Б. Д. Жумакаева к азак эдебиетш окыту эдктемеа Окулыц «Кыздар универси тет!»

Бай байгусым десш деп, 
1
Шакырып кымыз берсш деп, 
^ жалшы образы
Жарамсаксып, жалпылдап.
Шапандарын белденген,
Асау мш ш тецселгсн.
Жылкышылар кеп турса 
'Гацертецмен салпылдап
жылкышылар образы
Мылтык аткан, кус салган. 
Жас бозбала б1р белек 
Су жагалап кутывдап. 
Кайырып салган кек кусы, 
Кетерше бергенде,
Каз сыпырса жаркылдап.
Л
ацшылык еткен бозбала
0ткен куш ан бэр) умыт,
Колдан келер кайрат жок,
Баганагы байгус шал 
шалдын, образы
Ауылда турып кулед1,
Кошемет кылып каркылдап.,^
Кешпел1 ел ом1ршщ жазгы пейзажын бейнелейтш елец мэтшшде 
суреттеп айту ыргагы басым. 0лен;и окыганда логикальщ ой кщрю тер] мен 
дауыс кубылыстары еленнщ 
613
кврсетш отырган композициялык 
бхрлж- 
терше байланысты езгерш отыруы мацызды.
Мэнерлеп окуга уйреткенде мысал елендермен журпзшетш ж^мыстьщ 
т ш м д ш п жогары. Себеб! онда окига, кешпкерлердщ ортурл! кещл-куш 
бершедь Кейде мыскыл, келемеж, кули , есиет-енеге болады. Оларды дауыс 
ыргагы аркылы келпру уйренупиге улкен сабак.
Эдебиет сабагында корнем шыгарманы кабылдау мен талдаудыц
байланысы.
М энерлеп оку мотшд! талдауга алгашкы баспалдак болатын оку 
зрекеть Мэнерлеп оку барысында талдауга кажетл оку-эрекеттершщ б1разын 
жузеге асыруга болады. Мэнерлеп оку м ш детп турде талдау жумыстарына 
уласуы керек. Керкем шыгармаларды талдау барысында керкем шыгарма 
мэтшш кабылдау мен оны талдаудыц байланысатын нысандарына токталу 
аса мацызды. Мэтшдд талдау кезшде эдютеменщ кепфункционалдылыгы юке 
асырылып, сонымен катар ол кептеген л зб е к п тапсырмаларды шешуге 
багытталады.
Керкем шыгармаларды 7'алдау мэселесш карастырганда ец мацыздысы, 
керект1 нысандарга токталып, эдеби мэтщд! кабылдау удерюш талдау 
жумысына уластыру. В.Я.Стоюниннщ айтуы бойынша 
талдаудыц басты 
максаты шыгарманьщ форма мен мазмун б 1 рл 1 гIн сактай отырып, идеялык 
езепн талдаудыц ен бойында ж урпзу.1 Талдау удерюшде шыгарманьщ
^тою нинВ .Я . опреподавании русской литературы.-СПб., 1868
104

эстетикалык кыры аса мадызды. Б1рак ол шыгарманьщ форма мен 
мазмуныныц ажырамас б!р.;ппн, жеке б1рлжтердщ бупнмеи байланысынан 
тыскары журпзш се коп нэтиже бермейдг Мектеп практикасында керкем 
мэтш нщ эстетикалык б^рлжтерш (троп пен фигураньщ турлерщ) атаумен 
шектелетш сэттер жш ушырасады, Максат керкемдж куралдардьщ бар екенш 
61 луде гана емес, сол куралдар мэтшге кандай эстетикалык рецк дарытканын 
ажыратып тануда гой.
Талдаудыц мшдет] окырманды езш дж образ калыптастыруга баулу, 
сонда гана керкем онсрд! толыкканды кабылдауга уйренедк 0 тк ен гасырдьщ 
екшип жартысында эдебиет аркылы этико-эстетикалык тэрбиеш жузеге 
асыру туралы шклр бшд1рген эдюкердщ б1р1 -
В.П.Острогорский. Ол 
окушыньщ санасы мен жадын дамытуды гана максат ету жеттмсп екендпш
ескерте келш, эстетикалык талгамды, меш р!м дш к ссз!М1 мен киялды дамыту 
мацызды екенш айтады. Острогорский эдютеме гылымында эдютер дщ
жжтемесш жасаган эдюкердщ ец алгашкысы. Ол эдютщ ею турш керсетед!: 
кыскарган (диалогтарда кездесетш тур1), академиялык (мугал1мнщ тусшд^руь 
мен лекция туршде ететш тур Г). Ол окушылардьщ эдеби окырмандыкка 
баулу, олардьщ сейлеу мои ерш кемелдегццру, мэнерлеп оку дагдыларын 
жет1лд1ру, сыныптан тыс окуды жаксарту туралы ой-пш рлер! эдюкерлер 
ушш мацызды болып есептеледт Оныц шыгарма жазуга арналган усы- 
ныстары, окушылар бойында адамгерш ш к касиеттерд1 дамыту туралы 
шюрлер! эдютеме 
гылымында калыптаскан дэстурд1 
тануга, тусшуге 
мумюндж берсдк
Керкем шыгарманы кабылдау мен талдау удерюш тшмд! ету ушш б1зге 
дейш л эдюкерлердщ озык идеяларына суйенетш1млз белгш . Эдюкер галым 
М.А.Рыбникованыныц теориялык ойлары мен накты эдютемелж нускаулары 
эдютеме гылымыныц одан ары калыптасуына улкен улес косты. Э дебиетп 
окыту эд1стемес1 гылымыныц XX гасырда дамуына катысты аты ерекше 
аталатын эдюкер - В.В.Голубков. В.В.Голубков 
шындыкты танудагы ец 
куатты кару - эдебиет деп багалаган.
Керкем шыгарманы кабылдау мен тану удерюше бхрден-б^р ыкпал 
ететш талдау жумыстары. Кептеген эдюкерлер мен психологтар «енертану» 
дегещц талдаудыц нэтижесше балайды. Керкем шыгарманы тусшш, туйсшу, 
кабылдау удерю! окырмандыкты калыптастыру 
М1ндеттерщен 
тыскары емес. 
Окырмандыкты калыптастыру барысында окушыньщ дуниетанымын, рухани 
элемш, тулгалык болмысын калыптастыру кезделедт 
Жас децгеш шамалас 
б1р сыныптыц окушыларыныц е з1 шыгарманы эртурл! окып, эртурл! 
кабылдайды. Ш ыгарманы уйде окып кабылдау бар да, сыныпта оку немесе 
тындау аркылы (аудиалды) кабылдау кездер! бар. Ш ыгарманы оку, кабылдау 
удерюш унс\п дамытып отыру, окушыныц осы оку эрететш унем 1 бакылау 
мен есепке алу нэтижесшде гана жузеге асатыны белгш .
Эдютемелж тэж 1рибеде окушыныц кабылдауын уйымдастыру мен 
аныктаудыц б1рнеше эдю-тэсшдер! белгш :
-
шыгармадагы кейб'1р сездер мен угымдардан туындайтын ассоциа- 
цияны аньщтау;
105

- керкем шыгарманы окыганнан кеш нп эсер] туралы эцпме журпзу;
- керкем шыгармадан алган алгашкы эсер мен талдау барысында 
калыптаскан ой- пш рлерш салыстыру;
- коркем дк куралдарды ауыстыра колдану;
- шыгарма мэтшш композициялык белктерге белу;
- мэтш деп логикальщ, психологиялык екшн тускен сездерд1 белгшеу;
- мэтш деп дауыс ыргагы мен кецщ-куй рецкщ айкындау;
- керкем шыгармадан туындаган эсер1 туралы эцпме, эссе жазу т.б.
М этш д1 кабылдау удерюш 
ж етщ цру максатындагы жумыстар мен
эд1с-тэс1лдерд1 жуйелеп керейк:
Бгрший, кезектеп ткелей кабылдау ерекшелктергмен байланысты 
эдютер. Бул эдю кебшесе мэтшд1 танудыц бастапкы кезещнде колданылады, 
сынып окушыларыныц мот] 11/и ж у р п з т окуы темен болган жагдайда керекп 
эдютер. Мэтшд! шапшац окуга теселд1ру эдютер1, мэтшд! тындау, дауыстап 
оку, буын мен бунакка белу, екпш мен кщ1рютерд1 аныктау т.б эдю- 
тэс1лдерд1 жаткызуга болады. Шыгарманы асыгыс окыту, узу, алдын-ала 
шеипм кабылдауга умгылу к а у т п . ЭЫресе кунделкт! сабакта эдю-тэсш 
багытын окушылардыц ынта-ыкыласына карай куру мацызды.
Ек1ннп, мектеп окушыларыныц б елгш бгр дэрежедеп оку кабшет- 
терше суйене отырып, талдау жумыстарын кецейте журпзу эдютер!. Буган 
мэт1нд1 мэнерлеп оку, жатка айту, екшн мен кщ рю терд! колдана отырып 
мэтш оку. Прозалык мэтш болса, синтаксистк курылымды бунакка белу, 
елец мэтш! болса курылысын аныктау, дауыс ыргагымен композициялык 
курылымын аньщтай оку. М этш деп идеялык салмак т у с т турган сездерд) 
белплей отырып оку т.б. Бул кезецде окушылардыц шыгарма композициясын 
аньщтауы, керкем образды сездердь н еп зп ойга т!рек сездерд] табуы т.б. 
жумыстарында мугашм авторлык идеяныц астарын ашуга, ой-пш рдщ
терецше бойлатуга багытгап отыруы керек.
Уиннип, 
окушылардыц талдау 
кабшетш 
дамытуда 
максатында 
колданылатын, окушыныц эдебиетп енер сабагымен уштастыра мецгеруш 
кездейтгн эдютер. Бул од 1 стердс керкем оку сабактары жолга койылады. 
Керкем 
мэтшдерден 
куралатын 
композициялык 
койылымдармен 
корытындыланады. Уипшш кезецнщ пэтижес! окушылардыц мэнерлеп оку 
дагыларыныц калыптасуымен есепке алынады.
Психологтардыц пш рш ш е адамньщ еету мушел!ршдеп нерв тал- 
шьщтарыныц сез!мталдьггы мен нэзкт1п баска кабылдау мушершен 
элдекайда элшз келед1 екен. Адамньщ шудан тез шаршайтыны да сондыктан. 
Мэт1нд1 аудиалды кабылдаудыц т ш м д ш п мэтшнщ 
дурыс окылуына, 
мэнерлеп оку шарттарыныц ез дэрежесшде болуына тк ел е й катысты. 
Окушылардыц мэнерлеп оку машыгыньщ нэтижел! болуы эдеби мэтш дщ ез 
дэрежесшде талдануына, танылуына да тк ел е й ыкпал етсдг. Шыгарманы 
керкем кабылдау удерюш б)рнеше кыранан тусшуге болады.
Тужырымдай айтканды, мэтшде оку, кабылдау курдел! оку удерю . 
Окушыныц окырмандык кызыгушылыгыиа, эстегикалык талгам, танымына, 
эмоциялык дамуына, ой-киял, шыгармашылык дамуыныц бастау кезше ык-
106

пал ететш оку-таным удер1с1. Шыгарманьщ жекелеген п жолдарын талдау да 
кабылдаудан басталады. Шыгарманы кабылдау удерющ дурыс уйымдастыру, 
окушыньщ окырмандьщ тэж1рибесшщ алгашкы «жемютерш» орынды есепке 
алу алдагы талдау жумыстарыныц нэтижел1 болуыныц да шарты. Тутпеп 
келгенде, шыгарманы оку, кабылдау жумыстарыныц барлыгы окушыны 
дамытуга багытталады.
031Н-031 тексеру с^ р ак тар ы мен тап сы р м ал ар ы :
1. Керкем шыгарманы кабылдаудыц непзп ерекш елктерш атацыз?
2. Керкем шыгарманы кабылдау мен талдаудьщ аракатысы кандай?
3. Керкем мэтшде кабылдауда окушылардьщ жас ерекш елктерш ескерудщ 
мацызы кандай?
4. Эдеби мэтш нщ тектер! мен турлерше, жанрларына катысты мэнерлеп 
окытудьщ езгешелнстерш сипаттацыз.
5. Бгр керкем мэтшд! мэнерлеп окытудьщ эдю-тэсшдерш жуйелещз, оньщ 
ТШ М ДЩ 1ПН ТуС1НД1рЩ13.
Эдебиеттер 
Т131МК
1. Голубков В. В. Методика преподавания литературы. - М., 1962. - С. 69).
2. Корст Н.О. Восприятие литературного произведения и его анализ в школе 
//Вопросы анализа литературных произведений.-М ,. 1969
3. Маранцман В.Г. Анализ литературного произведения и читательское 
восприятие ш кольников.-Л ., 1974
4. Никифирова О.И. Психология восприятия художественной литературы. -
М., 1972.
5. }\ожахметова X. Мэнерлеп оку. -А ., 1992 - 67 б.
6. Желдербаева С. Мэнерлеп оку- - Алматы, Казак университет!. 1992.
К^осымша:
1. Телешова С. Эдебиет сабагында журпзш етш тш дамыту жумыстарыныц 
жуйес1 /5-6 кл./ пед.гыл.канд.гылыми дэрежесш ату ушш дайындатган дис­
сертация.-А ., 1969.
2. Якобсон П.М. Психология художественного восприятия.-М., 1964.
107

жүктеу 11,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: