Бағдарлама паспорты

Кіріспе

Осы Бағдарлама Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылдың 24 сәуіріндегі «Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002-2004 жылдарға арналған Бағдарламасын іске асыру жөніндегі шараларының жоспары туралы» №470 Қаулысына сәйкес, Қазақстан Республикасы 2003-2005 жылдарда кедейшілікті төмендету Бағдарламасы жобасына ұсыныстарды ескере отырып, əзірленді. Ол 2000-2002 жылдарға арналған кедейшілік және жұмыссыздықпен күрестің облыстық Бағдарламасына еңгізілген негізгі бағыттарды дамытады және толықтырады. Бағдарлама Алматы облысының 2010 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспары, 2002-2003 жылдарға арналған Кешенді Бағдарлама және облысты әлеуметтік-экономикалық дамытудың 2003-2005 жылдарға арналған индикативтік жоспары, халықтың тұрмыс деңгейін жақсарту жəне басқа да әлеуметтік мəселелерді шешуге бағытталған мақсатты бағдарламалар негізінде əзірленді.

Экономикалық көрсеткіштердің тұрақты өсуіне қарамастан, кей жерлерде әлеуметтік көрсеткіштердің төмендігі, кедейшілік жəне жұмыссыздық деңгейінің едəуір орын алуына байланысты Кедейшілікті төмендетудің аймақтық Бағдарламасын əзірлеу қажеттілігі туындап отыр.

Бағдарлама объективті себептерге байланысты халықтың құптауға болатын өмір салтын өз бетінше қамтамасыз ете алмайтын тобын əлеуметтік қорғаумен байланыстыра отырып, азаматтарды материалдық қолдаудың негізі ретінде, еңбектің тиімділігін жəне өнімділігін жаппай қолдауға бағытталған, сондай-ақ жұмыссыздық пен кедейшілікті төмендету жөніндегі шаралар жəне оларды тудыратын жағдайлар мен себептерді талдаудан тұрады.

Кедейшілік деңгейінің өсуінің негізгі себебі еңбек рыногында жұмысшы күшіне деген сұраным теңгерімінің дұрыс болмауы нәтижесінде туындайтын жұмыссыздық болып табылады; еңбекақы, зейнетақы жəне жәрдемақы мөлшерінің төмен болуы; алыс елді мекендерде тұратын халықтың кедей тобын әлеуметтік жатсынуға әкелетін физикалық инфрақұрылымдардың нашар болуы; тегін білім беру және тегін медициналық көмек көрсетуге қол жеткізудің аздығы; халықтың кедей тобына берілетін мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмектің тиімділігінің төмендігі.

Аймақтық бағдарламаға кедейшілікті төмендетудің негізгі жолдары енгізілген, олар мыналарды ескереді: халық кедейлігі себептерінің көп қырлылығы; кедейліктің гендерлік аспектісі; адамдар мен аз қамтамасыз етілген азаматтардың өмір сүру деңгейіне əсер ететін экологиялық жағдайлар; кедейшіліктің аймақтық ерекшелігі, сондай-ақ жұмысы тоқтап тұрған қала құрушы кәсіпорындары мен шағын қалалардағы және тоқырауға ұшыраған ауылдық аудандардағы кедейшілік.

Сонымен қатар, кедейшілік мəселесін шешу үшін қоғамның барлық институттары: мемлекеттік органдар, жеке сектор, үкіметтік емес ұйымдар, бірлестіктерді, кəсіби одақтарды қоса алғанда, белсенді қатысуы мен өзара іс-қимылы көзделеді.

Бұдан басқа, халықтың кедей тобын дәстүрлі қамтып отырған - көп балалы отбасылар, жалғызбасты зейнеткерлер, мүгедектер жəне т.б. əлеуметтік кедейшіліктен басқа, экономикалық кедейшілік кездеседі. Ол айлық жалақы мөлшерінің төмендігінен, оның уақтылы төленбеуінен, жасырын жұмыссыздық салдарынан жұмысқа қабілетті азаматтардың əлеуметтік құптауға болатын тұрмыс деңгейін қамтамасыз ете алмауына себеп болады.

Қазіргі уақытта облыста 6 аймақтық және салалық бағдарламалар бар. Олардың құрамына кедейлердің жағдайын жақсартумен тікелей байланысты: облысты əлеуметтік-экономикалық дамытудың 2002-2003 жылдарға арналған кешенді бағдарламасы, 2001-2002 жылдарға арналған Жастар саясатын дамыту, облыс аумағында қылмыскерлікпен күрес, кәмелетке толмағандар жəне жастар арасындағы құқық бұзушылықтың алдын алу, маскүнемдік және алкоголизммен күрестің 2000-2002 жылдарға арналған бағдарламасы және басқа да халықтың тұрмыс деңгейін жақсарту мен әлеуметтік мəселелерді шешуге бағытталған бағдарламалар кіреді.

Халықтың тұрмыс деңгейін көтеруге тікелей бағытталған негізгі Бағдарлама, облыс Әкімінің 2000 жылғы 21 ақпандағы №2-53 шешімімен бекітілген Кедейшілік және жұмыссыздықпен күрестің 2000-2002 жылдарға арналған Бағдарламасы болып табылады. Осы бағдарлама қоғам дамуының осы кезеңі үшін көкейкесті мəселелер мен басымдықтарды ескере отырып əзірленді. Бағдарламада кедейшілікпен күрес жөніндегі шаралар, негізінен, жаңа жұмыс орындарын ашу есебінен халықты жұмыспен қамтуды өсіруге, жұмыссыз азаматтарды әлеуметтік қорғаудың белсенді шараларын жүзеге асыруға және аз қамтамасыз етілген азаматтарға атаулы əлеуметтік көмек көрсетуге қол жеткізеді.

1. 
   ҚАЗІРГІ КЕДЕЙШІЛІК ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
   

Табыс жағынан кедейшілік ең төменгі күнкөріс деңгейімен, кедейшілік шегінің өлшемімен, ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен табысы бар халық бөлшегімен және де басқа көрсеткіштермен өлшенеді.

Ең төменгі күнкөріс, 70%- азық-түлік, 30%- азық-түлік емес тауарлар мен қызметтерден тұратын минималды тұтыну кәрзеңкесінің негізінде есептелінеді. Нормативтік құқықтық актімен белгіленген кедейлік шегі ең төменгі күнкөріс деңгейінің 2001 жылы 38% , 2002 жылы - 40% құрастырды. Бұл көрсеткіш ең алдымен мемлекеттің атаулы әлеуметтік көмек көрсетудегі экономикалық мүмкіндіктерін сипаттайды.

Облыста соңғы жылдары халықтың тұрмыс деңгейінің біртіндеп жақсарғаны байқалады. Сонымен, ең төмен күнкөріс деңгейінің мөлшері, орташа бағалағанда, 2002 жылы 2000 жылдың деңгейінен 25,7 пайызға артады.

Сонда да болса, ең төменгі күнкөріс деңгейінің мөлшерлері мен кедейшілік шегінің мөлшерлері, халықаралық тәжірибеге қарағанда бір деңгейде болу керек болғанымен, бұл көрсеткіштердің арасы әлі азаймаған.

Ең төменгі күнкөріс деңгейінің мөлшерінен төмен табысы бар халықтың бөлігі 2000 жылы 44,2 пайыздан 2001 жылы 40,4 пайызға төмендеп; ал 2002 жылы 35,2 пайыз деңгейінде болмақ деп болжамдалуда.

2000 жылы облыста аз қамтамасыз етілгендердің саны 267,3 мың болды, олардың ішінде тұрмыс жағдайы кедейшілік шегінен төмендер (1480 теңге) –83,0; 2001 жылы олардың саны 35,6 пайызға азайып 172,2 мың адам болды, соның ішінде кедейшілік шегінен төмен тұратындар (1689 теңге) –77,8 мың адамды (7,2 пайызға азайған) құрады. Алдын-ала алынған деректерге қарағанда аз қамтамасыз етілгендердің саны, 2001 жылмен салыстырғанда 7,1 пайызға азайып, 2002 жылы 160,0 мың адам болды.

Табысы кедейшілік деңгейінен төмендердің үлес салмағы азайып, 2001жылы 11 пайыз, биылғы жыл –10% құрады.

Биылғы жылдың басында, жан басына шаққандағы орташа табысы кедейлік шегінен төмен 160 мың адамның 54 пайызы - балалар мен 18 жасқа дейінгі жасөспірімдер ,18,5 пайызы - жұмыспен қамтылмағандар, 17,9 пайызы - жұмыс істейтін азаматтар, 6,8, пайызы - көп балалы отбасылар, 1,7 пайызы - зейнеткерлер және1,1 пайызы – мүгедектер. Жоғарыда аталғандардан басқа кедейлер санатына баспанасыздар, көшпенділер және босқындар жататын болды.

Осымен бірге, кедейшілік дегеніміз – жұмыссыздық, және базалық әлеуметтік әл-ауқат пен қызметтерге қол жеткізу мүмкіндігінің төмендігі, медициналық қызметті пайдаланудың шектеулігі, ауылдық елді мекендерде мектептердің және медициналық мекемелердің жетіспеуі, білім беру деңгейінің төмендігі және адамдардың басқа да жағдайларды пайдалану мүмкіншілігінен айыру.

Бұдан басқа, облыста туризмді дамытуға үлкен мүмкіндіктер бар. Мұның басты игілігі - олар əр түрлі бірегей табиғатты жерлер, перспективасы мол туристік маршруттар, мəдени, тарихи жəне табиғи ескерткіштер болып табылады. Қазіргі уақытта облыста 100-ден астам туристік жəне санаториялық сауықтыру объектілері орналасқан, оларда 2000-нан астам қызмет етеді.

Шағын кəсіпкерлікте жұмыс істейтіндер санының өскендігі байқалды. 2002 жылдың 1 шілдесінде өз бетінше жұмыс істейтіндер саны 1997 жылға қарағанда 1,5 есеге көбейіп, бұл көрсеткіш азаматтардың өз проблемаларын шешуде белсенділігінің артқандығын дəлелдеді.

2002 жылдың 1 маусымында орташа айлық номиналды жалақы облыс бойынша 14323 теңгені құрады жəне былтырғы жылдың сəйкес мерзімімен салыстырғанда 16,8 пайызға өсті.

Мемлекеттік бюджетке түсім көлемі өсуде. 2002 жылдың қаңтар-мамыр айларында ірі жəне орта кəсіпорындар бойынша 2411 млн. теңге сомада табыс алынды. Рентабельділік деңгейі 11,1 пайызды құрады.

Жоғарда белгіленген экономикалық өсу халықтың өмір сүру деңгейінің жақсаруын қамтамасыз етті, ол мемлекет халқының ақшалай табыс көрсеткіштерінің динамикасы мен күнкөріс деңгейі көлемінің өсуінен болды. 2001 жылы жан басына шаққандағы номиналдық табыс бір айда 4477 теңгені құрады жəне күнкөріс деңгейінің көлемі 0,7 пайыздан асты. Номиналдық табыс мөлшерінің ең төменгі күнкөріс деңгейі мөлшерінен артуы 2002 жылы да сақталып, оның артуы мамыр айында 10,9 пайызды құрады. Алайда, облысты экономикалық дамытуға жасалған талдау халықты жұмыспен қамтуды көтеру үшін облыста əлі де болса пайдаланылмай отырған резервтердің бар екендігін көрсетті.
1.2.2. Жұмыспен қамту және жұмыссыздық
Кейінгі жылдары еңбек рыногындағы жұмыссыздықтың жалпы деңгейінің төмендегені, жұмыс күшінің секторлар мен экономика салаларында мемлекеттік емес секторлар пайдасына қайта бөлужалғасын тауып келе жатқаны, өз бетімен жұмыспен қамтылған халық санының өсуі, сонымен қатар жалданып жұмыс істейтіндер санының азаюы байқалады.

Облыстық статистика басқармасы өткізген халықты ішінара тексеру деректері бойынша 2001 жылы жұмыспен қамтылмағандардың көбісі 15-39 жастағы адамдар (57,1%), жастар (16-24 жас) арасындағы жұмыссыздықтың деңгейі 22,8 %.

Экономикалы тұрғыдан іскер халық арасындағы жұмыссыздықтың жалпы деңгейі 2002 жылдың басында 10,4 % құрады, бірінші жартыжылдықтың аяғына 9,1%-ға азайды. Сонымен қатар, Еңбекшіқазақ ауданында 6,4 %-дан, Ақсу ауданында 15,4 %-ға дейін өзгереді. Облыстық статистика басқармасының деректері бойынша 2001 жылдың 1-ші шілдесіне қарағандағы жұмыссыздардың жалпы саны 71124 адамды құрады, бұл, былтырғы жылғымен салыстырғанда орташа алғанда 3858 адамға, немесе 5,1 %-ға аз деген сөз.

Қазақстан Республикасы «Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы» Заңының қабылдануына байланысты, басқа жылдарға қарағанда, 2002 жылы жұмыспен қамту жөніндегі уәкілетті органдарда тіркелген жұмыссыз азаматтардың саны әжептеуір көбейді. Уәкілетті органдарға қатынасқандардың саны 1996-1997 жылдардағы деңгейге жақындайды, ол кезде жұмыспен қамту қызметіне 45 %, яғни 41 мың жұмыссыз азамат қатынасқан.

2002 жылдың 1-ші жартыжылдығында 31020 адам жұмыссыздар ретінде тіркелген, бұл былтырғы жылдың сәйкес мерзімімен салыстырғанда 2,5 есеге көбейгенін көрсетеді.

2002 жылдың 1-ші қыркүйегіне жұмыссыздық деңгейі 2,0%-дан 2,8 %-ға өсті.

Еңбек рыногында жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныстың квалификациялық-кәсіби құрылымдарының сәйкессіздігі орын алған Жоғары кәсіби жұмыс күші, әсіресе жоғары білімді мамандар, білікті жұмысшы кадрлар кеткендіктен лайықты дайындығы жоқ адамдардың саны артады. Сонымен қатар инженерлік кадрларға, көпшілік кәсібінің жоғары білікті жұмысшыларына тұрақты сұраныс қалыптасады. Сондай ақ, юрист, экономист, мұғалім, мектеп жасына дейінгі балалар тәрбиешісі сияқты жекелеген мамандықтар бойынша жоғары және орта кәсіби мамандық иелерінен құралған жұмыссыздардың потенциалы қажет болмай қалуда.

2002 жылдың 1-ші шілдесінен есепте тұрған жұмыссыздардың ішінде 1170 адам (4,7%) - жоғары білімді, 14619 (59,2%) - орта білімді, 4016 адам (16,3%) - орта кәсіби білімді.

әлі де болса, ауылдық елді мекендерде жұмыспен қамту проблемасын шешу қалаға қарағанда қиындық келтіреді. 2002 жылдың 1-ші тоқсанында, орта есеппен алғанда, облыс бойынша әрбір бесінші жұмыссыз азамат жұмыспен қамтылса, ауыл тұрғандарының арасынан әрбір жетіншісі қамтылады.

Біліктілік талаптарының жоғарылауына байланысты, кәсібі және мамандығы бойынша жұмыс тәжірибесі жоқ жастардың жұмысқа орналасу мүмкіншілігі төмендейді. 2001 жылы жастардың арасынан әрбір төртінші жұмысқа орналасса, 2002 жылы әрбір алтыншы ғана орналасатын болады.

Жұмыс орындары жетіспеген жағдайда, еңбек рыногындағы бәсекеге қабілеті төмен мүгедектердің проблемасы қиындай түседі. Жұмыспен қамту жөніндегі уәкілетті органдарда тіркелген мүгедектердің саны аз болғанмен, 2001 жылғы 15 адамнан 2002 жылдың алты айында 43 адамға дейін көбею тенденциясы байқалады.

әдеттегідей, біліксіз жұмыс күші болатын репатрианттарды (оралмандарды) жұмысқа орналастыру деңгейі төмен: 2001 жылы 4,6% - ғана, 2002 жылы - 12% құрады.

Шағын қалаларда және ауылдық жерлерде әсіресе әйелдерді жұмыспен қамту проблемасы күн тәртібінен түспей тұр. 2002 жылдың алты айы аралығында жұмыспен қамту мәселесі бойынша уәкілетті органдарға өтініш жасаған әйелдердің жалпы санының -56,3% ауылдық жерлердің тұрғындары. Жұмыссыз әйел, жанұя мүшелерін күтумен қатар қосымша табыс көздерін іздеуге мәжбүр болады.

Зейнеткерлік жасқа таяп қалған адамдарды, әсіресе әйелдерді, жұмысқа қабылдау кезінде жасы және жынысына байланысты кемсіту мәселенің шешілуін қиындата түседі. Зейнеткерлік жасқа таяп қалғандар, еңбек рыногында мүмкіншіліктері төмен болғандықтан, жұмыспен қамтуға уәкілетті органдарда тіркелуден бас тартады. Мәселен, халықтың осы санатынан, 2002 жылдың 1-ші жартыжылдығында жұмысқа орналасуға көмектесу жөнінде 152-ғана адам, оның ішінде 88 әйел өтініш жасады.

Жұмысқа тұру, дұрыс табыс табу мүмкіндігі болмағандықтан ер адамдардың отбасындағы асыраушы ретіндегі статусы төмендейді. Дұрыс жұмыс табысы жоқ және бұрынғы әлеуметтік статусқа сай келмейтін жұмыстан, ер адамдардың көбісі бас тартады. Нәтижесінде жұмыссыздар құрамында маргинализация жүреді, уәкілетті органдарда көбінесе жұмыспен қамту мәселелері жөнінде тек мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек алу үшін тіркелетін бәсекеге жарамсыз азаматтардың үлесі көбейе түседі.

Облыстың еңбек рыногына әсер ететін проблемалардың бірі ТМД қатысушы-мемлекеттерінен келетін жасырын еңбек көші-қоны. Қазақстандық кәсіпкерлердің көбісі, шетелдік жұмыс күшінің арзандығына байланысты, біліктілігі төмен, жасырын еңбек босқындарын жалдайды. Бұл бейресми секторлардың және заңсыз жалдаудың кеңеюіне соқтыратын әділетсіз бәсеке тудырып, жергілікті халықтың жұмыспен қамтылуына әсер етеді.

Соңғы жылдары шағын кəсіпкерлікті дамыту жөніндегі жұмыстар жандандырылды. Жыл сайын шағын кəсіпкерлік субъектілерінің, оларда жұмыс істейтіндер саны өсуде. Соңғы үш жылда бұл кəрсеткіштер 50 пайыздан астам артты, олармен өндірілген өнім көлемі 1,5 есеге өсті.

Шағын кəсіпкерлік субъектілері негізінен: саудамен 45,9%, түрлі қызмет көрсетулермен-17,2%, өнеркəсіп өнімдерін өндірумен – 15,1%, ауыл шаруашылығы дақылдарын өңдеумен – 9,1% айналысады.

Облыста 2002 жылғы 1- шілдеге шағын кəсіпкерлік субъектілерінің 3887 заңды тұлғалары болды, оларда – 35149 адам жұмыс істеді. Фермер жəне шаруа қожалықтарының саны 31253, оларда жұмыс істейтіндер саны 100241 адам, жеке кəсіпкерлікте 14778 субъект тіркелген, оларда 31981 адам жұмыс істеді. Олармен өндірілген өнім (жұмыстар, қызмет көрсетулер) көлемі 17,8 млрд.теңгені (2001 жылғы 128,9%) құрады.

Алайда, негізінен бастапқы капиталдың жоқтығынан, халықтың жеке бизнес жүргізуге дайын еместігіне байланысты шағын кəсіпкерлік ауылдық жерлерге қарағанда қалалық жерлерде анағұрлым дамығандығын атап айту қажет.

Бос жұмыс орындары жетіспеген жағдайда жұмыссыздардың көпшілігіне, әсіресе ауыл тұрғындарына, аз қамтамасыз етілген азаматтарға, зейнеткерлік жасқа таяп қалған адамдарға, қоғамдық жұмыстар табыс табудың жалғыз мүмкіндігі болып табылады.

Егер 2000 жылы қоғамдық жұмыстарға 7030 жұмыссыз азамат қатысса, 2001 жылы - 9430, 2002 жылдың 1-ші жартыжылдығында - 8596 адам қатысты.

Бұрынғыдай, жұмыссыздардың басым көпшілігі елді мекендерді көркейту – (39%), экологиялық тазарту және көгалдандыру (43,8 %) сияқты қоғамдық жұмыстарға қатысады.

Әйелдерге, жастарға, арнайы білім иелеріне арналған қоғамдық жұмыс түрлерінің кеңеюі, оның беделін арттыруда. 2002 жылда қоғамдық жұмыстардың 17 түрі ұйымдастырылды.
1.2.5. Кәсіби дайындау және қайта дайындау.
Еңбек рыногында өзін-өзі ақтайтын реттеу технологиясының бірі - жұмыссыз азаматтарды кәсіби оқыту, біліктілігін арттыру және қайта дайындау. Кәсіби оқыту курсынан өткен жұмыссыздардың үлес салмағы 2001 жылы 13,7 % болса, 2002 жылдың 1-ші жартыжылдығында – 8,2 % құрады.

Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмекке үміткерлер санының көбеюіне байланысты жұмыссыздарды кәсіби дайындықтан өткізу төмендей түседі. Облыста халықты жұмыспен қамту бағдарламасын қаржыландыру, оқу-материалдық базасын жақсарту және инженер-педагог қызметкерлердің біліктілігін арттыру үшін облыстық бюджеттен бөлінген қаржы есебінен жұмыссыздарды оқыту, мемлекеттік кәсіби мектептерді (лицейлерді) орталық ретінде кеңінен қолдану, шаралары ұйымдастырылуда. Облыстағы 39 оқу орынының базасында 60-тан астам мамандық, кәсіп бойынша жұмыссыз азаматтарды оқытудың мүмкіншілігі ашылады. Кәсіпорын базаларын кадрларды қайта дайындауға пайдалану мақсатында олармен байланыс қалыптасуда. Аймақтық шашыраңқылыққа, көлік қатынасының нашарлығына, бірнеше аудандарда бәсекеге қабілеті бар мамандық бойынша оқу базасының болмауына байланысты кәсіби курстарды ұйымдастыру қиындайтын ауылдық жерлерде, қайта оқыту үшін жұмыссыздардың тұрғылықты жерінде көшпелі оқыту тәжірибесі іске асырылуда. Қолданылған шаралардың нәтижесінде, оқуға жіберілген ауылдық жұмыссыздардың үлесі 2002 жылдың 1-ші жартыжылдығында 45,0 % құрады. Алайда, жұмысшылар мен инженерлік-техникалық кадрлар және жастардың керекті мамандықтарды алуға деген уәжінің төмендігін анықтау әдісінің рынокта жоқтығына байланысты, жұмыспен қамту мәселелері жөніндегі уәкілетті органдардың жұмысберушілер сұранысына, әсіресе жаңа технологияны талап ететін (дәнекерші, машинист, фермер, құрылыс мамандықтары және т.б.) мамандықтар бойынша мезгілінде жауап беруге кейде мүмкіндігі болмайды. Еңбек қорын толтыру көзі жастар деп есептелетініне қарамастан, оқығандардың ішінде жастардың үлес салмағының біраз төмендегені байқалады (2001 жылы- 59,5%-дан 2002 жылдың 1-ші жартыжылдығында 44,0%-ға дейін).