11
Ғылыми зерттеулер мен таным ретіндегі радиациялық гигиенаның шығу
және даму тарихы. В.К. Рентген, А. Беккерель, Э.Резерфордың XIX ғасырдың
соңында иондаушы сәулелер саласында ашқан әйгілі жаңалыктары. XX
ғасырдың басындағы ғалымдар Ф. Жолио-Кюри, М. Кюри, Д.Ж. Чедвик, Д.Д.
Иваненко, Э. Фермидің қосқан үлестері. Рентген және радий сәулелерінен
қорғану бойынша Бүкілхалыктық комиссия (І928 ж), одан кейін радиациялық
қорғану бойынша Бүкілхалыктық комиссия құрылды.
Радиациялық гигиена - гигиена ғылымыньң жаңа өз бетінше саласы
ретінде. Оның XX ғасырдың 40-шы жылдарындағы дамуы. Атомдык энергияны
әскери және бейбіт мақсатта қолдану. Атомдық бомбаны жасау және қолдану
(Хиросима, Нагасаки). Қазақстан территориясындағы ядролық қарудың көп
жылдық сынақтары (Семей сынақ полигоны, «Азғыр», «Капустин Яр» және т.б.
полигондар). Атомдық өнеркәсіптің дамуы (атомдық электростанциялар,
гамма-сәулеленулер, өлшегіш аспаптар). Ресей ғалымдары И.В Курчатов,
Ф.Г.Кротков, В.А. Книжниковтың радиациялық гигиенаның дамуындағы
қосқан үлестері.
Радиациялық гигиена мен санитариялық тәжірибенің негізгі мақсаты және
міндеттері. Иондаушы сәулелерді қолдану саласында және тұрғындардың
радиациялық қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі радиациялық гигиенаның
міндеттері. Радиациялық-гигиеналық зерттеулерде қолданылатын әдістер -
дозиметрия, радиометрия, спектрометрия, радиохимиялық анализ және т.б.
Кәсіптік топтар мен бүкіл тұрғындардың радиациялық қауіпсіздігін
қамтамасыз етудегі Қазақстан Республикасының заңдылық құжаттары. ҚР
Конституция баптары, «Тұрғындардың радиациялық қауіпсіздігі жөнінде»,
заңдары, «Радиациялық кауіпсіздік нормалы (РҚН-99), СЕ 2.6.1.758-99»,
«Семей
сынақ
ядролық
полигонын
жабу
жөніндегі»,
«Қазақстан
Республикасындағы азаматтар денсаулық жағдайын жақсарту бойынша бірінші
кезектегі шаралар жөніндегі» ҚР Президентінің Жарлықтары және тағы басқа
құқықтық пен нормативтік актілер.
Радиацнялық гигиенадағы ядролық физнка элементтері
Радиациялык гигиенадағы ядролық физика элементтері. Радиобелсенділік
жөніндегі түсінік, осы құбылыстың табиғаты мен маңызы. Радиобелсенді
айналулар. Радиобелсенді айналулар түрлері: альфа-ыдырау, электрондық бета-
ыдырау, позитрондық бета-ыдырау, К-қармау, ядролардың
бөлінуі,
термоядролық реакциялар. Радиоактивті ыдыраудьң негізгі заңы, оның
анықтамасы. Радионуклидтердің белсенділігі, жартылай ыдырау жөніндегі
түсінік. Си жүйесіндегі өлшеу бірлігі - беккерель (Бк) және жүйеден тыс - кюри
(Ки) және олардың туындылары.
Иондаушы сәулелер (гамма-кванттар, рентген сәулелену, альфа-
бөлшектер, бета-бөлшектер, нейтрондық сәулелену), олардың табиғаты,
сипаттамасы. Иондаушы қабілеттілігі, өткізгіштік қабілеттілігі, сәулелену
энергиясы. Иоңдаушы сәулеленудің заттармен өзара әсерлесу түрлері.
12
Сеулелену дозасы. Экспозициялық доза, жұтылған доза, ішкі және сыртқы
сәулеленуге ұшыраудың эквивалентті дозасы, эффективті доза, болжамдап
кұтілетін эквивалентті (эффективті) доза, ағзаға арналған доза, эффективті
ұжымдық доза. Олардың Си жүйесіндегі өлшеу бірліктері - Кл/кг, грей (Гр),
зиверт (Зв) және жүйеден тыс - рентген (Р), рад, бэр. Сәулелену түріне
байланысты өлшенетін коэффиценттер жөніндегі түсінік. Доза қуаттылығы
жөніңдегі түсінік. Доэа қуаттылығьның өлшем бірліктері.
Иондаушы сәулелерді тіркеу әдістері
Иондаушы сәулелер көздері, олардың сипаттамасы және иондаушы
сәулелердің биологиялық әсері
Радиациялық фон, табиғи радиациялық фон (ТРФ), технологиялық
өзгерген ТРФ және жасанды радиациялық фон түсініктері. Табиғи иондаушы
сәулелер көздері. Космостық сәулелену. Біріншілік және екіншілік космостық
сәулеленулер. Уран, радий, торий, актинийдің табиғи радиобелсенді
тұқымдастары. Шашыраңқы радиобелсенді элементтер. Тау жыныстарының,
топырақтың, жер асты және беткей су көздерінің, атмосфераның, құрылыс
материалдарының табиғи радиобелсенділігі сипаттамасы. Өсімдіктер мен
жануарлар ағзасындағы табиғи радиобелсенділіктің сипаттамасы. Табиғи
радиациялық фон есебінен адамның сәулеленуге ұшырау дозалары.
Биологиялық субстратқа иоңдаушы сәулелердің әсер ету ерекшеліктері.
Иондаушы радиация әсері кезіндегі ағазада болатын біріншілік үрдістер.
Иондаушы сәулелердің жасушаға, көп жасушалы ағзаға әсері. Иондаушы
сәулелердің жылы қанды жануарлар ағзасына әсер ету ерекшеліктері.
Адамның сыртқы және ішкі сәулеленуге ұшырауы. Радиосезімталдық
туралы түсінік. Сезімтал ағзалар топтары. Биологиялық әсердің иоңдаушы
сәулелердің дозасына, сулеленуге ұшыраған тіндердің көлемдік мөлшері мен
сипатына тәуелділігі. Аса маңызды биологиялық реакциялар: жедел
зақымданулар мен оқшауланған салдар. Детерминирленген және стохастикалық
әсерлер.
Адамға радиациялык әсерлерді гигиеналык нормалау және болжамдау
Радиациялық гигиенадағы гигиеналық нормалау. Иондаушы сәулелер
әсерлері жөніндегі қазіргі кездегі көз-қараста бақылауға алынған жағдайдағы
техногенді сәулеленуге ұшырауындағы негізгі регламенттелетін мөлшерді
негіздеу.
"Доза-эффект"
табалдырыктық
емес
сызыктық
тәуелділік
концепциясы. Иондаушы радиацияның аз дозаларының мәселелері. "Доза -
эффект" тәуелділігінің математикалық модельдері. Стохастикалық әсерлердің
пайда болуының абсолюттік және салыстырмалы қауіп-қатер модельдері.
Қабылдауға болатын қауіп-қатер концепциясы.
"Радиациялық қауіпсіздік нормаларына (РҚН-99)" сәйкес радиациялық
қауіпсіздік принциптері.
Сәулеленуге ұшыраған адамдардың санаттары.
