Аудармашының кәсіптік қызметінің негіздері

 
5 
1 Аудармашының кәсіптік қызметінің негіздері 
1.1 Аударма ісі мамандығы 
 
Аудармашы  мамандығының  қалыптасуы  мен  өркендеу  тарихы.  Қазіргі 
қоғамда  аудармашылық  қызметтің  қолданылу  шеңбері  күн  сайын  кеңейіп, 
үлкен  әлеуметтік  сұранысқа  ие  болып  отыр.  Көптеген  мемлекеттерде  арнайы 
оқу орындары ашылып, кәсіби аудармашы мамандарды даярлай бастады. Бұған 
дейін  аударма  жұмысымен  басқа  да  мамандық  иелері  айналыса  бастаған. 
Аудармашылық  жұмыс  қоғамдық  ортаның  көпшілігін  қызықтырды.  Осының 
нәтижесінде  көптеген  зерттеулер  жүргізілді  де,  жаңа  ғылыми  пән  пайда 
болды.Ол – қазіргі заман талабына сай аудармашылық мамандық. 
Аударма  –  бұл  өте  күрделі  және  көп  салалы  адами  іс-әрекеттің  бір  түрі. 
Күнделікті  ауызекі  тілде    аударма  ісі  туралы  «бір  тілден  екінші  тілге  аудару 
делінеді», бірақ шындығында аударма ісімен айналысқанда тек бір тілді екінші 
тілге  аудару  ғана  көзделмейді.  Аударма  ісінде  әр  түрлі  деңгейдегі  мәдени 
ағымдармен, әр түрлі дәрежедегі  ой толғау, әр түрлі әдебиеттер, әр түрлі дәуір 
тынысы, әр түрлі салт-дәстүр, ұстанымдармен танысып жұмыс  істеуге мәжбүр 
боласың.  Аудармашылықпен  мәдениеттанушылар,  этнографтар,  психологтар, 
тарихшылар,  әдебиеттанушылар  айналысады.  Аудармашылық  қызметтің  әр 
жақтылығы  басқа  да  ғылыми  жұмыстырдың  қайнар  көзі  болуы  әбден  мүмкін. 
Сондықтан  да  аударма  ісі  туралы  ғылымында  –  аудармашылықта  әртүрлі 
мәдени  когнитифті,  психологиялық,  әдеби  және  де  басқа  аспектілер  бөлініп 
шығуы мүмкін. 
Адамдар  тек  бір  тілде  ғана  емес,  бірнеше  тілде  сөйлей  алатындықтан, 
аударма  міндетті  түрде  керек.  Сондықтан  тілшілер  тілдің  ситуациялық 
жағдайларын тек бір мемлекеттің көлемінде ғана оқып үйреніп жатқан жоқ, бір 
мәселені  әлемдік  жағдайға  қарастырып  жатыр.  Енді  көптілділік  болғандықтан 
аударманың  болу  керектігі  анықталды.  Аударма  тілдік  кедергілерді  жоятын 
күрделі  құрылымға  айналды.  Тіл  білімі  мен  аудармашылықтың  алдында  бұл 
тілдік барьерлер қалай пайда болды және оны жоятын қандай күш ойлап табуға 
болады деген сұрақтар тұрды. 
Аудармадағы  қиындықтар  түпнұсқада  аталған  кейбір  құбылыстарға 
байланысты  немесе  қабылданып,  аударылып  отырған  мәдениеттің  аударма 
рецепторларына  белгісіз  жақтарына  байланысты  туындауы  мүмкін.  Әр  тіл  – 
өзінше жеке мәдениет. 
Аудармашының тіларалық делдал, жеткізуші ретіндегі ұстанатын негізгі 
делдалдық  бағыттары:  коммуникативтік,  мәдениаралық,  аудармашылық, 
ұйымдастырушылық. 
Жақсы  кәсіби  аудармашы  жиі  көлеңкеде  қалып  қояды.  Бұл  мамандықтың 
өзіне  тән  қағидасы.  «Байқалмау,  өзімен-өзі  бейтарап  болу»  жақсы 
аудармашының  ажырамас  құндылығы.  Жақсы  аударма  оқушылар  мен 
тыңдармандарға аударма сияқты қабылданбайды, ол өз ана тілінде жасырылған 
мәтін  сияқты  қабылданады.  Дарынды  аудармашылардың  арқасында  – 
Хемингуэй,  Демарка, Грэм Грин шығармалары ана тілінде сөйлейді, біз оларды 
оқимыз  және  де  жатқа  айтамыз.  Бірақ  аздаған  оқыған,  аса білімді  адамдардың 

 
6 
біразы  ғана  мынадай  аса  дарынды  аудармашылардың  есімін  біледі,  мысалы 
Райт-Ковалева немесе Кашкина. Олардың орыс мәдениетіне сіңірген еңбектері 
ұшан-теңіз. 
Сонымен,  жақсы  аудармашы  көрінбейді,  білінбейді.  Кәдімгі,  орта 
деңгейдегі аудармашы – бұл кәсіби маман емес, бұдан да төмен аудармашыдар 
бар екендігін айтпауға болмайды. 
Ана  тілінде  дұрыс  сөйлеу  ана  сүтімен  берілмейді,  оған  қазіргі  заманға  сай 
мектептер  мен  институттарда  үйретпейді.  Сондықтан  ана  тілі  мен  риторика 
аудармашыларды  дайындайтын  арнайы  бағдарламада  шетел  тілі  сияқты  аса 
маңызды орын алуға тиісті.  
Дұрыс  аударма  жасау  үшін  сол  аударылатын  құбылыс  туралы  мәлімет 
маңызды  екендігін  ұмытпау  керек.  Бұл  біліктілік  аса  терең  болмаса  да  өте 
қажетті.  Сондықтан  жан-жақты  дамыған  білікті,  кең  ауқымды  білімпаз  –  осы 
қасиеттерсіз жақсы аудармашыны елестетуге болмайды. 
Сондықтан  студенттің  шетел  тілін жақсы  меңгеру  дағдысын    дамыту  үшін 
не  істеу  керек  деген  заңды  сұрақ  туындайды.  Бұған  бір  ғана  жауап  бар  –  ол 
студентті  өз  тілін  меңгеріп жатқан  мемлекетке  саяхатқа  жіберу  керек,  ол  үшін 
судентке жылы қонақжай жағдай туғызу міндетті емес. Ол нағыз  тілдік ортаға 
түсуге  тиісті,  яғни  кәсіби  емес  жұмыс  істейтін  орындарға  түсіп,  қара  жұмыс, 
алып  кел-шауып  кел,  санитарлық  жұмыстар  атқаруы  керек.  Ондай  жұмыстар 
бүкіл  әлемде  атқарылады.  Тағы  бір  ұтымды  тәсіл  бар  –  ол  мүмкіндігінше  көп 
мөлшерде  өзі  оқитын  тілде  түсірілген  кинофильмдерді  көбірек  көру.  Қорыта 
келгенде, нашар оқытудың салдарынан нашар көңіл толмайтын аудармашылар 
пайда  болады,  ал  жақсы  аудармашыға  сұраныс  аз,  бірақ  басты  себеп  осында 
ғана ма? Жоқ, басты себеп аударма адамның интеллектуалдық іс-әрекетінің өте 
күрделі түрі екендігінде жатыр. 
Тағы  бір  жалпы  қорытынды:  аударма  интеллектуалды  іс-әрекетінің  жанды 
көрінісіндей өте күрделі, оның күрделілігі мынадай жағдайларға тіреледі: 
-  экстремальді, стресс алатын жағдаяттардың болуынан қашу мүмкіндігінің  
жоқтығы; 
-  аударма  ісінің  теория  мен  әдістемесінің  жетіспеулігінің  салдарынан 
сенімді бірлігінің жоқтығы; 
-  жинақталған  аудармашылық  тәжірибенің  және  есепке  алу  механизмінің 
жоқтығы. 
Аудармашы  мамандығының  күрделілігі  –  оның  таза  интеллектуалды 
болуында.  Көрермендер  залында  –  өзінің  шеберлігін  көрсететін  әртіс  сияқты, 
аудармашы  да  өзінің  біліктілігі  мен  шеберлігіне  ғана  кәміл  сенеді.  Өзінің 
қажеттіліктерін  ол  басқа  ұжым  мүшелеріне  итере  сала  алмайды.  Басқа 
мамандық иелері мұндай әдісті «бригадалық тәсілмен» өте жақсы орындайды. 
Қысқасы,  аудармашы  –  өте  күрделі,  шаршайтын  адамды  күйзеліске 
ұшырататын  мамандық.  Сонымен  қатар  аудармашы  мамандығы  жақсы  да,  өте 
қызықты  мамандық  екенін  жасыруға  тағы  да  болмайды.  Басқа  ешқандай 
мамандық  сенің  алдыңа  минут  сайын  күрделі  шешілмейтін  мәселелерді  қоя 
алмайды.  Басқа  ешбір  мамандық  сенің  ол  мәселелерді  жақсы  болсын,  жаман 
болсын  шешуіңді  міндеттемейді.  Басқа  ешбір  мамандық  сенің  әртүрлі