Бағдарламасы аясында іске асырылды David В. Brinkerhoff, Rose Weitz, Suzanne T. Ortega

ДЕВИАНТТЯМ ІНЕЗ-ҚҰЛЫ Қ,  ҚЫЛМЫС  ЖӘНЕ  ҚОҒАМДЫҚ  БАҚЫЛАУ
185
АМЕРИКАДАҒЫ  ӘРКЕЛКІЛІК
Назар
аударыңыз
Өлім жазасы және 
нәсілшілдік
л
  л ч п ж ы л ы  
афроамерика- 
I   7  
ш
  ь л ы қ  
уш 
айыптаяушы 
өздерінің  өлім  жазасына  кесілуіне  на- 
раэылық білдіріп,  АҚШ  Ж оғарғы  соты- 
на  арызданды.  «Фурман  Д жордж ияға 
қарсы»  сот  ісінде  айыпкерлер  жаззны  
тым  ауыр  әрі  шектен  ш ы ққан  жаза 
деп  атады.  Олардың  айтуынша,  дәл 
булардікіндей  немесе  одан  да  ауыр 
қылмыс  жасаған  а қ  нәсілді  амери- 
калықтар  өлім  жазасына  кесілмеген. 
Мәліметтерді  зерттеген  Ж оғарғы  сот 
айыпкерлердің  пікірімен  келісті.  Олар- 
дың айтуынша, бул  істер судьялар  мен 
алқабипердің  жеке  құзы ры на  беріл- 
гендіктен,  олар  нәсілдік  бурмалауға 
жол берген әрі айыпкерлерді конститу- 
циялық теңдік қуқы ғы на н айырған.
«Фурман 
ісі»  бойынша 
қабыл- 
данған шешім негізінде өлім жазасына 
уақытша  тыйым  салынды,  сонымен 
бірге  өлім  жаэасын  тағайындауда 
судьялар  мен  алқабилердің  е р кінд і- 
гі  шектелді.  Соған  қарамастан,  1999 
жылға  дейін  өлім  жазасы  укім інің
орындалу  мөлшері  арта  берді  Бертін 
келе  нәсілдік  теңдікке  қатысты  сын 
кушейіп,  «өлім  жәзасы  -   қы лмысты  те- 
жеудің тиімді әдісі емес» деген зерттеу- 
лер  көбейген  соң  ғана  өлім  жазасына 
кесілгендер  саны  аэайды  (Fagan, 2006; 
Weisberg.  2005).  Бірақ  бұл  өлім  жаэа- 
сына  қаты сты   нәсілдік  бурмалауды 
тоқтата алды  ма7
Өкінішке  қарай,  тоқтата  алма- 
ды.  Зерттеулерге  қарағанда,  әлі  кунге 
дейін  адамның  нәсіліне  қарай  оның 
өлім  жазасына  кесілу  ы қтималдығы н 
болжауға  болады.  Өлім  ж азасының 
орындалуын 
күтіп 
отырғандардың 
53  пайызы  -   афроамерикалықтар 
мен  испантектілер  (Өлім  жазасы   ту- 
ралы  ақпарат  орталығы,  2009b).  Бул 
көрсеткіш   афроамерикалықтар  мен 
испантектілердің 
жалпы 
санының 
үлесінен  немесе  сотталған  кісі  өл- 
тірушілер  саны ны ң  үлесінен  әлдеқай- 
да  жоғары.  Сондай-ақ басқа  афроаме- 
рикалы қтарға  қарағанда,  стереотип 
бойынша  «қара  нәсілдіге»  жататын 
афроамерикалықтардың  кіс і  өліміне 
қаты сты   айыпталу  ы қтималды ғы   екі 
есе ж оғары  (Eberhardt el  аі. 2006).
Өлім  жазасына кесу үкім інің ықти- 
малдығына  жәбірленушінің 
нәсілі
 
де 
эсер  етеді.  Афроамерикалықтарды  өл- 
тіргендерге  қарағанда,  а қ нәсілділерді 
өлтіргендер өлім  жазасына әлдеқайда 
көп  кесіледі.  Бұл  статистика  қылмыс- 
ты қ  сот  ж үйесінің  ақ  нәсілділердің 
өмірі  қара  нәсілділердің  өмірінен  қун- 
ды деп санайтынын  көрсетеді.
Өлім  жазасы  ісінен  нәсілшілдікті 
(және  басқа  да  бурмалаушылықты) 
алып тастау проблемасынын көтерілуі 
«кінәсіэ  адамдардың  да  жазаланып 
жатуы  мумкін»  деген  күд ікті ұлғайтты. 
2000-2009  жылдар  аралығында  ДНК 
тестісінің  қоры тынды сы   бойынша  170 
адам ақталды.  Қате үкім  шығаруға бас- 
ты  себеп  -   куәлердің  кінәсіз  адамдар- 
ды  айыптауы.  Әсіресе  куәгер  а қ  нәсіл- 
ді,  ал  күд ікті  қара  нәсілді  адам  болған 
жағдайда  қате  үкім   шығарылып  жата- 
ды  Бұған  қоса,  бул  істердегі  айыпкер- 
лердің көбі  кедей болған, оларға  тиісті 
қу қ ы қ т ы қ   көм ек  көрсетілмеген  неме­
се  полицейлер  оларды  кінәсін  мойын- 
дауына мәжбүрлеген
ғандар  саны  еселеп  артты.  Ал  балама  ұстанымдар  әсіресе  шағым 
жасалмаған  және  зардабы  аздау  қылмыс  жасаушыларға  кеңпе- 
йілдікпен  қарауға  шақырады.  Ал  девианттылық  пен  қылмыстың 
ауырлау  түрлеріне  келсек,  қылмыстың  артуына  жол  ашып  отыр- 
ған әлеуметтік проблемаларды реттеп, теңсіздікті азайтып, жұмыс 
істеуге тең мүмкіндік бере алады.
Бірақ мұны жүзеге асыру үшін көп күш-жігер, ақша және саяси 
капитал  жұмсалуы  тиіс.  Құқықтық  сот  жүйесіне  бөлінетін  ақша- 
ны  білім  беру,  түрғын үй  салу,  жүмыс  орындарын  ашу  сияқты  ша- 
раларға бұру керек әрі күш-жігер мен ақшаны бай аудандардан гөрі 
кедей аудандарға бағыттау қажет.
Әлеуметтанудың  барлық  салалары  да,  саяси  партиялар  да  қо- 
ғамдық  бақылаудың  қажеттігін  мойындайды.  Олар  зорлау,  зор- 
лық-зомбылық  және  есірткімен  байланысты  қылмыстарды,  ізін 
суытпай  шешуді  қажет  ететін  күрделі  мәселе  ретінде  қарастыра- 
ды.  Проблема  сол шешімнің жолдарына  байланысты. Әлеуметтану 
ғылымы жеке  адамды қылмыс жасағаннан  кейін түзетуге тырысу- 
дың  орнына,  қылмыстың  өршуіне  себепкер  болып  отырған  әлеу- 
меттік институттарды өзгерту қажет деп санайды.

186
6 -ТА РАУ
Қорытынды
1.  Көпшілігіміз  көбінесе  тәртіпке  бағынамыз.  Қо- 
ғамдық бақылаудың үш түрі конформизмге же- 
телейді. Олар: 1) нормалар мен құндылықтарды 
бойымызға  сіңіру  арқылы  өз-өзімізді  тежеу; 
2)  бейресми  қоғамдық  бақылау;  3)  ресми  қо- 
гамдық бақылау.
2.  Адам  белгілі  бір  қарекет  нормаларын  бұзған 
кезде  тәртіпсіздікке  барады.  Оғаштық  шегінен 
шығып, маңызды нормаларды бұзуды және осы 
үшін  қоғамдық  шектеуге  ұшырауды  девиант- 
тылық деп атаймыз.  Қылмыс -  заңға қайшы де- 
вианттық әрекет.
3.  Девианттылық  салыстырмалы  түрде  қарасты- 
рылады.  Ол  қоғамның  берген  анықтамасына, 
болған  жайттың  төңірегіндегі  жалпы  ахуалға 
және  адамның  мәдениеті  мен  субмәдениетіне 
байланысты болады.
4.  Құрылымдық  функцияшылдар  адамның  де- 
вианттық  әрекетінің  қоғамдық  тәртіпсіздік- 
ке  қатысын  анықтау  үшін  шиеленіс  теория- 
сын  қолданады.  Бір  ауданмен  салыстырғанда 
басқа  ауданда  қылмыс  децгейінің  неге  жо- 
ғарылығын  анықтау  үшін,  олар  ұжымдық 
тиімділік  теориясына  жүгінеді.  Символдық 
интеракционистер  дифференциалды  ассоциа­
ция,  тежеу  және  ат  қою  теорияларын  пайда- 
ланады.  Олар  девианттылықты  девиантты 
іс-әрекет  пен  девиантты  болмыс  қалыптас- 
тыратын  әрекеттесу  нәтижелері  деп  қарас- 
тырады.  Конфликт  теориясының  мамандары 
девианттылықтың  себебін  іздейді  және  ген- 
дерлік,  нәсілдік  және  таптық  теңсіздік  кезін-
Сыни ойлау
1. 
Нашар  ауданда  өскен  балалардын,  неліктен  кей- 
біреулері  басбұзар,  ал  кейбіреулері  тәртіпті  бола- 
тынын  дифференциалды  ассоциация  теориясы 
түсіндіре ала ма, әлде гүсіндіре алмай ма?
2.  Америкалықтардыц  көпшілігі  неліктен  корпора- 
тивтік  қылмысқа  қарағанда  көшедегі қылмысқа 
көбірек  көңіл  бөледі  деп  ойлайсыз?  Бұл  туралы 
конфликт  теориясы  не дейді?  Құрылымдық-фун- 
кцияшылдық теория ше?
3.  Өзіңіз  жақсы  білетін,  заң  органдарыньщ  наза- 
рына  ілінген  (не  ілінуі мүмкін) девиант адамды 
сипаттаңыз.  Бір  адамның  мысалында  девиант- 
тылық теорияларын салыстырыңыз. Сіздің таны- 
сыңыздың тәртіпке  бағынудың  орнына  девиант- 
тылыққа  неліктен  барып  жүргенін  қай  теория 
жақсы  түсіндіре  алады?  Танысыңыздың  нелік-
де девианттылыққа жетелейтін заңдылықтар- 
ды талдайды.
5.  1960-1990  жылдар  аралығында  ауыр  және  мү- 
ліктік  қылмыстар  саны  артты,  дегенмен  1990 
жылдан бері тұрақты түрде төмендеп келеді.
6.  Қамаудағылардың  көбі  -   жәбірленушісі  жоқ, 
яғни  шағым  жасалмайтын  қылмыс  жасаған- 
дар. Мүндай қылмыстарға  қатысты заңдар -  ең 
қиын әрі орындалуы қымбатқа түсетін заңдар.
7. 
Кеңсе қызме гкерлері, яғни ақ жағалылар жасаған 
қылмыс санының артуы қылмыстың тек гөменгі 
тапқа тән құбылыс емес екенін айғақтайды.
8.  Ер  адамдардың,  азшылық  және  төменгі  тап 
өкілдерінің,  жастардың  қылмыс  үшін  тұтқын- 
далу ықтималдыгы жоғары. Бүл теңсіздіктің бір 
себебі олардың қылмысқа көбірек баратынында 
болса, екінші бір  себебі қылмыстық сот жүйесі- 
нің оларға әркелкі қарайтынында.
9.  Қылмыстық сот төрелігі жүйесіне полиция, сот 
және  түзету  жүйесі  кіреді.  Бұлардың  әрқайсы- 
сында  қүзырлы  органдарга  әділдікті  жүзеге 
асыруда  көп  еркіндік  беріледі.  Дегенмен  «мін- 
детті түрде ең төменгі шекті мерзімге жазалау» 
зацы билік тізгінін судьялар мен адвокаттардан 
алып, прокурорлардың қолына береді.
10.  «Қылмыскерді  қатаң  жазалау»  ұстанымының 
кесірінен  АҚШ  түрмелері  адамға  толып  кетті. 
Зерттеулерге  қарасақ,  ұзақ  мерзімге  бас  бос- 
тандығынан  айырудың  көп  қажеттігі  жоқ.  Қо- 
ғамның  ішінде  түзету  және  қылмысқа  негіз 
болган  әлеуметтік  мәселелерді  шешу  түрмеге 
балама ретінде ұсынылады.
тен  өз  әрекеті  үшін  түтқындалғанын  я  түрмеге 
түскенін қай теория жақсырақ түсіндіреді?
4.  Осы  тарауда  оқығандарыңызды  ескере  отырып, 
«ақ жағалылар»  қылмысын, яки корпоративтік 
қылмысты болдырмау стратегиясын жасаңыз.
5.  Кісі  өлтірушінің  өлім  жазасын  алу  ықтимал- 
дығын  әлеуметтану  ғылымы  тұрғысынан 
аиықтауда  неліктен  айыпкердің  нәсілімен 
бірге  жәбірленушінің  нәсілі  де  маңызды  рөл 
атқаратынын  түсіндіріңіз.  Бұл  АҚШ-тағы  нә- 
сілдік  қарым-қатынас  туралы  қандай  мағ- 
лұмат  береді?  Өлім жазасына  кесуде  нәсілдік 
кемсіту  бар  екені  анық  болса,  онда  неге  ең 
ауыр  жаза  үкімін  мүлде  тоқтатпасқа?  Мұ- 
нымен келісесіз бе, жоқ па?