Бағдарламасы, Қазақстан, 2016-2020 Қазақстан республикасындағы біріккен ұлттар ұйымы

16
ДАМУ МАҚСАТТАРЫНДАҒЫ ӘРІПТЕСТІКТІҢ НЕГІЗДЕМЕЛІК БАҒДАРЛАМАСЫ, ҚАЗАҚСТАН, 2016-2020
«Қазақстан 2050» стратегиясында басымдық ретін-
де көрсетілген, кейбір реформалар жүргізіліп те жа-
тыр. Алайда, Назарбаев Университеті, ЭЫДҰ және 
басқа ұйымдар өткізген халықаралық бағалаулар 
көрсететіндей, тұтас алғанда, үкіметтің тиімділі-
гі мен қызметінің сапасы ЭЫДҰ стандарттарынан 
әлдеқайда төмен және шектен тыс бюрократизм 
мен ашықсыздық сияқты кемшіліктерге толы. Елдің 
әлемдегі ең дамыған 30 елдің қатарына кіру мақ-
саттарын ескерсек, Қазақстанға барлық мемлекет-
тік қызметтерді барша адамдардың қажеттіліктерін 
қанағаттандыру үшін қызмет ететін ашық, тиімді әрі 
жауапты мекемелерге айналдыру бойынша қыруар 
күш-жігер жұмсау қажет болады.
Қазақстан адам құқықтары жөніндегі негізгі БҰҰ 
шарттарының көпшілігін бекітті
8
. Үкімет, сондай-ақ, 
бірнеше келісті саяси құжаттар мен әрекеттер жоспар-
ларын, оның ішінде, 2009-2012 жж. арналған Адам 
құқықтары саласындағы ұлттық әрекеттер жоспа-
рын, 2010-2020 жж. арналған Құқықтық саясат 
тұжырымдамасын, 2006-2016 жж. арналған Ген-
дерлік теңдік стратегиясын, Ювеналды әділет жүй-
есін дамытудың тұжырымдамасын және сыбайлас 
жемқорлықпен және ұлтаралық ұйымдасқан қыл-
мыстылықпен күрес сияқты, азаматтық қоғамды да-
мыту мен ұлттық мұраны қорғау сияқты мәселелер 
бойынша мемлекеттік бағдарламаларды қабылдады. 
Оған қоса, Үкіметтің бастамасымен адам құқықта-
ры саласындағы БҰҰ механизмдерінің ұсыныстарын 
жүзеге асыру бойынша бірнеше әрекеттер жоспары 
жасалып, Адам құқықтары саласында жаңа әрекеттер 
жоспарын дайындау туралы ниет білдірілді.
Соған қарамастан, заңның үстемдігін тиімді жүзе-
ге асыру үшін түрлі адам құқықтарын қорғау меха-
низмдерінің, оның ішінде, ӘМШ ұсыныстарының, 
келісімшарттық органдардың және Арнайы проце-
дуралардың шеңберіндегі елдің міндеттемелерін 
одан әрі нығайту және орындау қажет. Әлі де ерек-
ше назар аударуды қажет ететін болып саналатын 
мәселелерге соттардың және Омбудсменнің тәуел-
сіздігі, өз ойын білдіру еркіндігі, бейбіт жиналыстар 
еркіндігі, дін тұту еркіндігі, азаптауға қарсы күрес 
және өлім жазасын жою жатады.
Сонымен бірге, кеңестік мұраның құрамында Қа-
зақстан күрделі экологиялық мәселелерге, соның 
ішінде, суды тиімсіз пайдалану, ауылшаруашылық 
жерлердің азып-тозуы, экожүйелердің нашарлауы 
мен өнеркәсіптегі және тұрғын үй шаруашылығын-
дағы төмен энергия тиімділігі сияқты мәселелерге 
ие болды. Болжам бойынша, 2030 жылға қарай 
халық шаруашылығының қажеттіліктеріне керекті 
судың тапшылығы 14 млрд. м
3
 немесе қазір келіп 
отырған су көлемінің үштен бірін құрайтын көрі-

17
ДАМУ МАҚСАТТАРЫНДАҒЫ ӘРІПТЕСТІКТІҢ НЕГІЗДЕМЕЛІК БАҒДАРЛАМАСЫ, ҚАЗАҚСТАН, 2016-2020
неді. Ұзақ мерзімді табиғи ресурстарды басқару 
(ТРБ) стратегиясының жоқтығы ерекше қорғала-
тын табиғи аумақтарды жоспарлау мен басқарудың 
тиімсіздігіне, табиғи ресурстарды заңсыз дайындау 
мен пайдаланудың (мысалы, браконьерліктің, заң-
сыз шауып алудың, асыра мал жаюдың, орманның 
отындық емес өнімдерін жинаудың) өсуіне және 
жерді пайдалану стратегиясының тиімсіздігіне жәр-
демдесті (бұл болса, топырақтың азуы мен тұзда-
нуына алып келеді). Қазақстан сумен қамтамасыз 
ету жүйелері мен кәріз жүйелерінің, су тұтыну, қайта 
пайдалану және пайдаға асыру жүйелерінің ескір-
гендігінен, сондай-ақ, судың ластануынан елеулі 
қиыншылықтарға тап болып отыр.
Дәстүрлі және «жасыл» стратегиялардың арасын-
дағы дұрыс теңгерімді іздестіру әлі де күрделі міндет 
болып қалуда. Үкіметтің екі іргелі құжатта – «Қа-
зақстан 2050» стратегиясы мен Қазақстан Республи-
касының жасыл экономикаға өту тұжырымдамасын-
да – ондай теңгерімді қамтамасыз ету әрекеттеріне 
қарамастан, нормативтік-құқықтық базаны жасауда, 
үйлестіру мен жүзеге асыру механизмдерінде және 
қаржылық құжаттарда елеулі кемістіктер сақталып 
отыр. Оған қоса, Қазақстан табиғи апаттардан, 
олардың ішінде, тасқындардан, зілзалалардан, қат-
ты дауылдардан, көшкіндер мен тау бөктерінің құла-
уынан, індеттерден, аса төмен немесе аса жоғары 
температуралар мен орман өрттерінен зардап ше-
гуде. Соған қарамастан, ұлттық және жергілікті дең-
гейлердегі қарсы әрекеттер жоспарлары не ескірген, 
не мүлдем жоқ, сондықтан қатерлерді басқару бар-
лық деңгейлерде күшейтуді талап етеді.
Бұл аздай, қоршаған ортаның ластануы Қазақстан-
дағы халықтың денсаулығына қиратпа әрекет етеді; 
бағалар бойынша, 10 жасқа дейінгі жастағы 40 
мыңға жуық бала қорғасынмен уланудың нәти-
жесінде неврологиялық ауруларға душар болған
9
. 
Қалдықтарды кешенді басқарудың жоқтығынан іс 
жүзінде қатты тұрмыстық қалдықтардың барлығы 
бақыланбайтын жерлерде сақталады. Осынау күр-
делі мәселелерді шешу үшін Үкімет Қазақстан Респу-
бликасының жасыл экономикаға өту тұжырымда-
масын және тиісті ұлттық заңнаманы қабылдады.
Және, ақырында, Қазақстан өзінің аймақтық және 
халықаралық деңгейде көшбасшы ретіндегі рөлін 
нығайтуды өзіне мақсат етіп қояды. Осыған байла-
нысты ол бірнеше маңызды бастаманы, оның ішін-
де, жаңа көпполярлық әлемдік тәртіпке бейімделуге 
жәрдемдесу және болашақта жаһандық дағдары-
старды болдыртпауға бағытталған жоспарлар 
дайындау мақсаттарындағы G-GLOBAL диалогын 
бастаған болатын. Осылайша, 1992 жылдан бері Қа-
зақстан ынтымақтастықты нығайту және бейбітшілік 
пен қауіпсіздікті ілгерілету бойынша тиімді көпұлтты 
форум ретіндегі Азиядағы өзара ықпалдастық және 
сенім шаралары жөніндегі кеңесті (АӨСШК) жүргізіп 
келеді; аймақтағы қауіпсіздік архитектурасын одан 
әрі нығайту үшін АӨСШК-ті Азиядағы қауіпсіздік 
және даму жөніндегі ұйымға айналдыру бойынша 
жоспарлар да бар. Қазақстанның ұлттық, аймақтық 
және жаһандық қауіпсіздікті басымдықтар ретінде 
бөліп қарауы оның БҰҰ Қауіпсіздік кеңесінің ше-
телдік лаңкес жауынгерлерге қатысты Қарарының 
авторларының бірі болуымен дәлелденеді. Тұңғыш 
рет ел 2017-2018 жылдарда Қауіпсіздік кеңесінің 
тұрақты емес мүшелігіне үміткер де болып отыр.
Ядролық қарусыздандыруды, ядролық қаруды та-
ратпауды және ядролық қауіпсіздікті көреген іл-
герілету Қазақстанның сыртқы саясатында ерекше 
басымдық болып табылады. Қазақстан Орталық 
Азиядағы ядролық қарудан азат аймақ туралы шарт-
тың (Семей шарты) негізгі серіктесі болып, ядролық 
сынақтардың қауіп-қатерлері туралы жаһандық 
кампанияға айналған АТОМ жобасын («Сынақтар-
ды болдырмау – біздің миссиямыз») бастады.
Аймақ ішіндегі сауда аймақтық ынтымақтастықты 
жандандырудың тағы бір қозғаушы факторы бол-
ды; кейбір ірі көршілермен, атап айтқанда, Қытай 
мен Ресей Федерациясымен, сондай-ақ, халықа-
ралық ойыншылармен (Еуропалық одақ, АҚШ) 
арадағы экономикалық байланыстарда шапшаң 
дамуға қол жеткізілді. 2010 ж. бастап Қазақстан 
Ресей Федерациясы мен Беларусьпен Кедендік 
одақ туралы келісімнің қатысушысы болып табы-
лады және адамдардың, тауарлардың, қызметтер 
мен капиталдың еркін қозғалысын қамтамасыз ету-
ге бағытталған Біртұтас экономикалық кеңістіктің 
(БЭК) шеңберінде осы елдермен және одаққа 2015 
ж. кірген Армениямен одан әрі интеграциялануға 
ұмтылып отыр. Қазіргі кезде Қазақстан, сондай-ақ, 
Дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) кіру жөніндегі 
келіссөздердің ақырғы сатысында тұр.
8 Қазақстан келесі құжаттардың қатысушысы емес: Экономи-
калық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық 
пактіге Факультативті хаттама (ЭӘМҚХП-ФХ) (тек 2010 ж. қол 
қойған); Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық 
пактіге Екінші Факультативті хаттама (АСҚХП-ФХ2); Барлық ең-
бекші-мигранттар мен олардың жанұя мүшелерінің құқықтарын 
қорғау туралы халықаралық конвенция (ЕМҚХК); Бала құқықта-
ры туралы конвенцияға Үшінші Факультативті хаттама (БҚК); Мү-
гедектер құқықтары туралы конвенция (МҚК) (тек 2008 ж. қол 
қойған) немесе МҚК-ге Факультативті хаттама (МҚК-ФХ, тек 
2008 ж. қол қойған); 1954 жылғы Апатридтер мәртебесі туралы 
конвенция немесе 1961 жылғы Азаматсыздықты қысқарту тура-
лы конвенция.
9 Қоршаған ортаны қорғау министрлігі, Қазақстан Республика-
сының жасыл экономикаға өту тұжырымдамасы. Астана, 2013 ж.