и др., Композиция и язык научных рецензий.

4. Лекции по аннотированию и реферированию. М: Институт иностранных языков им. Мориса Тореза, 1988.
Дәріс 3

Ақпараттың рефератта мазмұндалу тәсілдері

Оның негізгі үш түрі бар.

1. 
   Бөліп алу- түпнұсқадағы ақпараттың рефератта берілуі. Мұндағы реферат кең мазмұнды ақпараттың сығымдалған түрі.
   
2. 
   Қайта қарау- рефераттың кең таралған тәсілі. Бұл түпнұсқадан алынған ақпаратты құрылымдық және мағыналық тұрғыда қайта құру.
   
3. 
   Интерпретация- түпнұсқадан алынған ақпаратты ашу тәсілі. Оған авторефераттар, диссертация, баяндама тезистері жатады.
   

Өзін -өзі тексеруге арналған сұрақтар:

1. Экстрактілеу деген не?

2.Қайта фразалау деген не?

3. «Интерпретация»сөзі нені білдіреді?
1. Ұсынылған әдебиет:

1. М.А. Васильева, Е.И. Закгейм, Обучение реферированию научной литературы.

2. Аннотирование и реферирование. Пособие по английскому языку.

3. В.Г. Ляпунова и др., Композиция и язык научных рецензий.

4. Лекции по аннотированию и реферированию. М: Институт иностранных языков им. Мориса Тореза, 1988.
Дәріс 4

Рефераттың негізгі кезеңдері

Сапалы реферат дайындау үшін талдау мен синтездеудің негізгі тәсілдерін меңгеру керек және рефератқа қойылатын басты талаптарды білу, олардың құрылымдық және функционалдық ерекшеліктерін білу қажет. Рефераттау үрдісі төмендегідей негізгі бес этапқа бөлінеді.

1) Рефераттауға қажетті( жалпы , фрагментті, аспектілі т.с.с.) түпнұсқаны қамту тәсілін анықтау.

2) Жылдам таныса оқу, мұнда референт түпнұсқаның ғылыми практикалық мәнділігі мен ақпараттық жағдайы туралы мәселелерді шешеді.Талдау реферат мазмұнының аспектілік сызбасын беруге мүмкіндік береді.

3)Реферат мәтіні құрастыру, бұл қайта фразалау, қорытындылау әдістерін қолдану арқылы жүзеге асырылады.Түпнұсқаның фрагменттері, сөйлемдері көбінесе өзгеріссіз қолданылады. Синтезді құрастыру нәтижесінде алынған жазба жасалған сызбаға(схемаға) немесе жоспарға сәйкестендіріліп жасалынады.

4)Рефератты тұтынушы көзқарасымен алынған мәтінді сыни талдау.

5) Безендіру мен көркемдеу реферат дайындаудың қорытынды кезеңі болып табылады.

Түпнұсқа мәтінде рефератты тұтынушының назарын аудармаған сұрақтардың барлығы да рпефератта ескерілмейді.

Рефератта төмендегі мәселелер қарастырылмайды:

-Алынған нәтижеге байланысты емес жалпы қорытындылар

-Зерттеушіге түпнұсқасыз түсініксі болатын ақпарат,

-жалпыға мәлім мәліметтер,

-Қосымша детальдар мен артық тұжырымддар;

1. М.А. Васильева, Е.И. Закгейм, Обучение реферированию научной литературы.

2. Аннотирование и реферирование. Пособие по английскому языку.

3. В.Г. Ляпунова и др., Композиция и язык научных рецензий.

4. Лекции по аннотированию и реферированию. М: Институт иностранных языков им. Мориса Тореза, 1988.
Дәріс 5

Реферат тілінің ерекшелігі

Реферат тілінің негізгі жанрлық түрі лексикалық әрі синтасистік деңгейде қарастыруға болатын ақпараттылық болып табылады. Лексикалық деңгейдегі рефераттың ерекше қасиеті кең таралған сөздердің қолданылуы болып табылады. Кең таралған сөздердің құрамына нақты ақпарат беретін терминдер мен терминологиялықсөзтіркестері жатады. Реферат тілінде стандартты емес терминология мен әдеттен тыс белгілерді қолданып , оларды түсіндірудің қажеті жоқ. Рефератта үш реттен артық қолданылған терминдер және контекстен мағынасы түсінікті терминдер бірінші қолданыстан кейін толықтай бастапқы бас әріптер түрінде қысқартылып қолданылуы тиіс.. Мұндай аббревиатура бірінші қолданыста жақшаның ішінде беріледі, ал келесі қолданыста жақшасыз беріледі. Бір рефератта 3-4 аббревиатурадан артық қолдануға болмайды.

Реферат тілінде субстанция (зат есім) тенденциясы байқалады. Ол басқа сөз таптарының арнына зат қолдану немесе етістіктің ролін әлсірету деген сөз. Көптеген етістіктер байланыстырушы сөздердің ролін атқарады: Мысалы . « болу, табылу, сипаттау»

Реферат тілі жалпы етістіктердің жалпы мағына беруімен ерекшеленеді

« есептеу , қарастыру, болжау» етістіктер тобының көп бөлігі етіс- атау тіркесі компоненттерінің ролінде қолданылады. Мұнда негізгі мағына зат есіммен беріледі ,ал етістік функциясы осы сөздің кең мағынасы жайлы іс-әрекетін білдіреді және грамматикалық мағына береді.

Рефератта әдістемелік бөлімді мазмұндауда өзгелік етісті қолданбауға тырысу керек. Нәтиженің мазмұнын осы шақта беру керек. Байланыстырушы фразаларды, қыстырма сөздерді және оралымдарды жиі қолданбаған жөн. Оларды қарапайым етістіктермен алмастырған дұрыс және күрделі сөйлемдер мен грамматикалық оралымдарды қолданбаған жөн.

Реферат синтаксисі біржақтылығымен сипатталады. Сондықтан реферат мәтінінде қарапайым сөйлемдердің құрамында қолданылған мәліметтер мен хабарламалар басым болып келеді. Ақпаратты нақтылау мағыналы тілмен кең таралған тілдік құралдарды таңдау және артық элементтерді алып тастау арқылы іске асырылады.Хабарламаның дәлдігі мен тәртібін білдіретін қыстырма сөздер « біріншіден», екіншіден», « төмендегі ақпарат көзінде айтылғандай» .

Жеке атаулар (фамилиялар, ұйымдардың, өнім атаулары т.б.)түпнұсқа тіліндегідей беріледі. Транскрипция мен транслитерация тәсілдерін жеке атауларды (бірінші қолданыста түпнұсқадағыдай жақшаның ішінде беру арқылы) жазуда қолдануға болады.
Өзін -өзі тексеруге арналған сұрақтар:

1. .Р ефератта ақпаратты баяндаудың қандай тәсілдерін білесіз ?

2.Рефераттаудың негізгі принциптері қандай?

3. Рефераттау әдістемесіне қандай этаптар кездеседі?

4. «Таныса» оқу деген не?

5. Тірек сөз деп қандай сөздер аталады

6. «Зерттей оқу» деген не?
Ұсынылған әдебиет:

1. М.А. Васильева, Е.И. Закгейм, Обучение реферированию научной литературы.

2. Аннотирование и реферирование. Пособие по английскому языку.

3. В.Г. Ляпунова и др., Композиция и язык научных рецензий.

4. Лекции по аннотированию и реферированию. М: Институт иностранных языков им. Мориса Тореза, 1988.
Дәріс 6

Рефераттың стилистикалық ерекшеліктері

Қоғамдық ғылым саласында рефереаттау ерекшелігі ретінде абзацтардың, сөйлемдердің стилистикалық қолданысы болып табылады.

Рефераттарды абзацтарға бөлу төмендегідей екі критерийға байланысты:құрылымдық және семантико- стилистикалық. Бірінші жағдайда абзацқа түпнұсқаның өзіндік тақырыптық фрагменттерін, оның құрылымдық элементтерін( жинақтағы мақала, мақаладағы бөлім, монографиядағы бөлім) білдіретін пікірлер бөлінеді. Рефератта сондай-ақ мәтіннің түпнұсқасында семантикоө стилистикалық критерийға сәйкес рефераттағы абзац мазмұнның өте маңызды аспектісін бейнелейді.Бөліп алуға негізделген сөйлемдер түпнұсқа сөйлемдердің бөлігіне , толық сөйлемге немесе түпнұсқаның бірнеше сөйлемдеріне сәйкес келеді.

Түпнұсқадан бөліп алу өзгертілмей берілсе, оларды рефератта екі түрлі жолмен беруге болады:

• 
  Баспа ережелеріне сай бөліп алу ( тырнақшаға алынған беттерді көрсету арқылы), яғни, «тура цитата» деп атауға болады.
  
• 
  Цитата түрінде әрленбеген сөйлемдер, яғни « жасырын цитата» немесе әртүрлілікті жасйтын « жанама цитата», деуге болады.
  

Қайта фразалаудың маңызды тәсілдеріне мыналар жатады:

А)логикалық қайта фразалау- заттың өз атауын не, тура атауын, оның функциясымен, негізгі сипаттамалық ерекшелігімен беру арқылы алмастыру.

Б) заттың тура атауын оның дефинициясымен алмастыру

В) сөз бен сөз тіркестеріннің тура атауын оның ауыспалы мағыналарымен алмастыру

Г) бір сөзтіркесін басқа сөз тіркесімен алмастыру

Д) мәнді мағынасымен қайта фразалау

Қайта фразалау мынадай түрлерге бөлінеді:

1. 
   грамматикалық 2) лексикалық, 3) лексикалық- грамматикалық
   

Лексикалық қайта фразалау адекватты- лексикалық және эквивалентті –лексикалық болып екіге бөлінеді.

1.мағынасы бойынша түпнұсқа мағынасына сай толықтай алмастыру 2.толық мағыналық сәйкестік іске асырылмайды, бірақ екі варианттың да жалпы бағыты сақталады.

Лексикалық- семантикалық қайта фразалау синонимдерге қарағанда конверсивтердің қолданылумен жүзеге асырылады. Конверсив дегеніміз бірдей түпнұсқа мағынасын семантикалық сәйкестік негізінде білдіретін формалар мен сөз тіркестері.

Рефератта синонимдерді қолдану, дефиницияны, терминді алмастыру арқылы жүзеге асырылатын алмастыру да болады.

Сондай-ақ сөйлемнің бастапқы структурасын қарапайымдауға болады: қосымша ақпаратты білдіретін бірнеше компонентттерді алып тастау мен қоса, синтаксистік структураларды қайта құру.

1. Мәтінді мағыналық қысқарту дегеніміз не ?

2.Р ефераттың құрылысы қандай?

3.Аспектілі рефераттау деген не ?

4. «Мақала алдындағы реферат» деген не?

5. Қысқа реферат пен кең ауқымды рефераттың айырмашылығы ?

Ұсынылған әдебиет:

1. М.А. Васильева, Е.И. Закгейм, Обучение реферированию научной литературы.

2. Аннотирование и реферирование. Пособие по английскому языку.

3. В.Г. Ляпунова и др., Композиция и язык научных рецензий.

4. Лекции по аннотированию и реферированию. М: Институт иностранных языков им. Мориса Тореза, 1988.
Дәріс 7

Мәтіннің логикалық жоспары

Тақырыптық байланыста абзацтарды топтау нәтижесінде мәтіннің логикалық жоспары құрылады. Жоспар құру үрдісі абзацтардың бөлінген мағыналық байланыстарды жинақтау түрінде жүргізіледі.

Жалпылау тұжырымдары көбінесе номинативті конструкциялар түрінде , кейде констатациялайтын ( фактілерді) Aufzählung von Protestaktionen gegen die Umweltverschmutzung сияқты сөйлемдермен берілуі мүмкін. Жалпылау тұжырымдар жұмыс барысында араб сандарымен беріледі, жақша ішінде осы байланысқа кіретін абзацтардың нөмірлері көрсетіледі.

1. Das Jahrhundert der Umwelt

(1) Die sieben ökologishen Gefahren für die Menschheit

(2) Gründung von Greenpeace-Bewegung

(3) Protestaktionen in der letzten Zeit

Байланыстылық- мәтіннің маңызды белгілерінің бірі болып табылады. Ол корреляция – бір тілдік бірлікті екінші бір тілдікпен алмастыру немесе сәйкестендіру арқылы іске асырылады. Корреляцияның қарапайым түрі- сәйкес жұп құрайтын ең аз дегенде екі сөздің мағыналық байланысы.

Осы жұптағы келесі сөз алдында сөз болған жайды еске салады.

Ондай сөздерге өздік, сілтеу, тәуелдік, қатыстық есімдіктерді т.с.с. der große deutsche Dichter Goethe - er; die Bibel - dieses Buch der Bücher и т.д.

жатқызуға болады.

Кез келген мәтінге тән құбылыс ол сөздің не сөз тіркестерінің тура қайталануы болып табылады. Сөздің немесе сөз тіркестерінің лексикалық көп рет қайталануы, оны абзацтың тақырыбының негізіне айналдырады.

Көркем мәтінде қайталауды көп қолдануға болмайтындығына байланысты, ол ғылыми мәтіннен өзгеше. Ғылыми мәтінде тақырыптық сөздер –терминдерді қайталау бекітілген және норма болып есептеледі.

Корреляциялық элементтер ретінде семантикалық әртүрлі сөздер де қолданылады. Олардың жақындығысинтаксистік тіркесуге негізделген. Мәтінде түсінік –сөз ролін атқаратын басқа да семантикалық қатынастар кездеседі.

Мысалы: себеп- салдар;

Іс -әрекет- нысан- іс-әрекет жасаушы

George Stephenson baute seine erste Lokomotive im Jahre 1814. Elf Jahre später wurde die erste Eisenbahnstrecke zur Beförderung von Passagieren eröffnet.;

Зат-материал- сапа

Келтірілген түсініктің әрқайсысының мазмұнын құрайтын жеделдік деңгейімен құбылыстың таралу көлемі

Баяндалған материалды қорытындылай отырып , реферат тек қана оқыту құралы емес, бақылау құралы деп те айтуға болады.

Рефераттың көмегімен үйренуге болады:

1.рефератталған мәтіннің негізгі мазмұнын түсіну: тірек –мағыналық белгілерді табу, себеп-салдарлық және басқа да логикалық байланыстарды анықтау

2. Мәтіннің ақпаратын түсініп, оны есте сақтау, яғни ақпараттарды маңыздылығына байланысты қайта топтау, маңызды және жаңа ақпаратты бөліп алып, есте реферат жазу барысында қажетті ақпаратты (Графикалық, структуралық, мағыналық) есте сақтау.

3. алынған ақпаратты интерпретациялау, яғн аз тілдік белгілермен көп ақпаратты жеткізу.

Сонымен, рефераттау оқу үрдісіне рационалды көмегін тигізеді: өзін-өзі бақылау мен кері байланыс жүйесін, оқу дағдыларын қалыптастыруға,яғни түпнұсқа мәтінінен ғылыми ақпаратты алуға үйретеді.

1. М.А. Васильева, Е.И. Закгейм, Обучение реферированию научной литературы.

2. Аннотирование и реферирование. Пособие по английскому языку.

3. В.Г. Ляпунова и др., Композиция и язык научных рецензий.

4. Лекции по аннотированию и реферированию. М: Институт иностранных языков им. Мориса Тореза, 1988.
Дәріс 8

Ғылыми және арнайы әдебиет бойынша реферат жазу

A SPY WITH MY FLYING EYE
A little lateral thinking has transformed the prospects for tiny robot planes
1. A TINY, pilotless spy plane that can be fired from a cannon is under development at the Massachusetts Institute of Technology. The minuscule aircraft is designed to emerge from the case of an artillery shell and fly over enemy territory, sending back both video pictures of the target and its coordinates.

2. Trials this summer showed that the pane, called the Wide Area Surveillance Projectile (WASP), is airworthy and could survive being blasted out of a cannon, says John Deyst, professor of aeronautics and astronautics at MIT and principal investigator on the research project. So the team is continuing to work on it.

3. The WASP is the latest twist in the development of expendable drones that can fly over enemy territory. Some are already in use, but they have to be launched from a runway some distance behind the front line, taking up to an hour to rich their target. What’s unique about the WASP, says Deyst, is that it will – hopefully – be cheap, have a fast response time, and be controlled by a local commander.

4. The aircraft is meant to be packed into an artillery shell case that has a diameter of 12.7 centimeters. Its wings, stabilization fins and propeller fold back into its fuselage.

5. The shell could be fired from an artillery piece or a naval gun. When it is over its target – which could be as far as 20 kilometers away – a parachute will emerge, yanking the craft out of the shell (see Diagram).The spring-loaded wings then extend to a span of about a meter, at which point a diesel engine switches on. The plane will hold enough fuel for about half an hour’s flying. It will send back video images of the target, along with its coordinates, obtained from Global Positioning System satellites.

6. Deyst’s team faced two major technical challenges: one was to design a plane that could fold into a shell and still operate after surviving the huge acceleration of being fired from a gun. The other was to make the plane airworthy.

7. The team tackled the two problems separately. An unpowered model has now survived simulated firings. And a lightly larger has been tested for airworthiness. Deyst says the next challenge is to build a single model that survives both tests. The main emphasis now is on developing electronic components that are robust enough to survive the firing forces, he says.

8. Work on the WASP project has been carried out over the past two years with funding from MIT and the Charles Stark Draper Laboratory in Cambridge, Massachusetts. Now, Deyst says, he is looking for more funding from the USA Army, Navy, or the Defense Advanced Research Projects Agency to continue developing the drone.

9. The MIT team is not alone thinking along these lines: Science Applications International of San Diego, California, is working on a similar project, with the aim of carrying a bomb or other payload. Since the aircraft are designed to be expendable, one key factor is keeping the cost down to about $20 000, says Mark Roth, one of the researchers.
Kurt Kleiner

19 September 1998New Scientist www.newscientist.com

Итак, рассмотрим компрессию текста по абзацам.

Абзац 1 и 2. В статье объект описания не выявляется путем толкования заглавия, а только согласно терминам, ключевым словам и ключевым фрагментам, несущих наиболее существенную информацию о тексте. Поэтому первые два абзаца приводят общее описание объекта разработки.

1. A TINY, pilotless spy plane that can be fired from a cannon is under development at the Massachusetts Institute of Technology. The minuscule aircraft is designed to emerge from the case of an artillery shell and fly over enemy territory, sending back both video pictures of the target and its coordinates.

2. Trials this summer showed that the pane, called the Wide Area Surveillance Projectile (WASP), is airworthy and could survive being blasted out of a cannon, says John Deyst, professor of aeronautics and astronautics at MIT and principal investigator on the research project. So the team is continuing to work on it.

Подчеркнутые предложения и их части отмечают важную, несущую информацию о предмете статьи. Выбросим из рассмотрения определительные предложения и всю поясняющую информацию и получим следующий вариант компрессии.

A tiny, pilotless spy plane is under development at the Massachusetts Institute of Technology. Trials showed the plain is airworthy and can survive being blasted out of a cannon.

В принципе, невыделенные предложения и некоторые их части тоже имеют свое значение, тем более, что они стоят в начале статьи, где, как правило, описывается то, о чем будет идти речь в статье. Эти факты будут использоваться далее, в следующих абзацах и мы не забудем их упомянуть при компрессии следующих абзацев. Аббревиатура места создания объекта (MIT) также будет использоваться далее.

The WASP is the latest twist in the development of expendable drones that can fly over enemy territory. Some are already in use, but they have to be launched from a runway some distance behind the front line, taking up to an hour to rich their target. What’s unique about the WASP, says Deyst, is that it will – hopefully – be cheap, have a fast response time, and be controlled by a local commander.

The expandable drone can fly over enemy territory. The drone will hopefully be cheap, have a fast response time, and be controlled by a local commander.

5. The shell could be fired from an artillery piece or a naval gun. When it is over its target – which could be as far as 20 kilometers away – a parachute will emerge, yanking the craft out of the shell (see Diagram).The spring-loaded wings then extend to a span of about a meter, at which point a diesel engine switches on. The plane will hold enough fuel for about half an hour’s flying. It will send back video images of the target, along with its coordinates, obtained from Global Positioning System satellites.

Мы видим, что выделенный отрезок предложения в четвертом абзаце, первый отрезок пятого абзаца и последнее предложение может хорошо согласовываться с компрессией второго абзаца. Добавим их туда с соблюдением правил грамматики и синтаксиса. А остальные отрезки могут сформировать отдельное предложение, продолжающее описывать принцип действия объекта. Они приводятся почти полностью, так как принцип действия является новым. В результате, после слияния, получаем:

Trials showed the plain is airworthy and can survive being blasted out of a cannon of 12.7 cm for the distance of 20 km. It will send back video images of the target, along with its coordinates from GPS. The parachute yanks the craft out of the shell, the spring-loaded wings extend to a span of about a meter, and a diesel engine switches on. It’ll hold fuel for about half an hour’s flying.

The designers faced to main problems: to design a plane to be packed into a shall and to operate at huge acceleration; to make the plain airworthy. The main emphasis now is on developing electronic robust enough to survive.

The key factor is keeping the cost down to about $20,000.

В общем случае, вариант компрессии может быть несколько отличным от представленного, что зависит от потребностей заказчика.
Енді РЖ ВИНИТИ референттері мен редакторлары үшін инструкцияға сай жасалынған реферат пен аннотация нұсқасын қарастырайық.

Библиографиялық сипаттама жоғарыда көрсетілген жүйеде беріледі. Атап айтқанда орысша аударылымдағы алғашқы құжаттың атауы( мақаланың),том, нөмір, шығарылған жылы мен күні, басылым шығарылған тіл, мақала басылған беттер көрсетіледі.

Тақырып аудармасы түпнұсқа мағынасын тура беруі керек. Егер рефератталған құжаттың атауы оның мазмұнына сәйкес келмесе, онда аударма барысында осы құжаттың негізгі тақырыбын ашу мақсатында өзгертілуі мүмкін. Жаңа атау тікше жақшаның ішінде беріледі, Мақала басылған беттердің реттік нөмірлері мен түпнұсқа тілі атауы арасына үтір қойылмайды. Форматтың ортасына, бірінші жолға ортасына «Аннотация» сөзі жазылады. Бір жол қалдырып , библиография тізімін жазамыз(азат жолдан бастамаймыз) билиографиядан кейін бір жол тастап аннотация мәтінін жоғарыда көрсетілген аннотация жазудың барлық ережелерін сақтай отырып, жазуды бастаймыз. Бұдан кейін тағы бір жол тастап нұсқа тіліндегі тақырып «Абстракт» деп басталған аннотация жазылады. Бұдан кейін реферат жазуды бастаймыз.

Реферат жазудың басты шарты болып алғашқы мәтінді алдын-ала толық түсіну болып табылады. Осындай жағдайда ғана референт –аудармашы мәтіндегі негізгі ақпаратты бөліп алып, жанама ақпаратты алып тастай алады.Сонымен рерат жазуды форматтың ортасына « реферат» сөзін жазудан бастауға болады. Бір жол қалдырып азат жолдан реферат мәтінін бастаймыз.Реферат жазу авторға тиесілі ұйымның мекен-жайын түпнұсқа мәтіндегі иллюстрациялар санын, автор қолданған таблицалар мен библиографиялық әдебиет көзін көрсетумен аяқталады. Олардың барлығы нүктемен бөлініп, келесі сөз бас әріптен басталады.

Бұл ақпараттар рефераттағы мәліметтердің логикалық жалғасы болып табылады, және реферат мәтінінен ауытқымауға көмектеседі.

Әдетте мекен-жай мақала атауынан кейін, автордың аты-жөнімен қатар көрсетіледі немесе мақаланың мәтінінде беріледі. Мекен жай дөңгелек жақша ішінде, адрес элементтерін үтір арқылы ажыратып, төмендегідей жүйеде беріледі: ұйымның атауы толық немесе түпнұсқа тіліндегі қысқарған нұсқамен де берілуі мүмкін, ел атауы ана тілінде, қала атауы түпнұсқа тілінде беріледі, жақшадан соң нүкте қойылады.Ешқандай электронды пошта адресі, ұйымның веб сайты осы ұйымның адресі болып есептелмейтіндігін ескеру қажет.

Бірнеше интервалдан кейін,сол жолда иллюстрация , кесте, библиографиялық көздер санын көрсетеміз. Тағы да бірнеше интервалдан соң форматтың оң жағында рефератты құрастырушының аты-жөні беріледі, аты қысқартылып фамилиясының алдына жазылады.

Аннотация

[Разведка с помощью беспилотного самолета]. I spy with my flying eye. Kleiner K. «New Scientist», 1998, 19/XI, vol. 159, №2152, 22 (англ.).
Сообщается о разработке нового небольшого самолета-шпиона в Массачусетском технологическом институте (США). Приводятся особенности конструкции, технические характеристики и преимущества по сравнению с известными аналогами. Кратко отмечаются технологические трудности создания опытной модели лабораторного аппарата.

Abstract

Кратко описана конструкция нового небольшого самолета-разведчика Массачусетского технологического института (MIT, США). Летательный аппарат предназначен для передачи видео изображения целей и точных координат противника со спутника системы GPS. Аппарат располагают внутри артиллерийского снаряда диаметром 12,7 см и выстреливают из сухопутной или морской пушки на дистанцию до 20 км. Над целью снаряд освобождается от снаряда при помощи парашюта, срабатывают пружинные механизмы раскрытия крыльев и пропеллера, включается дизельный двигатель. Максимальный размах крыльев составляет около 1 м, запас топлива рассчитан на работу двигателя в течение получаса. Команда разработчиков столкнулась с двумя техническими проблемами – обеспечением прочности конструкции при запуске, особенно электронной аппаратуры, и габаритов. Ориентировочная стоимость составит 20 000$.

Илл. 2. Б. Иванов

Ұсынылған әдебиет:

1. М.А. Васильева, Е.И. Закгейм, Обучение реферированию научной литературы.

2. Аннотирование и реферирование. Пособие по английскому языку.

3. В.Г. Ляпунова и др., Композиция и язык научных рецензий.

4. Лекции по аннотированию и реферированию. М: Институт иностранных языков им. Мориса Тореза, 1988.

Аннотациялау . Аннотация функциялары.

Аннотация –ақпараттағы сұрақтарды қамтитын материалға берілген қысқаша сипаттама.Неміс энциклопедияларында аннотация мен аннотациялық библиографиялардың арасындағы айырмашылықтар қарастырылған.

Түпнұсқаны қысқарта отырып аннотация мен рефератты әртүрлі жолдармен жасайды. Аннотация тек қана құжатта көрсетілген мәселелерді , олардың мазмұнын ашпай тізіп берсе, реферат бұл сұрақтарды тізіп қана қоймай , қолданушыға олардың әрқайсысының негізгі мазмұны жайында ақпарат береді. Басқа сөзбен айтқанда, аннотацияда түпнұсқада не жөнінде айтылғаны мәлімденсе, рефератта көтерілген мәселелердің мазмұны жайлы ақпарат береді.

Аннотацияны оқыған, түпнұсқаны оқумен бара-бар емес ол тек қана керекті тақырып бойынша әдебиетті алғашқы таңдауды ғана іске асырады, керісінше реферат көп жағдайда түпнұсқаны алмастыра алады, себебі материал мазмұны жөніндегі барлық маңызды мәселелерді қамтиды, оның авторының негізгі қорытындыларын, тіпті кейде дәлелдер мен референт қорытындыларын да мәлімдейді.

Сонымен реферат бұл түпнұсқаның негізгі мазмұнын барлық сұрақтар бойынша ашу , автордың қорытындылары мен әдістері жөніндегі хабарлама. Ал аннотация материалдың қысқаша сипаттамасы.

Бұл рефераттың мазмұны, аннотацияның мазмұнына қарағанда кеңірек дегенді білдіреді. Рефератта түпнұықаның тақырыбының негізгі аспектілері аталып қана қоймай, сондай-ақ фактографиялық ақпарат та баяндалады.
Өзін -өзі тексеруге арналған сұрақтар:

1. Аннотациялауда қандай клишелер қолданылады ?

2. Аннотацияның рефераттан айырмашылығы қандай?
Ұсынылған әдебиет:

1. М.А. Васильева, Е.И. Закгейм, Обучение реферированию научной литературы.

2. Аннотирование и реферирование. Пособие по английскому языку.

3. В.Г. Ляпунова и др., Композиция и язык научных рецензий.

4. Лекции по аннотированию и реферированию. М: Институт иностранных языков им. Мориса Тореза, 1988.
10 Дәріс.

Аннотацияға материялдарды таңдау.

Аннотацияның ішіне тақырыптың негізгі мінезі,заттың мәселесі,жұмыстың мақсаты мен оның қорытындысы кіреді. Аннотация ақпаратының негізгі ойын, басқа ақпараттармен салыстырмалы мағынасын көрсетеді. Аннотацияның ішіне түпнұсқа авторы туралы мәлімет және жұмысты бағалау мен басқа құжаттардан алынған ақпарат кіреді. Сонымен қатар аннотацияға құжаттың басы туралы өзгерістер жайлы ақпарат немесе авторлық шыққан жылы (қайта шығарылған) көп томдық бастылымның шыққан жылы, автордың сол елге жататындығы туралы нұсқаулар (шет тілінен аударылған құжаттарға) кіреді.
Ұсынылған әдебиет:

1. М.А. Васильева, Е.И. Закгейм, Обучение реферированию научной литературы.

2. Аннотирование и реферирование. Пособие по английскому языку.

3. В.Г. Ляпунова и др., Композиция и язык научных рецензий.

4. Лекции по аннотированию и реферированию. М: Институт иностранных языков им. Мориса Тореза, 1988.
11 Дәріс.

Аннотацияның түрлері.

Аннотацияның бағытына немесе жасалынатын құжаттың түріне қарай аннотацияның бірнеше түрлері бар.

Көлеміне қарай аннотация екі түрге бөлінеді. Ол қысқа және толық аннотациялар . Аннотацияның қысқа түрі айтқандай құжатты белгілі бір салада қарастырып, ьасты бөліміне толық енгізіп, материалға баға береді.

Ал аннотацияның толық түрі түпнұсқаның атын санап шығумен айналысады. Аннотацияның бұл түрі құжаттарды ғылыми тұрғыдан саралағанда сонымен қатар салалық құжаттарға (кітаптар, анықтама әдебиеттер, жинақтар) т.б. әдебиеттерге жасалады.

Құжатты бағалауға қарай аннотацияны көрсетілімдік ( немесе анықтамалық) және нұсқаулық ( соның ішінде критикалық) деп бөлінеді. Көрсетілімдік аннотация құжат туралы жалпы мәліметті береді, ал нұсқаулық аннотация құжаттың тематикасын сипаттап, оның мазмұнын көрсетеді. Ақпараттық салада көбінесе көрсетілімдік аннотация қолданылады. Тематикалық өзгерістерге, және құжаттың мазмұнына байланысты аннотация жалпы және арнайы болып екіге бөлінеді. Жалпы аннотация бүкіл құжатқа сипаттама береді, бірақ белгілі бір тұтынушыларға арналмайды. Ал арнайы аннотацияда құжат мазмұнының белгілі бір аспектілері мен бөліктері көрсетіліп, осы ақпараттық салаға жататын тұтынушыларды қанағаттандырады.

Ғылыми немесе практикалық саланың маманын ақпараттау негізінде көбінесе ақпараттық практикада көбінесе арнайы аннотация қолданылады.

Аннотацияның бұл түрі студенттің ғылыми жұмысмтарына, баяндамаларына, реферат немесе әдебиетпен жұмыс істеуінде өте пайдалы болып келеді.

Өзін -өзі тексеруге арналған сұрақтар:

1. Аннотацияның қандай түрлерін білесіз ?

2.Қысқартылған аннотация деген не ?
Ұсынылған әдебиет:

1. М.А. Васильева, Е.И. Закгейм, Обучение реферированию научной литературы.

2. Аннотирование и реферирование. Пособие по английскому языку.

3. В.Г. Ляпунова и др., Композиция и язык научных рецензий.

4. Лекции по аннотированию и реферированию. М: Институт иностранных языков им. Мориса Тореза, 1988.
12 дәріс

Аннотациядағы ақпартты берудің тәсілдері

Егер рефератта көбінесе түпнұсқа тілі берілсе, , ал аударылған мәтін өз тілімен берілсе ол дұрыс нұсқа болып есептеледі. Бұл мәтіннің мазмұнын дұрыс түсінуге мүмкіндік береді.

Аннотацияның өзіндік ерекшелігіне арнайы клишелерді қолдану жатады. Олар көбінесе бағалау сипатында беріледі. Мысалы: «автор қорытындыға келді», « ойын осылай аяқтады» т.б. Неміс және ағылшын тілдерінде көбінесе пассивті конструкциялар қолданылады: “ es wird berichtet”, “ es wird betont , behauptet …”, “ der Text wird mit … versehen”.

Мынадай клишелер де кеңінен қолданылады: “ der Autor beweist, kommt zu dem Schlub”, “der Text enthalt….”, “ … die Studie ist …gewidmet”, “es handelt sich um/ es geht um “, “ der Text stellt ( eine Studie, eine Analyse) dar”, “ der Autor prasentiert ….”

Инфинитивтік обороттар да кеңінен қолданылады:” sind zu finden”, “ ist zu merken, “es istzu unterscheiden”, “es mub derauf hingewiesen warden” usw.

Осы сияқты ауыстырулар немесе клишелер ақпаратты қысқа мөлшерде беріп аннотацияның стилін өзгертуге мүмкіндік береді.
Өзін -өзі тексеруге арналған сұрақтар:

1. Аннотациялауда қандай клишелер қолданылады ?

2.Ондай клишелер не үшін қолданылады?
Ұсынылған әдебиет:

1. М.А. Васильева, Е.И. Закгейм, Обучение реферированию научной литературы.

2. Аннотирование и реферирование. Пособие по английскому языку.

3. В.Г. Ляпунова и др., Композиция и язык научных рецензий.

4. Лекции по аннотированию и реферированию. М: Институт иностранных языков им. Мориса Тореза, 1988.
13 Дәріс

Аннотация тілінің ерешелігі мен стилі

Аннотация мәтінінде синтактикалық оралымдарды қолданып, күрделі грамматикалық оралымдарды қолданбауға тырысу керек.Аннотацияның рефераттан өзгешелігі ондағы фразалар мен ойдың субъектісі , яғни тақырып немесе құжат тақырыпшасы сипатталады. Ондай фразалар инверсивті формаларда пассив формадағы етістіктермен беріледі(« қарастырылады», «талқыланады», зерттелінеді» т.б.)

Төменде аннотация мен рефераттарда қолданылатын етістіктердің тізімі берілген

Аннотациялық фразалар Рефераттық фразалар

талданады деп, болжау айтылады

кірістіріледі деп қорытындылайды

анықталады бекітіледі

мысалдар беріледі атап өтеді

тырысады көрсетіледі

нәтижелер баяндалады атап көрсетіледі

қолданылады

зерттеледі

сыналады

қорытындыланады

талқыланады

бекітіледі

анықталады(бағыттар)

суреттеледі

тәжірибе бекітіледі

бағаланады

көрсетіледі

ұсынылады

аталады

келтіріледі

Таза реферат пен аннотациядан басқа да аннотациялық және рефераттық фразалар кездесетін қосалқы құжаттар да болады. Олар белгілі бір аспектіні немесе әртүрлі аспектіні сипаттайтын болады. Рефераттық аннотацияға мынадай әртүрлі аспектіні сипаттайтын аннотациялық және рефераттық фразалар қолданған құжаттар жатады. басқа сөзбен айтқанда, рефераттық аннотация түпнұсқаның бірнеше аспектілерін ашатын қорытынды құжат.(Мәтін тақырыптарының тізімі), ( белгілі бір аспектіні баяндау).

Төменде аннотациялық(АФ) және рефераттық фразалар ( РФ) бөлінген рефераттық аннотацияның үлгісі берілген:

1. 
   индикатор бойынша мәтінді рефераттау әдісі сипатталады (АФ)
   
2. 
   Рефераттауға берілген мәтін белгіленеді, яғни зерттеудің міндеттері, әдістері, қорытындылар тағы басқа да рефератқа қажет мәліметтер баяндалатын мәтін бөліктері белгіленеді.(РФ)
   
3. 
   Бұл әдіс алғашында автоматты рефераттауға арналып жасалынған.(РФ)
   
4. 
   Индикатор бар болған жағдайда мәтінді рефераттаудың практикалық нұсқаулықтары беріледі (АФ).
   

1. Аннотациялық каталогтық карточкада не көрсетілуі тиіс?

2. Аннотациялық каталогтық карточканы кім жасайды?

3. Аннотацияның орташа көлемі қандай болуы керек?

1. М.А. Васильева, Е.И. Закгейм, Обучение реферированию научной литературы.

2. Аннотирование и реферирование. Пособие по английскому языку.

3. В.Г. Ляпунова и др., Композиция и язык научных рецензий.

4. Лекции по аннотированию и реферированию. М: Институт иностранных языков им. Мориса Тореза, 1988.
Дәріс 14

Периодикалық басылымдарға аннотация жасау ерекшеліктері

Ақпараттық басылымдарға аннотация жасауға аннотация мәтінінң құрамды бөлігі болып

-библиографиялық жазба

-аннотация тақырыбы

-МСт сай аннотациялық құжаттың библиографиялық сипаттамасы

-ақпараттық-ізденіс тілінің элементтері жатады.

Төменде өндірістік –практикалық жжурналдағы аннотация үлгісі берілген.

Ғылыми-техникалық, оқулық және басқа периодикалық басылымдарда аннотациялық каталог карточкалары беріледі. Ондай карточка 16 жолдан аспайды. Онда библиографиялық сипаттама, автор белгісі, аннотация және классификациялық индекстер беріледі. Каталогтық карточка макетіне аннотацияны ГОСТ 7.4, ГОСТ 7.5 басшылыққа ала отырып редактор жасайды. Аннотацияның орташа көлемі -400-600 белгі. Каталогтық карточка макетін тиульдік беттің артына немесе басылымның ең соңғы бетіне орналастырады.

Төменде каталогтық карточканың үлгісі берілген.

Өзін -өзі тексеруге арналған сұрақтар:

1. Аннотациялық каталогтық карточкада не көрсетілуі тиіс?

2. Аннотациялық каталогтық карточканы кім жасайды?

3. Аннотацияның орташа көлемі қандай болуы керек?
Ұсынылған әдебиет:

1. М.А. Васильева, Е.И. Закгейм, Обучение реферированию научной литературы.

2. Аннотирование и реферирование. Пособие по английскому языку.

3. В.Г. Ляпунова и др., Композиция и язык научных рецензий.

4. Лекции по аннотированию и реферированию. М: Институт иностранных языков им. Мориса Тореза, 1988.

Дәріс 15

Қазіргі ақпарат өңдеу технологиясы

1Реферат пен аннотация жазудың кезеңдері

2 Атоматты рефераттау мен аннотация жазу әдістері.

Атоматты рефераттау мен аннотация жазу міндеттерін нақты анықтау үшін , адам реферат пен аннотация жазу жұмысын қалай орындайтындығын талдау қажет. Адамның реферат құрастыру ға қажетті принциптері бар әдебиеттерді талдау барысында үш кезең анықталады:

1) дайындық – референт мәтіннің тақырыптық бағытын анықтап, құжатты толығымен түсінуге тырысады.

2) аналитикалық- референт мәтіннді бірнеше фрагменттерге (Абзац, аспектілерге т.б.) бөледі. Әр фрагментті мұқият оқып ондағы негізгі мағыналық бірліктер (сөйлемдер, сөздер, сөз тіркестері) бөлектенеді. Бұл кезең рефераттың немесе аннотацияның жоспарын құрумен аяқталады.

3) Реферат пен аннотацияны жазу кезеңі –алдында бөлініп алынған мағыналық бірліктер бірегей екінші мәтінде реферат пен аннотация жоспарына сай орналастыру (біріктіру, қайта жасау).

2-ші және 3-ші кезеңдерді мұқият қарастырайық. 2 кезеңде түпнұсқа мәтінінен бөлініп алынған негізгі мағыналық бірліктер 1) негізгі тірек сөйлем 2) негізгі тірек сөз тіркесі және сөздерге айналуы мүмкін.

Негізгі тірек сөз –мәтіннің негізгі мағынасына сай келетін және мәтінде (барлық синонимдерімен) бірнеше рет қайталанатын термин

Негізгі тірек сөз тіркесі – арасында бір немесе бірнеше тірек сөздері бар тіркес. Негізгі тірек сөйлем – құрамында бір немесе бірнеше тірек сөздері мен тірек сөз тіркесі бар сөйлем.

Рефераттың немесе аннотацияның жоспарын құру барысында

1) түпнұсқа мәтіндегі тақырыптар мен тақырыпшалар

2) зерттеудің негізгі аспектілері басшылыққа алынады.

3) негізгі тірек сөйлем, сөз тіркесі, сөздер басшылыққа алынады.

Осылардың біреуін таңдау жазылатын реферат пен аннотация түріне байланысты. Бұл сұрақтар толығымен жұмыстарда қарастырылады.

3 -ші этапта құрастырылған реферат пен аннотация алдында бөлініп алынған мағыналық бірліктерді құрайды. Мағыналық бірліктер ретінде

1) толық түпнұсқадағы негізгі тірек сөйлемдер

2) түпнұсқадағы қайта фразаланған негізгі тірек сөз тіркестер

3) түпнұсқадағы негізгі тірек сөз тіркестер мен сөздерден құралған сөйлемдер

4) түпнұсқадағы бірнеше сөйлемдер ( тірек сөйлем болмаса да болады) қорытындылайтын сөйлемдер қолданылады.

Қайта фразалауда әр түрлі лексикалық- грамматикалық құбылыстар қолданылады: синонимдерді , конверсивтерді,»бөлік- бүтін», «түр- тек» принциптері б-ша ауыстырылымдарды қолдану т.с.с.

Тірек сөз тіркестер мен сөздерден жаңа сөйлем құрастырғанда «себебі, сондықтан, сол себепті» сияқты логикалық жүйеге келтіретін сөздер қолданылады.

Қорытындылау сөйлемдерінде түпнұсқа мәтіні мүлде басқа сөздермен беріледі. Онда бірдей мағына қысқарақ түрде баяндалады.

Аннотацияның мағыналық бірліктеріне жатады:

1. 
   түпнұсқадағы негізгі тірек сөз тіркестер мен сөздердің алдында арнайы релятор-фразалар қолдану: «Мақалада төмендегі мәселелер қарастырылады:» ; «Кітап мынадай мәселелерге арналған»
   
2. 
   Бағалау элементтерінен тұратын арнайы сөйлемдер: «Маңызды мәселе қарастырылады»; «Мақала өзекті мәселеге арналған»; т.б.
   
3. 
   клишелер, яғни оқырман назарын мазмұнның белгілі бір аспектісіне аудартатын арнайы сөздік штамптардан құралған арнайы сөйлемдер: « Мақаланың кемшілігі ...»; « Басылымның мақсаты...»; «Міндеттер қойылады».
   
4. 
   Еге компьютерге реферат жазуды міндеттесек, онда оған адам істейтін әрекеттердің барлығын да үйретуге тура келеді.
   

1.Мәтіндегі тірек сөз тіркестері мен сөздерді,сөйлемдерді;

2.Мәтіндегі маңызды емес бірліктерді таба білу;

3.аннотацияның немесе рефераттың бастапқы 2 мағаналық бірліктерін ммәтіндік бірліктерден құрау.

4.Сондай бірліктерден рефераттың немесе аннотацияның мәтінін құрау.

Компьютердің соңғы екі «қабілетін»айтқанда автоатты рефераттау жүйесінің дерлік барлығында негізгі мағыналық бірліктер ретінде түп нұсқа мәтіннің тірек сөздері ,сөз тіркестері сөйлемдері болатынын есте ұстаған жөн.Тірек сөйлемдер мәтін рефератын құраса ,тірек сөздермен сөз тіркестерін компьютер «таблицалық реферат»құрастыру үшін қолданылады.

Компьютердің көмегімен аннотация жазуда рефераттағы сияқты сөйлемдер қолданылады.Түпнұсқада тірек сөздер,сөз тіркесімен сөйлемдерді бөліп алутәсілдеріне байланысты мәтінді автоматты түрде аннотациялау мен рефераттаудың бірнеше тәсілдері бар.Олар:

1.статистикалық

2.позициялық

3.логикалық-семантикалық

Статистикалық әдістердің негізі болып:

1.мәтінде синонимдерін қоса есептегенде көбірек кездесетін сөздер

2.мәтіндегі бірнеше тірек сөздерден құралған олар бір-бірінен өте алыс орналаспаған сөйлем болып тірек сөйлем табылады.
Өзін -өзі тексеруге арналған сұрақтар:

1.Мәтінді мағыналық қысқарту деген не?

2. Рефераттың құрылысы қандай?

3. Рефератта ақпаратты баяндаудың қандай тәсілдерін білесіз?

4. Мәтіннің логикалық жоспары дегеніміз не?
Ұсынылған әдебиет:

1. М.А. Васильева, Е.И. Закгейм, Обучение реферированию научной литературы.

2. Аннотирование и реферирование. Пособие по английскому языку.

3. В.Г. Ляпунова и др., Композиция и язык научных рецензий.

4. Лекции по аннотированию и реферированию. М: Институт иностранных языков им. Мориса Тореза, 1988.