Бағдарламасы аясында іске асырылды David В. Brinkerhoff, Rose Weitz, Suzanne T. Ortega

196
7-ТАРАУ
әлеуметтану және сіз
Егер нашар дамыған елдерге 
саяхаттаған болсаңыз, 
экономикалық дағдарыстың 
салдарын көрген боларсыз. Бұл 
елдерде тіпті су ішуге болмайды 
деген ескертулер енгізілген, 
себебі экономикалық ресурстар 
тапшылығынан халық ішуге 
жарамды ауыз сумен қамтамасыз 
етілмеген. Бұл елдерде еңбекақы 
деңгейі өте төмен болғандықтан 
тамақ, киім және кәдесыйларды 
арзанға сатып алуға болады. Такси 
сияқты қызметтер кең таралған. 
Еңбекақы төмен болғанымен, 
жұмыссыздық деңгейі өте жоғары, 
сондықтан көшелерде қайыр сұрап 
жүрген адамдар, жезөкшелер мен 
ұрылар жиі кездесуі мумкін.
Әлемдік жүйелер теориясы - 
іргелі және шеткері қоғамдар 
ретінде белгілі бай және кедей 
елдер арасындағы экономикалық 
қатынастар туралы тужырымдама.
Іргелі елдер - экономикалық 
тұрғыда әртараптандырылған 
және сыртқы бақылаудан тәуелсіз, 
бай, қуатты елдер.
Шеткері елдер - салалық 
экономикасын өзі басқаруға 
мүмкіндігі жеткіліксіз, кедей және 
әлсіз елдер.
Соғыс - ұлттық әскер мен басқа 
бір топтың арасындағы қарулы 
қақтығыстар.
Әлемдік  жүйелер  теориясы  кедей  және  бай  елдер  арасын- 
дағы  экономикалық  қатынастар  конфликтісіне  талдау  жасайды 
(Wallerstein,  2004).  Бұл  теория  әлемді  екі  топқа  белуге  болады деп  па- 
йымдайды. Біріншісі -  маңызы басым, экономикасы дамыған іргелі ел­
дер. Олар өзін-өзі басқарады әрі кедей елдерден пайда көруге де шамасы 
жетеді. Ал екінші топқа аз ғана дақылдар негізінде (банан немесе какао 
өндіру сияқты) құрылған әлсіз экономикасымен белгілі, дамыған мем- 
лекеттердің  «қол  астындағы»  шеткері  елдер  (перифериялық  елдер) 
жатады.
Әлемдік  жүйелер  теориясы  бойынша,  үстем  қоғамдардың  бай 
болуы  шеткері  қоғамдардың  кедей  болуына  байланысты.  Басқаша 
айтқанда,  бағасы төмен аяқкиім, теледидар, банан не басқа өнімдері 
бар нашар дамыған елдерде орналасқан дамыған елдердің компания- 
сында жұмыс істеп, төмен еңбекақы алатындармен байланысты. Егер 
олардың еңбекақысы көтерілсе, онда бағалар да көтеріліп, шығындар 
көбейе түседі, ал қоғамның өмір сүру деңгейі төмендейді.
Әлемдегі кедейлік пен  байлық арасындағы  өзара  байланыс  одан 
әрі «Ғаламдық перспектива:  Су және жаьандық теңсіздік» тарауында 
қарастырылады.
Жаьандық теңсіздік және қарулы 
қақтығыстар
Кез келген теңсіздік қарулы қақтығыстарға әкеп соқтыруы мүмкін. 
Егер  билік  басында  тұрғандар  өз  ресурстары  арқылы  одан  көп  ре- 
сурстарды  қолға  алуды  көздесе,  жоғары  дамыған  елдер  мұнай,  газ 
немесе  басқа  да  шектеулі  ресурстарды  арзанға  алу үшін  нашар да- 
мыған  елдерді  басып алады,  салдарынан  биліктен тыс  қарапайым 
халық оларға қарсы көгеріледі.
Жаһандықтеңсіздік және соғыстар
Чикагодағы  екі  көшеден  жиналған  топтардың  арасындағы  немесе 
Үндістандағы  мұсылмандар  мен  үнділер  арасындағы  шайқастарда 
адам  өлімі  көп  болуы мүмкін,  бірақ ол соғыс деп аталмайды.  Соғыс - 
кем дегенде  бір  жағы тікелей  үкімет тарапынан  құрылған  әскердің 
қатысуымен  болатын  қарулы  қақтығыс  (Kestnbaum,  2009).  Кейбір 
жагдайларда  шиеленістер  өрбіп,  екі  ел  арасындағы  соғыс,  басқала- 
ры  ел  ішіндегі  көтеріліс  (азаматтық  соғыстар)  сияқты  кең  көлемді 
қоғамдық оқиғаларға үласуы мүмкін.
Согыс әрдайым үш топтың -  үкіметтің, қарулы күштердің және қа- 
рапайым халықтың арасындағы қарым-қатынастардың өзгеруіне әке- 
леді (Kestnbaum, 2009; Paret, 1992; Geyer, 2002). Үкімет қарулы күштердің 
қолдауымен немесе халық өз отанын жаудан қорғау үшін қарулануға 
дайын болуын білдірген жағдайда ғана әскерін жинап,  соғысқа қатыс- 
уы мүмкін. Қарулы күштер үкіметтің және халықтың қолдауымен не­
месе  жауды  жеңуге  өкілеті  жеткілікті  болған жағдайда  ғана  соғысқа 
шыға  алады.  Халық  үкіметтің  және  әскердің  елге  қамқорлық  жасап, 
жаудан  қорғауына  сенімді  болған  жағдайда  ғана  олардың  соғысқа 
қатысуын  қолдайды.  Сондай-ақ  халық  өз  үкіметін  және  әскерін  жау 
ретінде  қабылдаса  және  күресуге  тұрарлық  деп  санаса,  көтеріліске 
шығады.  Елдердің  арасындағы  теңсіздіктің  артуы  бүкіл  элем  бойын­
ша  зорлық-зомбылық,  этностық  немесе  саяси  күрестің  орын  алуына 
себеп  болады  (Kerbo,  2005).  Соңғы  онжылдықта  мұндай  конфликтілер 
Израильде,  Македонияда, Мексикада, Ауғанстанда  және басқа жерлер- 
де орын алды.

СТРАТИФИКАЦИЯ
197
Назар
аударыңыз
ЖАҺАНДЫҚ  ПІКІР
Су және жаһандық 
теңсіздік
А
дамның  сусыз  өмір  сүруі  мүмкін 
емес.  Таза  (адамның  іс-әрекетінен 
ластанбаған) ауыз су болмаса, тырысқақ, 
іш  сүзегі  және дизентерия  сияқты  ауру- 
лар тез өршиді. Судың жетіспеушілігінен 
жыл  сзйын  1,8  миллион  бала  диареяға 
шалдығатыны  анықталған  (Pruss-Ustun. 
Bos, Gore & Bartram, 2008).
Дүниежүзіндегі  жалпы  халықтың 
шамамен  үштен  бірі  таза  су  тапшы  бо- 
латын  орташа  және  нашар  дамыған 
елдерде  өмір  сүреді.  Әрине,  мүндай  ел- 
дерде  жағдайы  жақсы  адамдар  бөтел- 
кедегі таза суды сатып алады. Олар үшін 
қауіпсіз  коммуналдық  су  жүйелері  де 
қол  жетімді.  Ал  ауылдық  немесе  қала- 
лық жерлердегі кедей адамдарға үкімет- 
тің 
немқүрайдылығына 
байланысты 
мүндай  мүмкіндік  берілмеген  (Watkins, 
2006).
Өкінішке  қарай,  нашар дамыған  ел­
дерде  су  теңсіздігі  артып  келеді.  Оның 
себебінің  бірі  -   бай  корпорациялар  мен 
аймақтар  өз  фабрикалары  мен  үйлерін 
сумен  қәмтамасыз  ету  үшін  үкіметке 
қысым  көрсетіп,  жағдайы  нашар  ауыл- 
ды қ жерлерден  өздеріне  су  тартып  ала- 
flbi(Watkins, 2006).
Ерлер  мен  әйелдердің  арасын- 
дағы  теңсіэдік  су  теңсіздігіне  де әсерін 
тигіэді  Әйелдер  мен  қыздар  күн  сайын 
өзеннен  немесе  су  тартқыштардан  су 
тасыса,  ер  адамдар  мен  үлдар  әдетте 
әкелінген  суды  ішуді  біледі.  (Watkins, 
2006).  Мүндай  жағдай  теңсіздіктің  мы- 
салын  да,  оның  күшеюін  де  көрсетеді. 
Мәселен,  күн  сайын  бірнеше  сағатын 
су іздеумен өткізетіндіктен, қыздардың 
ойнауға  немесе  демалуға  мүмкіндігі 
болмайды
АҚШ  азаматтары  үшін  таза  ауыз 
су  үйлеріндегі  қүбырдан  қамтамасыз 
етілсе,  миллиондаған  адамдар  бөтел-
Қазіргі заманғы соғыс, соның ішінде азаматтық соғыс -  елдегі қа- 
рым-қатынастардың  өзгеруімен  қатар,  елдер  арасындағы  қарым-қа- 
тынастардың өзгергенін де көрсетеді (Kestnbaum, 2009; Hironaka, 2005). 
Кейде  бір  ел басқа  елдің ресурстарын тартып  алуға тырысады.  Мыса- 
лы, 1930 жылдары Германия Чехословакияга басып кірді, ал Жапония 
минералдарды, құнарлы жерлерді және басқа да ресурстарды иелену 
мақсатында  Манчжурияны  басып  алды.  Сонымен  қатар  жоғары  да- 
мыған елдердің үкіметтері мен мүдделі іскер топтарының өз ресурста­
рын пайдаланып  нашар  немесе  орташа  дамыған  елдердегі  сыбайлас 
жемқорлыққа  батқан әлсіз үкіметтерді қолдауына  байланысты жан- 
жалдар  туындайды.  Мұндай  жағдайлар  Вьетнамда,  Иранда,  Иракта 
және басқа жерлерде қарулы бүлік шығуына себеп болған.
Жаһандықтеңсіздік және лаңкестік (терроризм)
2001  жылы  11  қыркүйекте  лаңкестердің  екі  үшағы  Нью-Йорк  қа- 
ласындағы  әлемдік  сауда  орталығына  және  бір  ұшағы  Вашингтон 
қаласындағы  Пентагонға  шабуыл  жасауынан  3000-ға  жуық  адам 
қаза  тапты.  Сол  уақыттан  бері  террористер  қаптаған  топтардың 
атынан  Үндістанда,  Сингапурда,  Ресейде  және  тағы  басқа  елдерде 
адам  шығынына  ұшыратқан  шабуылдар  жасаған. Лаңкестік деген 
не? Ғалымдар лаңкестік (терроризм) деп саяси мақсатта адамдарға 
қарсы  қасақана  жасалатын  зорлық-зомбылықты  айтады.  Солай 
бола тұра лаңкестік -  қоғамдық құрылысқа тәи құбылыс.  Мәселен, 
бір  топ  үшін  олар  «террористер»  болса,  екінші  топ  үшін  -   «бостан- 
дық жолындағы күрескерлер», яғни «шахидтер» (Turk, 2004). Амери- 
калық  революция  британдық  революциямен  салыстырғанда  (оны
кедегі  суды  сатып  алуға  мәжбүр.  Бүл 
жағдайдың  жаһандық  түрақсыздыққа 
эсер  ететіні  байқалады.  Тек  бай  мемле- 
кеттердің мүшелері ғана бір затты сатып 
алу  арқылы  мемлекеттің  қорғауында 
қалады  (Үлттық  ресурстық  қорғаныс 
кеңесі, 2008).
Бөтелкелерді өндіру, ж еткізу және 
жою   орасан  зор  мұнай  өнімдерін  ка ­
жет  етеді.  Сонымен  ауаға,  жерге  және 
суға  зиянды  химикаттардың  тым  көп 
таралуына  себеп  болып,  галамды қ 
жылынуды  арттырады.  Осы  процес- 
тердщ  көбі  су  тапшылығынан  зардап 
шегіп  отырған,  дал  осы  бөтелкелерді 
шығаратын  нашар  дамыған  елдерде 
ж үріп жатыр (Үлтты қ ресурстық қорға- 
ныс кеңесі,  2008).
Қорытә  келсек,  су  теңсіздігі  кедей 
және  қарқынды  дамыған  мемлекеттер 
арасында  теңсіздіктің бар  екенін  көрсе- 
теді әрі осы теңсіздікті күшейте түседі.
Терроризм - саяси-әлеуметтік 
себептерге байланысты адамдарға 
қарсы қасақана жасалатын 
зорлық-зомбылық.