Бағдарламасы 18. 09. 2013 Баспа №1 «Тасымалдауды ұйымдастыру және қозғалысты басқару»

2006 жылдың басында Қазақстанда 54 әуе компаниясы қызмет етсе, оның 31-і жолаушылар мен жүк тасымалдады, оның 8-і жүйелі негізде, 28 әуе компаниясы – авиация жұмыстарын атқарды. Тұтас алғанда, республиканың әуе компаниялары 2005 жылы ішінде 1,66 млн жолаушы және 20,4 мың тонна жүк тасымалдады, бұл 2004 жылдың деңгейіне тиісінше 127 және 114,7 % құрады. Жолаушылар айналымы 24,6 %-ға өсіп, 3,3 млрд ткм құрады. Жүк айналымы 1,5 есе артып, 99 млн ткм құрды.

Қазақстан Республикасында 21 әуежай жұмыс істейді. Қазіргі уақытта халықаралық ұшуларды қамтамасыз етуге мынадай 14 әуежайға рұқсат етілген: Астана, Алматы, Ақтау, Ақтөбе, Атырау, Қарағанды, Қостанай, Петропавл, Тараз, Орал, Өскемен, Шымкент, Павлодар, Семей.

Қазақстан Республикасының әуежайлары 2005 жыл ішінде 3,4 млн жолаушыға қызмет көрсеткен, бұл 2004 жылдың көрсеткішінен 114 % жоғары. Өңделген жүк, поштаның көлемі 1,5 есе артып, 70,3 мың тонна болды. Мұнда өндірістік көрсеткіштер Астана, Алматы, Атырау, Ақтау әуежайларында барынша артқан.

Жолаушылар тасымалын жүзеге асыруға арналған конкурстық, жүк және кеме жалдау әуе тасымалдарын реттейтін нормативтік құқықтық базаның негізінде былайша дамитын авиация рыногы қалыптасқан: Астана, Алматы, Атырау қалаларында үш «хабты» дамыту Қазақстанның барлық қалаларын тек өзара емес, сондай-ақ алыс шетелдермен байланыстыруға мүмкіндік береді.

Әуе тасымалын мынадай көрсеткіштер бойынша жіктеуге болады: алыстығы, бағыты, көлемі, коммерциялық пайдаланылуы және т.с.с. Бағыттарына қарай әуе тасымалын халықаралық және ішкі әуе тасымалына бөледі.

Ұйымдастырылу түріне қарай әуе тасымалын жүйелі және жүйесіз (кеме жалдау) тасымалға бөледі. Кеме жалдау тасымалы – бұл тасымалдаушы мен тапсырыс беруші арасында жасалатын арнайы келісім-шартқа сәйкес атқарылатын тасымалдар. Әрбір кеме жалдау рейсі тиісті ел өкіметінің ерекше рұқсаты бойынша атқарылады.

Алайда жіктеудің өлшемдеріне қарамастан, қашан да негізгі мақсат жолаушыларды, жүк пен поштаны тасымалдау болып қала береді.

Әуе көлігінің негізгі қызметі – бұл жолаушыларды тасымалдау. Әрбір елдің жолаушылар тасымалдау көлемі оның экономикалық жағдайына байланысты болатындықтан, АҚШ, Ұлыбритания, Германия, Жапония, Қытай секілді өзінің дамуында өте жоғары экономикалық көрсеткіштерге жеткен елдер жолаушыларды әуеде тасымалдау көлемі жөнінен әлемдегі жетекші елдер болатыны табиғи нәрсе.

Әрбір жолаушы әуе билетін сатып алу арқылы әуе тасымалы шартын жасасады. Әуе кәсіпорны (тасымалдаушы) осы шартқа сәйкес жолаушы мен оның жүгін баратын пунктіне жеткізуге міндеттеніп, билетте көрсетілген рейсті орындайтын әуе кемесінен орын береді, ал жолаушы жүк тапсыратын жағдайда – оны да баратын пунктіне жеткізіп, оны алуға уәкілетті адамға береді. Жолаушы тасымалдау ақысын белгіленген тариф бойынша төлеуге, ал белгіленген нормадан артық жүк тапсырғанда – осы жүкті тасымалдау үшін төлеуге міндетті.

Әуе тасымалына жасалатын әрбір шартты әуе кәсіпорны немесе олардың уәкілетті ұйымдары немесе тұлғалары (агенттері) берген тасымалдау құжатымен куәландырады.

Тасымалдау құжаттары – жолаушы тасымалында – билет, жүк ретінде жолаушының заттарын тасымалдауда – жүк квитанциясы болып табылады.

Жолаушы билет сатып алуда түрлі қызмет көрсету деңгейін таңдай алады. Әлемдегі кез келген әуе компаниясында мынадай үш класс бар: бірінші класс (билетте F әрпімен белгіленеді), бизнес-класс (С) және экономикалық класс (Y). Бірінші класс – ең қымбат, экономикалық класс – ең арзан тұрады. Кластардың басты айырмашылығы – орынтақтарының жайлылығы, тағамның сапалылығы, тегін тасымалданатын жүктің мөлшерінде, әуе жайдағы қызмет көрсету сапасында. Эконом-кластағы орынтақтар тар әрі бір-біріне жақын орналасса, бизнес-класс пен бірінші класта олар әлде қайда қолайлы әрі өзара едәуір қашық орналасқан.




20.1-сурет. ИЛ-96 ұшағында жолаушылар орынтағын қызмет көрсету кластарына қарай орналастыру: бірінші, бизнес, эконом-кластар

Қазір көптеген әуе компанияларының бірінші және бизнес-класында орнатылған орынтақтар жайылып төсекке айналады, мұның ұзақ ұшу сапарында пайдасы зор.

Қызмет көрсету кластары арасындағы мәнді айырмашылықтардың бірі – бұл тегін тасымалданатын жүк нормасы. Эконом-кластың жолаушыларына тегін тасымалданатын жүк нормасы, әдетте, 20 кг, бизнес-класта - 30 кг, бірінші класта - 40 кг болып белгіленеді.

Қазіргі уақытта әуе билетін сатып алу әдісі алуан түрлі. Әуе билетін әуе агенттіктерінен, әуежайлардан, интернет бойынша, дүкеннен, санаторийден, туристік агенттіктерден және т.с.с. сатып алуға болады.

Әуе билеттері алуан түрлі болуы мүмкін: көзбен шолып байқайтын, автомат оқи алатын магнит жолақты және электрондық. Қазіргі кезде әлемде бланкінің үш түрі кең таралған: автоматты көшірілетін билет, отырғызу талоны бар автоматты купонды билет және қол бланкі. Электрондық билет – бұл ерекше жағдай. Қандай да бір бланкіні керек етпейтіндіктен, электрондық билет барған сайын кең таралуда. Бұл билет әуе компаниясының компьютерінде сақталатын әлдебір электрондық жазба болып табылады, мұнда дәстүрлі купондар электрондық баламамен алмастырылған. Ешқандай агенттік, ешқандай басқа әуе компаниясы толығымен бұл “жазбаны” көре алмайтындықтан, мұндай билет егер бүкіл ұшу сапарын бір әуе компаниясы атқаратын жағдайда ғана берілуі мүмкін.

Бұл жаңалықтың негізгі артықшылығы – мұндай «есті» билетті үйде ұмтылып қалдыру немесе жоғалту мүмкін емес, ол үшін агенттікке барудың қажеті жоқ. Электрондық тіркеу жүйесінің арқасында тапсырыс берген билетіңізді тікелей әуежайдағы әуе компаниясының арнайы бөлімінен алуыңызға болады. Сонымен қатар, электрондық билетті соңғы сәтте, ұшатын күні алуға және тіпті агенттікпен сөйлесетін уақытты үнемдеп, ұшып көтерілу уақытында ауыстыруыңызға да болады. Өзгерістер енгізетін жағдайда жаңа билет алудың керегі жоқ, жолаушының әуежайда көрсететін жалғыз құжаты – бұл шетелдік төлқұжаты.

ИАТА-ның шешіміне сәйкес 2007 жылдың соңына қарай әуе компаниялары – осы ұйымның мүшелері дәстүрлі әуе билеттерін пайдаланудан толығымен бас тартып, электрондық жол жүру құжаттарын рәсімдеу жүйесін енгізуі тиіс.

Ұшып кететін жолаушылар мен олардың жүгіне қызмет көрсетудің үлгі технологиялық сызбасы

Әуежайда жолаушыға толып жатқан әкімшілік-кедендік тексерулерден өтуге тура келеді. Ұшып кететін жолаушылар мен олардың жүгіне қызмет көрсетудің үлгі технологиялық сызбасы мынадай операцияларды қамтиды:

• 
  билетті тіркеу және жүкті рәсімдеу;
  
• 
  кедендік тексеру;
  
• 
  санитарлық-карантиндік тексеру;
  
• 
  төлқұжат тексеру;
  
• 
  жолаушылар мен жүкті арнайы тексеру (қауіпсіздік бақылау);
  
• 
  ұшаққа отырғызу.
  

Жолаушының ұшуға келмеуіне байланысты әуе кемесін жөнелту тоқтатылмайды. Жолаушының тіркеуге дер мезгілінде келмеуіне байланысты туындайтын залалдар үшін тасымалдаушы жолаушы алдында жауап бермейді, жолаушының кешігіп келуі сол әуе компаниясының басқа рейсінің кідіруінен болатын жағдай бұған жатпайды.

Әлемнің көптеген әуежайларында көбіне негізгі тіркеу әдісі қолданылады, мұнда жолаушылар әуе компаниясын бетпе-бет құжаттары мен жүгін тіркеуге ұсыну үшін ертерек келеді. Тіркеу кезінде ең алдымен билеттің осы рейске жарамдылығы тексеріледі.

• 
  Алайда, қазір тіркеудің жаңа түрлері пайда болуда. Мысалы, ұшу қарсаңында кешкісін телефонмен Интернет арқылы, тез тіркеуге арналған автоматтарды пайдаланып факспен, тіпті тіркеу үстеліне автомобильмен келіп тіркеу өмірге келуде.
  

Тіркелген жүктің әрбір орнына жүк биркасын толтырып, оны жүкке бекіту керек, ал бұл бирканың ұқсас бөлігін әуе билетінің жоғарғы мұқабасына онда жазылған тасымалдау шартының талаптарын жазып қалмайтындай және бүлдірмейтіндей, баратын әуежай биркадан жақсы көрінетіндей етіп бекіту қажет.

Бірқатар әуежайларда кедендік тексеру жолаушыларды тіркеуден кейін жүргізіледі. АҚШ-тың халықаралық әуежайларында ұшу алдында кедендік тексеру жүргізу көзделмеген. Жолаушылар кеден залына өтеді, кедендік декларацияны толтырып, өзінің жүгін кедендік декларациямен және төлқұжатымен бірге кеден инспекторына ұсынады.

Жолаушылар кедендік тексеруден өткен соң отырғызу талонына тиісті белгі соғылады. Кейбір әуежайларда кедендік тексеру жолаушыларды тіркеумен және жүкті рәсімдеумен бір мезгілде жүргізіледі.

Санитарлық-карантиндік тексеру ұшатын жолаушыларда транзит, трансфер еліне немесе баратын елге кіру үшін талап етілетін егу жасалғаны туралы медициналық сертификаттың болуын көздейді. Жолаушы тиісті егудің бәрі жасалуы жөнінде алдын ала қам жеуі тиіс. Жасалған егулер туралы сертификаттар болмайынша, жолаушыға ұшуға рұқсат берілмейді.

Төлқұжаттық тексеру ұшатын жолаушыларда нағыз төлқұжаттың, келу және кету визаларының, сондай-ақ қажетті жағдайларда трансфер елінің транзиттік визасы болуын көздейді.

Ұшу алдында жолаушылар түгел дерлік ұшу қауіпсіздігі тексеруінен өтеді, ол жолаушыларда және олардың қол жүгінде әуе көлігімен тасымалдауға тыйым салынған заттардың болмауын қадағалайды. Ондай заттарға мыналар жатады:

- атылатын және қауіпті қару;

- оқ-дәрілер және жарылғыш заттар;

- улы және уландырғыш заттар;

- жарылу қаупі бар және тез тұтанатын заттар;

- сығылған және сұйытылған газдар, сондай-ақ ерекше жағдайларда тасымалдауға қабылданатын басқа да заттар.

Жолаушыларды тексеру әуежайда (қалалық әуе бекетінде) жүргізіледі. Жолаушы тексеруден өтуден бас тартатын жағдайда тасымалдаушы әуе тасымалы шартын бұзып, тасымалдау ақысын қайтаруға құқылы.

Жолаушының қол жүгі оның қатысуымен тексеріледі. Кейінге қалдыруды күтпейтін жағдайларда мұндай жүк жолаушының қатысуынсыз тексерілуі мүмкін.

Әрбір жолаушы өзімен бірге әуе тасымалы кезінде “жүк” деп аталатын заттарды алып жүреді. Әлемде ұшу кезінде жүк тасымалдаудың әртүрлі екі нормасы бар. Оларды “салмақ жүйесі” және “орын жүйесі” деп атайды.

Барлық қызмет көрсету кластарының жолаушыларына әрқайсысының салмағы 32 кг-ға дейінгі екі жүк орнының тегін алып жүруге рұқсат етіледі. Үш өлшеудің жиынтығында орынның өлшемі эконом-класс үшін 158 см-ден аспауы, бірінші және бизнес-класс үшін – 203 см болуы тиіс. Орындардың салмағы қосылмайды. Бұл бір орынның салмағы 32 кг-нан асатын жағдайда артық норма үшін, тіпті екінші орынның салмағы 32 кг-нан кем болса да, қосымша ақы алынады дегенді білдіреді.

Жолаушы ұшақтың салонына салмагы 5 кг-нан аспайтын тіркелмеген жүк алып кіре алады, ол тегін алып жүретін жүктің жалпы салмағына қосылады. Үш өлшеудің жиынтығы бойынша оның өлшемі 115 см-ден аспауға тиіс.
Дәріс№11

Жүк әуе тасымалдары
Дүниежүзілік экономиканың жағдайы әуедегі жүк тасымалы көлемінің өсу сипатын көрсетеді. Дүниежүзілік экономиканың дамуы дүниежүзілік сауданың дамуымен тығыз байланысты. Бүкіл 90-жылдары дүниежүзілік сауда жылына орта есеппен 6 % қарқынмен өсіп отырды. 2001 жылы дүниежүзілік сауда тұңғыш рет 1982 жылмен салыстырғанда 1,5 %-ға қысқарды. Ол 2002 жылы қайтадан өсе бастады – 3,0 %. 2003 жылы өсім 3,5 % құрады, ал 2004 жылы 90-жылдардың қарқынына оралып, 6,0 % болды.

Дүниежүзілік тауар саудасы және коммерциялық қызметтің басқа түрлері тұтас алғанда жолаушылар және әуедегі жүк тасымалына сұранымды арттырады. Экспортқа шығарылатын өнеркәсіп өнімі құнының шамамен 40 %-ы әуемен тасымалданатын тауарларға келеді.

Көлік инфрақұрылымын инвестициялау тікелей сауданың дамуына септігін тигізеді. Құрлықпен қоршалған орташа ел орташа жағалау экономикасы сауда айналымының 30 %-ын ғана иеленеді. Бірақ көлік шығындарын екі есе қысқарту бұл сауда айналымын 5 есе арттырады. Таяуда Бүкіл дүниежүзілік Банк көліктің саудаға қосатын үлесіне арнайы тоқталды.

Бүкіл дүние жүзіндегі жүк авиациясы көліктің басқа түрлерімен салыстырғанда өзі ұйымдастырылған аз мерзім ішінде жүкті алыс қашықтыққа тез әрі сапалы жеткізетін компаниялардың ішінде айтарлықтай беделге ие болды. Бүгінде авиация мүмкіндіктері шектелген көлік түрі болып есептелмейді. Әуемен поштаны ғана емес, сондай-ақ шағын габаритті жүктерді де тасымалдайды. Кең фюзеляжды жүк тасымалдайтын ұшақтардың жаңа түрлері пайда болуымен салмағы ондаған және жүздеген тонна тартатын ірі габаритті моножүктерді әуемен тасымалдай бастады. Дүниежүзілік аэроғарыш индустриясы, бүкіл әлемге таралған ұлтаралық корпорациалар өндірісі, мұнай-газ, энергетика және автомобиль салалары осындай қызметті негізгі тұтынушылар болып табылады. Көліктің басқа түрлері тасымалдайтын жүктердің көлемімен салыстырғанда авиация тасымалдайтын жүктердің көлемі аса үлкен емес. Бірақ жүк авиациясы қымбат тұратын және кейде бірегей жүктерді және барынша қысқа мерзімде жеткізілуге тиісті жүктерді тасымалдайды.

Әуедегі жүк тасымалына сұраным дүниежүзілік коммерциялық әуе тасымалында қалыптасқан үрдістерді бұзады. Оған деген сұраным тіпті жолаушылар ұшпайтын кезде де үлкен болып отыр. Азиядан қымбат тауарларды, әсіресе Қытайдың жедел дамып келе жатқан зауыттарынан электрониканы тасымалдау осы жағдайды ішін ара түсіндіреді. Сонымен қатар, әуедегі жүк тасымалы көбіне электрондық пошта арқылы сауданың жедел дамуына байланысты: тапсырысты виртуалдық жолмен рәсімдеуге болады, бірақ ол бәрібір бұрынғысынша ескі әдіспен жеткізіледі.

Әрбір мемлекеттің әуемен жүк тасымалдау көлемі едәуір дәрежеде оның экономикалық жағдайына байланысты. Ішкі жалпы өнім өндіру деңгейі айтарлықтай жоғары елдер негізінен алғанда әуе көлігімен жүк тасымалдау саласында да жетекшілер болып табылады. Қазіргі уақытта әуеде жүк тасымалдау саласында АҚШ, Жапония, Германия секілді экономикасы барынша дамыған елдер жетекші орынға шықты.

Жүк тасымалы әлемнің әуе көлігі индустриясына кірістің жалпы көлемінің 10 -ын әкеледі, бұл абсолюттік есептеуде аса үлкен шама болады – шамамен 50 млрд. АҚШ доллары. Оның ішінде АҚШ әуе компанияларының кірісі жуықтатып алғанда 36 млрд. АҚШ доллары (74 ), Азияда – 6 млрд. (12 ), Еуропада – 5,2 млрд. (10 ), ТМД-да – 0,75 млрд. АҚШ доллары (1,5 ) .(11).
Жүк тасымалдау саласында әлемнің аса ірі әуе жайлары

Жүк тасымалдау саласында әлемнің аса ірі әуе жайларына мыналар жатады: Мемфис (АҚШ ) – жүк айналымы шамамен 4 млн. тонна, Гонконг– шамамен 3 млн. тонна, Анкоридж ( Аляска, АҚШ) – 2 млн. тоннадан астам, Токио – 2 млн. тоннадан астам, Лос-Анджелес – шамамен 2 млн. тонна, Сеул, Ичхон – шамамен 2 млн. тонна, Сингапур – шамамен 2 млн.тонна, Тай-Пей (Тайвань) – шамамен 1,5 млн. тонна, Лондон, Хитроу – шамамен 1,5 млн. тонна, Амстердам – шамамен 1,5 млн.тонна, Чикаго – шамамен 1,5 млн. тонна.

Қазақстанның серпінді дамып келе жатқан экономикасы негізінен алғанда еліміздің жүк тасымалдау саласында көлік кешенінің қызметін тұрақтандырды.
Әуе жүк тасымалындағы жүк қағазы

Қолданылып жүрген халықаралық және мемлекеттік реттеуді сақтай отырып атқарылатын әуеде жүк тасымалдау жөнелтуші мен тасымалдаушы арасындағы белгілі бір заңдық қатынастарды қамтитын көлік процесі болып табылады. Құжаттар дұрыс толтырылмайынша, жүктерді әуеде тез тасымалдау мүмкін емес.

Әуеде жүк тасымалдау шартының жасалғанын растайтын әуеде жүк тасымалдау қағазы (авианакладная) жүк жөнелтуші (жүк қабылдаушы) мен тасымалдаушының қарым-қатынасын, тараптардың құқықтары мен міндеттерін, жауаптылық шегін реттеп отыратын басты құжат болып саналады.

Әуеде жүк тасымалдау қағазы – әуе көлігінде пайдаланылатын барынша маңызды құжат, оны тасмалдаушы немесе оның уәкілетті агенті береді. Бұл құжат мынадай мақсаттарға қызмет етеді:

• 
  тасымалдау келісім – шарты жасалғанын құжатпен растайды;
  
• 
  жүктің алыну дәлелін қамтамасыз етеді;
  
• 
  жүк қағазы ретінде қолданылады;
  
• 
  сақтандыру талап етілетін жағдайда оны растайды;
  
• 
  жүкті өңдеу, жөнелту және жеткізу кезінде тасымалдаушының қызметкерлері үшін нұсқау ретінде қолданылады.
  

Әуеде жүк тасымалдау қағазының үлгісін ИАТА жасаған. Ол қағаздың үлгісі мен оны толтыру ережелерін ғана емес, сондай-ақ оның түпнұсқасы мен көшірмесінің түсін, әрбір данасының мақсаты да белгілеп берді:

1-түпнұсқа – жасыл түсті, оны берген тасымалдаушыда қалады;

2-түпнұсқа – қызғылт түсті, жүк тобымен бірге көрсетілген жерге дейін барады және жүкпен қоса жүк қабылдаушыға беріледі;

3-түпнұсқа – көгілдір түсті, жүк жөнелтушіге беріледі;

4-көшірме – сары түсті, алғаны туралы қабылдаушының қолы қойылып, жүк жеткізілетін әуежайда қалады;

5-көшірме – ақ түсті, жүк жеткізілетін әуежайда кедендік тексеруге арналған;

6 және 7-көшірмелер – ақ түсті, екінші және үшінші тасымалдаушыларға арналған;

8-көшірме – ақ түсті, жөнелту әуежайындағы агентте қалады;

9,10 және 11-көшірмелер – ақ түсті, қажеттігіне қарай пайданылады.

Әуеде жүк тасымалдау қағазын толтыруда әр түрлі санаттағы жүктердің тасымалдануын рәсімдеу ерекшеліктерін ескеру қажет.

Әуедегі әрбір жүк тасымалы үшін әуеде жүк тасымалдау қағазын толтыру талап етіледі. Бұл қағаз тиісінше толтырылып, оған жүк жөнелтуші мен жүк қабылдаушы қол қойған соң тасымалдау шарты күшіне енеді. Жүкті жөнелтуші жүктің күйі мен сипаттамалары туралы өзі хабарлаған мәліметтердің толықтығы мен дұрыстығы үшін жауап береді. Жүкті жөнелтушінің жүктің сипаттамалары туралы мәліметтерді шала және қате хабарлауы салдарынан тасымалдаушы немесе кез келген басқа адамдар шеккен барлық залал үшін жүкті жөнелтуші жауапты болады. Жүкті жөнелтуші өзінің қол қоюы арқылы әуеде жүк тасымалдау қағазында көрсетілген шарттармен және тасымалдау жағдайларымен келісетінін растайды. Әуеде жүк тасымалдау қағазы ағылшын тілінде толтырылады.

Жүк жөнелтушінің тілегі бойынша жүк қағазын тасымалдаушы өзі толтыра алады және бұл жағдайда тасымалдаушы жүк жөнелтушінің атынан және оның тапсыруы бойынша әрекет етті деп есептеледі.

Жүктің мұражай жадығаттары, өнер шығармалары, қымбат тұратын электрондық аппаратура, құралдар секілді кейбір санаттарын тасымалдауда қаттама қағазын толтыру ұсынылады. Бұл қағазды жүк жөнелтуші бір дана етіп толтырып, қол қойған соң әуеде жүк тасымалдау қағазына бекітеді, сөйтіп ол жүкпен қоса жіберіледі.

Әуедегі жүк тасымалы саласында экспедиторлық агенттіктер желісінің тез дамып келе жатқанын ескере отырып, ИАТА 1986 жылы мазмұны жөнінен әуеде жүк тасымалдау қағазынан ешқандай айырмасы жоқ “бейтарап жүк қағазы” үлгісін пайдалануға енгізді. Әуе компаниясы беретін бұл қағазда компанияның логатипі болмайды және ол экспедиторға әуе тасымалы шартын тасымалдаушы ретінде толтыруға мүмкіндік береді.

Бейтарап жүк қағазын алған әуе компаниясы экспедиторға осы құжатты бергені үшін өтем төлейді. Экспедиторлар оны “үй қағазы” деп атайтын болды. Бұл термин тіпті ресми нұсқаулардың мәтініне де еніп кетті. Алайда кейбір әуе тасымалдаушылары бұл қағаздарды пайдаланушылардың өсіп келе жатқанына алаңдап отыр. Олар әуе тасымалдаушылары мен топтастырушыларын (консолидаторы) заң тұрғысынан шектеу сақталуы тиіс, өйткені бұл қызметтің осы екі түріне арналған әртүрлі рыноктардың сақталуын қамтамасыз етеді деп есептейді.

Экспедитор жүкті келісілген орнына жеткізіп, қабылдаушыға тапсыру туралы акцепттелген экспедиторлық тапсырманы орындау үшін жөнелтушіден жүкті қабыдау сәтінде “үй қағазын” жазып береді. Ол жүк жөнелтуші мен экспедитор арасында жүк тасымалын ұйымдастыру жөніндегі шарттың жасалғанын, сондай-ақ экспедитордың жүкті нақты тасымалдаушыға тапсырғанға дейін өз жауаптылығына алатыны жөніндегі қолхаты екенін білдіреді.

Бірден астам жүк жөнелтушілерден қабылданып, біріктірілген жүктерді жөнелтуде мынаны ескеру қажет:

– құрамында қауіпті жүктер болатын жүк жөнелтілімінің әрбір компонентіне тиісті декларацияның жеке үлгісі қабылдаушы агентке тапсырылуы тиіс;

– жүк жөнелтілімінің әрбір компонентіне тиісті декларация даналары біріктірілген жүкпен қоса жіберілуі тиіс. Осы жүк баратын әуежайдағы агент жүкті алған соң әрбір декларацияның көшірмесін жүкті тарататын агентке беруі тиіс.

Барлық қажетті құжаттар әуеде жүк тасымалдау қағазына мықтап бекітіліп, онда көсетілуі тиіс.

Жүк пен тауар құжаттарының өзара бөлініп қалмауы үшін құжаттарды жүктің сыртында берік ұстап тұратын өзі жабысатын пакеттар қолданылуы мүмкін.

Қауіпті жүктерді тасымалдауда әуеде жүк тасымалдау қағазына қосымша қауіпті жүктерді жөнелтушінің декларациясы (Shipper`s Declaration for Dangerous Goods) толтырылады, бұл жүк жөнелтуші толтырып, қауіпті жүктерді тасымалдауға қабылдау кезінде тасымалдаушыға ұсынылатын құжат. Кемінде 2 дана етіп толтырылатын декларация былайша таратылады:

– қол қойылған бір көшірмесі жүк қабылдайтын агентте сақталады;

– қол қойылған екінші көшірмесі жүкпен қоса оның бартын жеріне жіберілуі тиіс.

Радиоактивті материалдарға жеке декларация толтырылуы тиіс, онда басқа қауіпті жүктер болмауы керек. Декларация бланкісі ақ қағазға қара және қызыл бояумен немесе ақ қағазға тек қызыл бояумен басылуы мүмкін. Бланкінің екі жағына тік басылатын қиғаш штрих сызықтар тек қызыл түсті болуы тиіс.

Жүк жөнелтуші Декларацияны толтырып, оған қол қояды. Оны ешқандай жағдайда консолидатор, форвардер немесе жүк агенті толтыруға және (немесе) оған қол қоюға болмайды. Тасымалдаушының жүк агентінің талап етуімен Декларацияға енгізілген ақпаратты осындай жүк агенті тағайындаған уәкілетті адам тексере алады.

Осы заманғы жүк тасымалдау жұмысы жергілікті жинау орталықтарына контейнерлермен тасымалдау құралдарының болуын және оларды бөліп, жүк тасымалдайтын ұшақтарға жеткізуді талап етеді. Әуе көлігімен тасымалданатын жүктер жүйелі және жалданбалы рейстер жасайтын жолаушылар және жүк ұшақтарының жүк қоятын бөлімдеріне орналастырылады. Сөйтіп, әуежайларда жүктерді жеткізуге, тиеуге және оларды ұшақтардан түсіруге арналған құралдар болуы тиіс. Көп ретте әртүрлі клиенттердің заттары мен тауарларынан тұратын мұндай жүктерді әуежай қызметкерлері сұрыптап, топтайды да, жөнелтуге арналған жүк пакеттері немесе арнайы контейнерлерге тиейді.

Жүк тасымалы дәстүр бойынша жолаушылар тасымалына қосымша ретінде дамып келсе, соңғы онжылдықта ғана оқшаулана бастады. Осыған келіп, әуе көлігімен жүк тасымалын ұйымдастырудың негізгі түрлері мыналар болып табылады:

– аралас жүк (жолаушылар-жүк) тасымалы;

– арнайы жүк (жеке жүк) тасымалы.

Аралас жүк тасымалы, өз кезегінде, жүкті жолаушылар ұшағының арнайы жүк бөлімінде тасымалдауға және айырбасталатын жүк-жолаушылар ұшағында тасымалдауға бөлінеді. Жүк тасымалдаудың бірінші түрі дәстүрлі болып саналады және жолаушылар тасымалына қосымша болып қызмет атқарады. Жолаушылар ұшақтарының жүк бөлімдерінде, әдетте, габариттері мен салмағы ұшақтың әрбір түріне лайықталған және жүк люктерінің өлшемдеріне сай келетін аса шұғыл және бағалы жүктер тасымалданады. Жолаушылар рейстеріне негіздер салмағы ондаған және жүздеген килограммен есептелетін жеңіл жөнелтілімдер, сирек жағдайда – тоннамен есептелетін жүктер қосымша тиеледі. Бұлар көбіне пошта, посылкалар, жеке жүктер болып келеді. Оның үстіне, “кеме жалдаушыларда” қабылданғандай, әдетте, жүкті бір ғана немесе бірнеше топтастырушы болмайды – ұшаққа көптеген агенттер мен жүк жөнелтушілер тиейді.

Айырбасталатын ұшақтар мен жүк тасымалдаудың дами бастағанына көп уақыт болған жоқ. Олар салоны жолаушылар мен жүктерді тасымалдауға бейімделген ұшақтарда атқарылады. Мұнда салон тасымалдаудың бір түріне (айталық, жүк) ғана арналып толығымен немесе ішінара (ұшақтың бір бөлігі жүк тасымалына, келесі бөлігі – жолаушылар тасымалына арналады) қайта жабдықталуы мүмкін.

Сондықтан кең фюзеляжды әуе кемелерінің (Ил-86, 96, Boеing 767, 777, 747 үлгісіндегі, сондай-ақ Airbus фирмасы шығаратын А310, 330, 340 ұшақтарының) ұдайы өсіп келе жатқан дүниежүзілік паркі жүк ұшақтарына айтарлықтай бәсекелес болып отыр. Үлкен кең фюзеляжды ұшақтардың жүк бөлімі мұнда жолаушылардың қол жүктерін тасымалдаумен қатар, қосымша жүк тиеуге мүмкіндік береді. Алайда мұндай ұшақтар өте қашыққа ұшатын маршруттарда жиі пайдаланылуда, мұндай ұшу сапары айтарлықтай жанармай қоры болуын қажет етеді, ал бұл тасымалданатын жүктің салмағын шектейді.

Жүк тасымалдау үшін тар фюзеляжды жолаушылар ұшақтары да пайдаланылуда. Бірақ олардың жүк бөлімдері әуеде жүк тасымалдаудың ажырамас дерлік элементтері болып табылатын бір ізге келтірілген табандықтарды немесе контейнерлерді орналастыруға мүмкіндік бермейтіндіктен, олар жүк тасымалдауға жеткілікті бейімделмеген.

“Коммерция” термині ағылшын тілінен аударғанда “сауда” деген ұғымды білдіреді. Демек, әуе көлігіндегі коммерциялық қызмет дегенде белгілі бір пайда табу мақсатымен өз қызметін сатуға бағытталған шаралар жиынтығын түсіну керек.